Түрікменстан (түрікм. Türkmenistan) — мұхитқа шыға алмайтын Орталық Азиядағы мемлекет, халық саны шамамен 6 миллион адам. Орталық Азия аймағындағы халқы ең аз мемлекет болып келеді. Ең ірі қаласы және елордасы — Ашхабад. Солтүстік-батысында Қазақстанмен, солтүстік, шығыс және солтүстік-шығысында Өзбекстанмен, оңтүстік-шығысында Ауғанстанмен, оңтүстік және оңтүстік-батысында Иранмен және Каспий теңізімен шектеседі.
Түрікменстан түрікм. Türkmenistan | |||||
| |||||
Ұран: «Turkmenistan anthem» | |||||
Әнұран: «Түрікменстан әнұраны» (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 27 қазан 1991 жылы (КСРО-дан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | түрікмен тілі | ||||
Елорда | Ашхабад | ||||
Ірі қалалары | Ашхабад, Түрікменабат, Дашоғыз, Балқанабат, Мары | ||||
Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Президенті Вице-Президенті Мәжіліс төрайымы | Сердар Бердімұхамедов Рашид Мередов Дүниеәсем Құлманова | ||||
Мемлекеттік діні | зайырлы мемлекет | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 52-ші орын 491 210 км² 4,9 | ||||
Жұрты • Сарап (2016) • Тығыздығы | 5 662 544 адам (117-ші) 10,5 адам/км² (221-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 112,659 млрд. $ 19,526 $ | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 42,764 млрд. $ 7,411 $ | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,706 (жоғары) (108-ші) | ||||
Валютасы | манат | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | TKM | ||||
ХОК коды | TKM | ||||
Телефон коды | +993 | ||||
Уақыт белдеулері | +5 |
Түрікменстан үкіметі диктаторлық және авторитарлық болып сипатталады, бірнеше дереккөздер бойынша және ЕҚЫҰ байқаулары бойынша елдегі сайлаулар демократиялық емес болып келеді.
Географиясы
Жерінің 80 % артығын аптап шөл (Қарақұм шөлі), құм көшкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.
Түрікменстанның ең үлкен өзені Әмудария. Оның ұзындығы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің аумағында. Осы өзеннен бастау алып, Түрікменстанның Ашхабат, Мары, , Балқанабат (Небітдақ), (Красноводск) сияқты ең үлкен қалаларына ауыз суын жеткізіп жатқан .
Сонымен бірге, канал 1 млн ha жерді суландырады. Оның ұзындығы 1100 км.
Ахуалы
Елдің қыс айларындағы орташа температурасы 26—32 °C, ал жаздағы ыстық 70 °C асады.
Әкімшілік бөлінісі
Түрікменстан 5 әкімшілік-экономикалық аумаққа бөлінген. Олар уәлаят (облыс) деп аталады. Ахал, Балқан, Дашоғыз, Лебап, Мары уәлаяттарын және Ашхабад қаласын президент тағайындаған хәкімдер басқарады. Уәлаяттардың құрамына 46 атырап және 528 кеңесшілік енеді.
Халқы
Халық саны
1959 жылғы халық санағы бойынша елдің нақты халқының саны 1,516 миллион тұрғынды құрады; 1979 жылғы халық санағы бойынша – 2,759 млн; 1989 жылғы халық санағы бойынша – 3,534 млн; 1995 жылғы халық санағы бойынша – 4,481 млн. 2006–2017 жылдары халық саны бойынша еш ресми дерек жарияланбаған.
Түрікменстан халқының 2008 жылы 4,936 миллион, 2012 жылы 5,268 миллион, 2017 жылы 5,758 миллион деп бағалады.
2021 жылғы санақ бойынша елдегі туу коэффициенті бір анаға 2,04 балаға тең болды.
Ұлттық құрамы
2015 жылдың ақпан айында оппозициялық басылымдарда 2012 жылғы халық санағының нәтижелерін бейресми дереккөздерден білдік деген жарияланымдар пайда болды. Бұл басылымдарға қарағанда, ел халқының саны 4 751 120 адам болар еді; ұлттық құрамы бойынша 85,6% түрікмендер, 5,8% өзбектер, 5,1% орыстар. Қалғандарының барлығы басқа ұлт өкілдері ретінде көрсетілген. Елде 58 ұлттың өкілдері тұрады.
Діни құрамы
Түрікменстан халқының басым көпшілігі мұсылмандар (негізінен сунниттер) — 89-90%. Христиандар халықтың шамамен 9%, басқа конфессиялар 2% құрайды. Рұқсат етілген барлық діни конфессиялар мемлекеттік органдардың қатаң бақылауында: 1994 жылы оларды бақылау үшін мүфти, мүфтидің орынбасары, православиелік декан және бір шенеунік кіретін Дін істері жөніндегі «Генгеш» («Кеңес») құрылды. Дін істері жөніндегі генгеш мүшелері мемлекеттің зайырлылығына қарамастан, дін істері жөніндегі велаят кеңестерінің мүшелері (оларды жергілікті бас имамдар басқарады) сияқты бюджет есебінен жалақы ала бастады.
Мемлекет діни білім беруді қатаң шектейді. 2016 жылы қабылданған заң дінді жеке оқытуға толығымен тыйым салды, ал балаларға діни ілімді үйрету тек жеке Комиссия келісімімен ғана рұқсат етіледі.
«Open Doors» халықаралық христиандық қайырымдылық ұйымының 2015 жылғы зерттеу нәтижелері бойынша Түрікменстан христиандардың құқықтары жиі қысымға ұшырайтын елдердің тізімінде 20-шы орында тұр.
Тарихы
Ресей жаулауына дейінгі түрікмендер (VIII–XIX-ғасырлар)
Тарихи тұрғыда мекендеген Түрікменстанның жазба тарихы оның Ежелгі Иранның Ахемен әулетіне қосылуынан басталды. Кейінірек біздің заманымыздың VIII ғасырында түркі тілдес оғыз тайпалары қазіргі Моңғолиядан қазіргі Орта Азияға қоныс аударды. Күшті тайпалар конфедерациясының бір бөлігі болып табылатын бұл оғыздар қазіргі түрікмен халқының этникалық негізін құрады. X ғасырда «түрікмен» атауы алғаш рет Исламды қабылдап, қазіргі Түрікменстанды басып ала бастаған оғыз топтарына қатысты қолданылды. Онда олар қазіргі Иран мен Түркіменстанда тұратын оғыз топтарынан құралған Селжүк әулетінің билігінде болды. Империяға қызмет еткен оғыз топтары қазіргі Әзірбайжан мен шығыс Түркияның қоныс аударған кезде түркі мәдениетінің таралуында маңызды рөл атқарды.
XII ғасырда түрікмен және басқа тайпалар Селжүк әулетін құлатты. Келесі ғасырда моңғолдар түрікмендер қоныстанған жерінің солтүстігін басып алып, түрікмендерді оңтүстікке шашыратып, жаңа тайпалық топтардың қалыптасуына үлес қосты. XVI-XVIII ғасырларда көшпелі түрікмен тайпалары арасында бірнеше бөлінулер мен конфедерациялар болды, сонда да олар берік тәуелсіз болып қала берді. XVI ғасырға қарай бұл тайпалардың көпшілігі екі отырықшы Өзбек хандықтарының – Хиуа мен Бұхараның атаулы бақылауында болды. Түрікмен жауынгерлері осы кезеңдегі өзбек әскерлерінің маңызды элементі болды. XIX ғасырда түрікменнің руы жорықтары мен көтерілістерінің нәтижесінде өзбек билеушілері бұл топты таратып жіберді.
XIX ғасырдың екінші жартысында солтүстік түрікмендер Хиуа хандығында негізгі әскери және саяси билік болды. Пол Р. Спикардтың айтуынша, «Ресей жаулауына дейін түрікмендер Орта Азиядағы құл саудасына қатысымен белгілі болатын және олар сол жердің үрейлі ұлттарының бірі болған».
Ресей империясы (1879–1917)
Орыс әскерлері түрікмен жерін XIX-ғасырдың аяғында басып ала бастады. Красноводскідегі (қазіргі ) Каспий теңізі арқылы өтіп, Өзбек хандықтарына қарсы жеңді.
1879 жылы Түрікменстанның Ахал аймағын жаулап алудың бірінші әрекетінде орыс әскерлері қарсы жеңілді. Алайда 1881 жылы түрікмен жеріндегі соңғы елеулі қарсылық Көктепе ұрысында талқандалып, көп ұзамай Түрікменстан көршілес өзбек жерімен бірге Ресей империясының құрамына қосылды. 1916 жылы Ресей империясының Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысуы Түрікменстанда резонанс тудырды, өйткені әскерге шақыруға қарсы көтеріліс Ресей Орталық Азиясының көп бөлігін қамтыды.
Кеңестік Түрікменстан (1917–1991)
1917 жылғы Ресей революциясының тікелей әсері аз болғанымен, 1920 жылдары түрікмен әскерлері қазақ, қырғыз және өзбектермен бірігіп, жаңадан құрылған Кеңес Одағының билігіне қарсы «Басмашылар қозғалысы» деп аталатын көтеріліске шықты. 1921 жылы империялық Күнгей Каспий облысы Түрікмен облысы деп атауы өзгертілді және ол 1924 жылы Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасына айналды.
1930 жылдардың аяғында кеңестік ауыл шаруашылығын қайта құру Түрікменстандағы көшпелі өмір салтын мүлдем жойып жіберді, және Мәскеу бүкіл саяси өмірді басқарды. 1948 жылғы Ашхабад жер сілкінісі 110,000-нан астам адамның өмірін қиды, бұл қала халқының үштен екісін құрады.
Келесі жарты ғасырда Түрікменстан Кеңес Одағының құрамында өзінің белгіленген экономикалық рөлін атқарды және әлемдік маңызды оқиғалардың барысынан тыс қалды. Тіпті 1980 жылдардың аяғында Ресейді дүр сілкіндірген ірі либерализация қозғалысының да әсері аз болды. Түрікменстанның тәуелсіздікке дайындығы нашар болғанымен және сол кездегі коммунистік көшбасшы Сапармұрат Ниязов Кеңес Одағын сақтап қалуды жөн көргеніне қарамастан, 1991 жылдың қазан айында елде нәтижесінде тәуелсіздік алу шешілген ұлттық референдум өткізу керек болды. 1991 жылы 26 желтоқсанда Кеңес Одағы ыдырады.
КСРО ыдырар алдында және тәуелсіздік болмай тұрған 1990 жылы Михаил Горбачёвтың «қайта құру» және «жариялылық» реформалары нәтижесінде КСРО цензурасы толықтай жойылды және елдегі оппозицияшылар сол жылды «біз бір жыл ғана цензурасыз өмір сүрдік» деп еске алады.
Ниязов президенттігі (1991–2006)
Ниязов Түрікменстанның мемлекет басшысы қызметін жалғастырып, коммунизмді нығайтылған бірегей тәуелсіз ұлтшылдық брендімен алмастырды. 1994 жылғы референдум және 1999 жылғы заңнама президенттің қайта сайлауға түсуіне қойылатын қосымша талаптарды жойды ( ол оның жалғыз үміткері болған), бұл реформа оны етті.
Ниязовтың билігі диктаторлық, тоталитаристік және авторитаристік болып сипатталған. Президенттігі жылдарында зейнетақы, Интернет, опера, балет, цирк, алтын тіс және макияжға тыйым салынды, Ниязовтың өзі «Түркменбашы» («Түрікмен басы») титулын алды, кейін Мәжілістің (парламент) қаулысымен ресми түрде Сапармұрат Ниязовқа «Ұлы Түрікменбашы» лауазымы берілген. Сондай-ақ бейресми «Сердар» атағы (басшы, бас қолбасшы) және көптеген әсем эпитеттер көп қолданылды.
Түрікменстандағы оппозицияшылар репрессияға ұшырайды, елде сөз бостандығы жоқ, ол әлемдегі ең «жабық» елдер қатарында бар.
2002 жылы Ниязовқа қастандық жасау әрекеті қауіпсіздікті шектеудің, мемлекеттік қызметкерлерді жұмыстан шығарудың және БАҚ-қа шектеулердің жаңа толқынына әкелді. Ниязов қуғындағы бұрынғы Борис Шыхмұратовты шабуылды жоспарлаған деп айыптады. Шахмұрадов өмір бойына бас бостандығынан айырылды.
2002 және 2004 жылдар аралығында Түрікменстан мен Өзбекстан арасында екіжақты даулар туындады. Оның басты себебі Ниязовтың 2002 жылғы қастандыққа Өзбекстанның қатысы бар деген тұжырымы болған еді. 2004 жылы екіжақты келісімдер достық қарым-қатынастарды қалпына келтірді. тек Ниязовтың партиясы ғана қатысты, және халықаралық бақылаушылардың ешқайсысы қатысқан жоқ. 2005 жылы Ниязов Ашхабадтың сыртындағы барлық ауруханалар мен барлық ауылдық кітапханаларды жапты. Қытай Түрікменстанға елеулі ілгерілеушілік жасаған жалғыз елдерінің бірі болды.
Бердімұхамедовтер президенттігі (2006 бері)
2006 жылы Ниязов кенеттен қайтыс болды. Үкіметтің уақытша басшысы болып тағайындалған премьердің орынбасары Құрбанқұлы Бердімұхамедов жеңіске жетті. Оның уақытша президент болып тағайындалуы және одан кейін президенттік сайлауға түсуі конституцияға қарсы болған.
Түрікменстан әнұранынан Түрікменбашының есімі және Ашхабадтағы ескерткіші алып тасталынған болатын, бірақ түрікмен үкіметі диктаторлығын және авторитарлығын тоқтатпады.
Бердімұхамедов екі қосымша демократиялық емес сайлауда жеңіске жетті, және жылдары шамамен 97% дауыс жинады. Құрбанқұлыға да жеке «Аркадаг» («Қорғаушы») титулы берілді, оның отбасы мүшелеріне арналып ескерткіштер салынды, жер-су атаулары өзгертілді, марапаттар жасалды.
2022 жылы Бердімұхамедов кенеттен отставкаға кетті. Алайда ол Парламент жоғарғы палатасы төрағасы және «Арқадағ» лауазымынан айырылған жоқ. Оның орнына оның ұлы Сердар Бердімұхамедов уақытша президент болды. Демократиялық емес 2022 жылғы сайлауда ұлы ресми деректер бойынша жеңіп, президенттігін бастады. Кейбір болжамдар бойынша елдегі биліктің барлығы әлі де Құрбанқұлы Бердімұхамедовтың қолында.
Сердар Бердімұхамедов президенттігінің басталған салысымен елде «әйелдерге қатаң шектеулер» салынды, бірнеше косметикалық қызметтерді пайдалану, туыстығы жоқ ер адамдармен көлікте болу немесе пластикалық операция жасауға тыйым салынды.
Саясаты
Сердар Бердімұхамедов Президент | Рашид Мередов Вице-президент |
Саяси құрылымы
Конституция бойынша Түркіменстан зайырлы мемлекет болып табылады. Басқару формасы — президенттік республика. Мемлекет басшысы — президент.
2006 жылдың 21 желтоқсанына дейін Түркіменстанның өмір бойы президенті болып Түрікменбашы (түрікм. Türkmenbaşy, «барлық түрікмендердің басшысы») деп жарияланған Сапармұрат Ниязов болды. 2006 жылы Сапармұрат Ниязов қайтыс болғаннан кейін Құрбанқұлы Мәлікқұлыұлы Бердімұхамедов президенттің міндетін атқарушы болып сайланды, ол көп ұзамай 2007 жылдың ақпанында президенттік қызметке кірісіп, оны 2022 жылдың наурызына дейін атқарды. 2022 жылдың 12 наурызында өткен кезектен тыс президенттік сайлау нәтижесінде оның ұлы Сердар Құрбанқұлыұлы Бердімұхамедов президент болып сайланды.
2023 жылдың қаңтарынан бері елдің заң шығарушы органы (парламенті) Мәжіліс болып табылады, ол 125 депутаттан тұрады.
2013 жылға дейін бұл елде бір ғана заңды саяси партия — Түрікменстан Демократиялық партиясы Мәжілісте өкілдік еткен. 2013 жылдың 10 қаңтарында Түрікменстан парламенті «Саяси партиялар туралы» жаңа заң қабылдады. Заң саяси партияларды құрудың құқықтық негіздерін, партиялардың құқықтарын, міндеттерін, қызметінің кепілдіктерін айқындайды, сондай-ақ саяси партиялардың мемлекеттік мекемелермен және өзге де ұйымдармен қарым-қатынасын реттейді.
2012 жылдың 21 тамызында елде екінші партия — Өнеркәсіпшілер және кәсіпкерлер партиясы құрылды. Оған дейін елде бірпартиялық жүйе болған. 2013 жылғы желтоқсанда парламенттік сайлаудан кейін Парламентке 2 саяси партия, сондай-ақ ұйымдар мен тәуелсіз депутаттар сайланды . Барлық депутаттар президент басқаратын үкіметті толығымен қолдайды. 2014 жылы елде үшінші партия – Түрікменстан Аграрлық партиясы пайда болды.
1992 жылдан бастап 2008 жылға дейін конституцияда тағы бір заң шығарушы орган – тағайындалған және сайланған Халық Мәслихаты (Халық кеңесі, парламенттен жоғары, 2507 депутат) көрсетілді. Оның құрамына президент, 5 жылға сайланған халық өкілдері Мәжіліс депутаттары, сот билігінің өкілдері, министрлер, облыстық әкімшілік басшылары (облыс – уәлаят және аудан – атырап), қоғамдық ұйым өкілдері, ақсақалдар кірді. Халық мәслихаты жалпымемлекеттік саясат мәселелерін (конституцияға өзгертулер енгізу, сайлау мен референдум өткізу, елді дамыту бағдарламаларын бекіту және т.б.) талқылады. Сессиялар жылына кемінде бір рет өткізілді. Сапармұрат Ниязов 2007 жылға дейін Халық мәслихатының өмір бойы төрағасы болды. Одан кейін төраға болып Құрбанқұлы Бердімұхамедов сайланды. Өзгертілген Конституцияға сәйкес Халық Кеңесі өз қызметін тоқтатып, оның өкілеттігі Мәжіліс пен Президентке берілді. Халық Мәслихаты Түрікменстанның 2017 жылғы 9 қазандағы № 617-V «Түрікменстан Конституциясына өзгерістер енгізу туралы» Конституциялық заңына сәйкес қайта құрылды. Алғашқы отырыс 2018 жылдың 26 қыркүйегінде өтті.
2020 жылдың 24 қазанында Түрікменстанның сол кездегі бір палаталы Мәжілісі елдің жаңа қос палаталы парламенті туралы «Түрікменстанның Ұлттық Кеңесі туралы» республикалық заңын қабылдады. Оған сәйкес, «Түрікменстан Ұлттық Кеңесінің қызметі Түрікменстан Конституциясына, ағымдағы Заңға және осы органның қызметін реттейтін Түрікменстанның басқа да нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жүзеге асырылады». 2020 жылдың 4 қарашасында Түрікменстан президенті Құрбанқұлы Бердімұхамедов осы заңға қол қойды. 2021 жылдың 1 қаңтарында Түрікменстан бір палаталы парламенттен екі палаталы парламентке көшті. Енді сол уақытқа дейін елдің жалғыз және бір палаталы парламенті болған Мәжіліс төменгі палатаға, ал бұрын Мәжілістен бөлек орган ретінде болған Халық Мәслихаты жоғарғы палатаға айналды. Елдің жаңа, қос палаталы парламентін «Ұлттық Кеңес» (түрікм. Milli Geňeş) деп атау туралы шешім қабылданды.
2023 жылғы президент Сердар Бердімұхамедовтың реформасы бойынша парламент қайта бірпалаталы болып, заң шығару органы болып жалғыз Мәжіліс қалды.
Экономикасы
Экономиканың барлық саласында мемлекет үстемдік етіп отыр.
Мемлекеттік бюджет кірісінің қомақты бөлігін мұнай мен газды сыртқа шығарудан басқа мақта иіру кәсіпорындарының тізбесінен түсетін салық та құрайды.
Мұнда Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі де бар. Жерінің 80% мұнай мен газ бар. Осы уақытқа дейін олардан 144 кен орны табылған. Бірақ соның әзірге 40-қа жуығы ғана игерілуде. Газдың болжамды қоры 21-23 трлн м³, ал мұнайдікі 12 млрд тоннаға жуық делінеді.
Жоғары технологияға негізделген ондай кәсіпорындар саны қазір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұл елде 158 млн м² мақта-мата бұйымдары мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы өнімдерін Түрікменстан әлемнің жоғары дамыған 30-дан артық еліне шығарып тұрады.
Жалпы, бұл ел әлемнің 80-нен артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.
Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы құрлықтағы шекараның ұзындығы 426 км. Ол 2001 жылы 5 шілде күні ратификацияланған екіжақты келісім-шартпен толығымен шегенделген.
2006 жылы екі елдің арасындағы тауар айналымы $153,3 млн көлеміне жетті. Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 2,2 есе артық. Соның ішінде экспорт $20,7 млн, ал импорт $132,6 млн құрады.
Түрікменстан жағы Қазақстаннан негізінен өсімдік өнімдерін, темекі, ұн және химия өнеркәсібі өнімдерін импорттайды, ал Қазақстан минералды және химиялық өнімдер алады.
Мәдениет және қоғам
Ниязовтың тұсында мәдени сала мемлекеттің бақылауында болды, жаңа президент Бердімұхамедов осы саясатты 2008 жылдың қазан айында өзінің аппараты жанынан "тиісті шығармашылық жұмыстардың көркемдік деңгейін бағалауға және оларды жариялауға, сахналық қойылымға, түсірілім жүргізуге рұқсат беруге" тиіс комиссия құру туралы ереже шығарып, басқарма басында жалғастырды
Түркіменстанның мемлекеттік тілі-түркі тілдерінің оғыз тобына жататын түрікмен тілі. Түрікменстаннан басқа, тіл Иран, Ауғанстан, Түркия, Ирак, Қарақалпақия, Тәжікстан, Қазақстан, Өзбекстан, Ставрополь өлкесінде және Ресейдің Астрахан облысында кең таралған.
Түрікменстанда түрікмен тілінен басқа орыс тілі кең таралған, сонымен қатар ағылшын, өзбек және белуж (Мари оазисінің бірнеше ауылдарында) тілдері қолданылады
Әлеуметтік саласы
Мұнда электр қуаты, газ, су, тұз тегін. Қоғамдық көлікпен жүрудің бағасы 50 манат.[дереккөзі?]
Қарулы күштері
Түркіменстан әскерінің саны елдің бейтарап мәртебесіне байланысты шектелген. Саны аз, 36 500 адам, белсенді әскерлер саны бойынша елдер тізімінде 92-ші орында.[дереккөзі?]
Түркіменстанда әскери шақыру жылына екі рет өтеді: 1-ші сәуірден 30-шы маусымға дейін; 1-ші қазаннан 31-ші желтоқсанға дейін. Әскерге шақыру жасы - 18–27 жас аралығы. Азаматтардың қызмет ету мерзімі — 24 ай.[дереккөзі?]
- Танктердің негізгі түрлері — Т-90С, Т-72.
- Жауынгерлік машиналар -BMP-1/BMP-2/BMP-3, BRM-1K, brdm-1/brdm-2.
- Бронетранспортер — BRDM-1/brdm-2. Т
- Танкке қарсы зеңбірек - МТ-12.
- Танкке қарсы басқарылатын зымыраны (ПТРК), Конкурс (ПТРК), Штурм (ПТРК), Метис (ПТРК).
- Бірнеше ұшыру зымыран жүйесі: БМ - 21 градус, БМ-21 градус-1, БМ-27 дауыл, БМ-30 Торнадо.
- Артиллериялық жүйелер: 2С9 "Нона-С", 2С1" Қалампыр", 2с3 Акация, 122 мм гаубица Д-30, 152 мм гаубица зеңбірегі Д-1, 152 мм гаубица зеңбірегі Д-20, ПМ-38.
КСРО-ның Қызыл Ту Түркістан әскери округі Орталық Азияның тәуелсіз мемлекеттері арасында бөлінгеннен кейін Түрікменстанның үлесіне екі ірі базада — Мары қаласы мен Ашхабадтың астында орналасқан Орталық Азиядағы ең ірі авиациялық топ кірді. Әуе күштерінде 250-ге дейін тікұшақ және әртүрлі жүйелер бар.[дереккөзі?]
Қазіргі уақытта Түрікменстан Әскери-теңіз күштері Шекара әскерлерінің қолбасшылығына бағынады. Флоттың негізгі базасы портында (бұрынғы Красноводск) орналасқан. Амудариядағы Келиф ауылында өзен флотилиясының шағын базасы орналасқан
Тағы қараңыз
- Қазақстан-Түрікменстан қатынастары
- Қазақстан-Түрікменстан шекарасы
Дереккөздер
- Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : О Туркменистане Мұрағатталған 7 қаңтардың 2012 жылы. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
- Turkmenistan. International Monetary Fund. Тексерілді, 2 маусым 2016.
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- Уничтожение законности в угоду самолюбия диктатора (орыс.). Азаттық радиосы (12 января 2023). Тексерілді, 14 маусым 2023.
- Turkmenistan at Twenty-Five: The High Price of Authoritarianism (ағыл.). Carnegie: Endownment for International Peace (30 January 2017). Тексерілді, 14 маусым 2023.
- Elections in Turkmenistan — ODIHR — OSCE (ағыл.). ЕҚЫҰ ресми сайты. Тексерілді, 14 маусым 2023.
- ЗАПАСНОЙ ПРЕЗИДЕНТ. ИСПОЛНИЛСЯ ГОД ПРАВЛЕНИЯ СЕРДАРА БЕРДЫМУХАМЕДОВА (орыс.). НЕЗАВИСИМАЯ (26 марта 2023). Тексерілді, 14 маусым 2023.
- Плюс-минус Эстония (орыс.) (24 февраля 2009). Тексерілді, 27 маусым 2023.
- Annex I: Mid-year population, United Nations estimates: 2008—2017 Wayback Machine мұрағатында
- Turkmenistan (ағыл.). The World Factbook (Әлем факткітабы, Федералдық тергеу бюросы. Тексерілді, 27 маусым 2023.
- Результаты переписи населения в Туркменистане Wayback Machine мұрағатында
- Религия в Туркменистане Wayback Machine мұрағатында
- Лаумулин М. Религиозная ситуация и угроза религиозного экстремизма в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. — 2012. — Т. 15. — № 1. — С. 72
- ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА: О свободе вероисповедания и религиозных организациях Wayback Machine мұрағатында
- Platzierungen Wayback Machine мұрағатында
- Country Profile: Turkmenistan Wayback Machine мұрағатында
- Paul R. Spickard Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World — Routledge, 2005. — Б. 260. — ISBN 978-0-415-95003-9.
- Аннанепесов М. "Ахалтекинские экспедиции (Историко-культурное наследие Туркменистана)" (орыс.) (2000).
- История Ашхабада: время больших перемен (орыс.). ТУРКМЕНИСТАН: Золтой Век (3 мая 2021).
- Significant Earthquake Wayback Machine мұрағатында
- ZAKURDAÝEWA, Kristina және Nastoýaşeýe Wremýa Nesilden nesle geçýän dissidentler ýurdy. SSSR dargamazynyň öňüsyrasynda, respublikalardaky milli hereketler. Türkmenistan (түрікм.). Азаттық радиосы (24 ақпан 2022).
- Запретил СПИД, цирк и золотые зубы: 15 реформ Сапармурата Ниязова (орыс.). ВЕСТИ (28 декабря 2013). Тексерілді, 1 шілде 2023.
- Құлаған метеоритті өз атымен атаған диктатор (қаз.) (6 тамыз 2017).
- The government of Turkmenistan Should Implement the Decision of the UN Human Rights Committee on the Case of Boris Shikhmuradov (ағыл.). «Prove They Are Alive!» қозғалысы (9 November 2017).
- Absolute leader's name dropped from anthem (ағыл.). Reuters (16 December 2008). Тексерілді, 19 маусым 2023.
- В Ашхабаде убрали позолоченный памятник Туркменбаши (орыс.). Интерфакс (24 июля 2017).
- Умер Мяликгулы Бердымухамедов - отец президента Туркменистана (орыс.). Азаттық радиосы (18 февраля 2021).
- НАДЖИБУЛЛА, Фарангиз Отдал пост сыну, но по-прежнему играет роль лидера. Чем занят «Аркадаг»? (орыс.). Азаттық радиосы (26 декабря 2022). Тексерілді, 1 шілде 2023.
- Новый президент — женоненавистник? Туркменистан вводит жесткие ограничения для женщин (орыс.). Азаттық радиосы (6 марта 2022). Тексерілді, 1 шілде 2023.
- Түрікменбашысыз Түрікменстан. Lenta.ru (17 ақпан 2007).(қолжетпейтін сілтеме)
- Түрікменстан парламенті көппартиялық жүйе туралы заң қабылдады (орыс.) (10 января 2011).(қолжетпейтін сілтеме)
- Түрікменстанда екінші партия пайда болды. Азаттық радиосы (22 тамыз 2012).
- Алтын дәуір. turkmenistan.gov.tm.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.
- Түрікменстанның жаңа парламентінде ең көп мандатты Демократиялық партия алды (орыс.). РИА Новости (20131218T2203+0400Z).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.
- Түрікменстанда үшінші саяси партия – Аграрлық партия құрылуда (орыс.). РИА Новости (20140910T2149+0400Z).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 маусым 2019.
- Түрікменстан - ел туралы жалпы мәліметтер. info-country.ru.(қолжетпейтін сілтеме)
- Конституционный закон Туркменистана "О внесении дополнения в Конституцию Туркменистана".(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 мамыр 2019.
- Халық кеңесінің бірінші отырысында Түрікменстанды дамытудың басым бағыттары талқыланды | Интернет-газет Turkmenistan.Ru. www.turkmenistan.ru.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 ақпан 2019.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 39 04 00 s e 60 16 00 sh b 39 06667 s e 60 26667 sh b 39 06667 60 26667 G O Ya Tүrikmenstan tүrikm Turkmenistan muhitka shyga almajtyn Ortalyk Aziyadagy memleket halyk sany shamamen 6 million adam Ortalyk Aziya ajmagyndagy halky en az memleket bolyp keledi En iri kalasy zhәne elordasy Ashhabad Soltүstik batysynda Қazakstanmen soltүstik shygys zhәne soltүstik shygysynda Өzbekstanmen ontүstik shygysynda Auganstanmen ontүstik zhәne ontүstik batysynda Iranmen zhәne Kaspij tenizimen shektesedi Tүrikmenstan tүrikm TurkmenistanBajrak EltanbaҰran Turkmenistan anthem Әnuran Tүrikmenstan әnurany tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 27 kazan 1991 zhyly KSRO dan Memlekettik kurylymyResmi tili tүrikmen tiliElorda AshhabadIri kalalary Ashhabad Tүrikmenabat Dashogyz Balkanabat MaryҮkimet tүri Prezidenttik respublikaPrezidenti Vice Prezidenti Mәzhilis torajymy Serdar Berdimuhamedov Rashid Meredov Dүnieәsem ҚulmanovaMemlekettik dini zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 52 shi oryn 491 210 km 4 9Zhurty Sarap 2016 Tygyzdygy 5 662 544 adam 117 shi 10 5 adam km 221 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 112 659 mlrd 19 526 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 42 764 mlrd 7 411 ADI 2017 0 706 zhogary 108 shi Valyutasy manatҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody TKMHOK kody TKMTelefon kody 993Uakyt beldeuleri 5 Tүrikmenstan үkimeti diktatorlyk zhәne avtoritarlyk bolyp sipattalady birneshe derekkozder bojynsha zhәne EҚYҰ bajkaulary bojynsha eldegi sajlaular demokratiyalyk emes bolyp keledi GeografiyasyZherinin 80 artygyn aptap shol Қarakum sholi kum koshkinderi tasty taular men ashyly alaptar basyp zhatyr Tүrikmenstannyn en үlken ozeni Әmudariya Onyn uzyndygy 1415 km bolsa sonyn 1000 km osy eldin aumagynda Osy ozennen bastau alyp Tүrikmenstannyn Ashhabat Mary Balkanabat Nebitdak Krasnovodsk siyakty en үlken kalalaryna auyz suyn zhetkizip zhatkan Sonymen birge kanal 1 mln ha zherdi sulandyrady Onyn uzyndygy 1100 km Ahualy Eldin kys ajlaryndagy ortasha temperaturasy 26 32 C al zhazdagy ystyk 70 C asady Әkimshilik bolinisiTolyk makalasy Tүrikmenstannyn әkimshilik bolinisi Tүrikmenstan 5 әkimshilik ekonomikalyk aumakka bolingen Olar uәlayat oblys dep atalady Ahal Balkan Dashogyz Lebap Mary uәlayattaryn zhәne Ashhabad kalasyn prezident tagajyndagan hәkimder baskarady Uәlayattardyn kuramyna 46 atyrap zhәne 528 kenesshilik enedi HalkyTolyk makalasy Tүrikmenstan halky Halyk sany Tүrikmenstan halkynyn Zhas zhynystyk piramidasy 2020 1959 zhylgy halyk sanagy bojynsha eldin nakty halkynyn sany 1 516 million turgyndy kurady 1979 zhylgy halyk sanagy bojynsha 2 759 mln 1989 zhylgy halyk sanagy bojynsha 3 534 mln 1995 zhylgy halyk sanagy bojynsha 4 481 mln 2006 2017 zhyldary halyk sany bojynsha esh resmi derek zhariyalanbagan Tүrikmenstan halkynyn 2008 zhyly 4 936 million 2012 zhyly 5 268 million 2017 zhyly 5 758 million dep bagalady 2021 zhylgy sanak bojynsha eldegi tuu koefficienti bir anaga 2 04 balaga ten boldy Ұlttyk kuramy 2015 zhyldyn akpan ajynda oppoziciyalyk basylymdarda 2012 zhylgy halyk sanagynyn nәtizhelerin bejresmi derekkozderden bildik degen zhariyalanymdar pajda boldy Bul basylymdarga karaganda el halkynyn sany 4 751 120 adam bolar edi ulttyk kuramy bojynsha 85 6 tүrikmender 5 8 ozbekter 5 1 orystar Қalgandarynyn barlygy baska ult okilderi retinde korsetilgen Elde 58 ulttyn okilderi turady Dini kuramy Tүrikmenstan halkynyn basym kopshiligi musylmandar negizinen sunnitter 89 90 Hristiandar halyktyn shamamen 9 baska konfessiyalar 2 kurajdy Ruksat etilgen barlyk dini konfessiyalar memlekettik organdardyn katan bakylauynda 1994 zhyly olardy bakylau үshin mүfti mүftidin orynbasary pravoslavielik dekan zhәne bir sheneunik kiretin Din isteri zhonindegi Gengesh Kenes kuryldy Din isteri zhonindegi gengesh mүsheleri memlekettin zajyrlylygyna karamastan din isteri zhonindegi velayat kenesterinin mүsheleri olardy zhergilikti bas imamdar baskarady siyakty byudzhet esebinen zhalaky ala bastady Memleket dini bilim berudi katan shektejdi 2016 zhyly kabyldangan zan dindi zheke okytuga tolygymen tyjym saldy al balalarga dini ilimdi үjretu tek zheke Komissiya kelisimimen gana ruksat etiledi Open Doors halykaralyk hristiandyk kajyrymdylyk ujymynyn 2015 zhylgy zertteu nәtizheleri bojynsha Tүrikmenstan hristiandardyn kukyktary zhii kysymga ushyrajtyn elderdin tiziminde 20 shy orynda tur TarihyResej zhaulauyna dejingi tүrikmender VIII XIX gasyrlar Tarihi turgyda mekendegen Tүrikmenstannyn zhazba tarihy onyn Ezhelgi Irannyn Ahemen әuletine kosyluynan bastaldy Kejinirek bizdin zamanymyzdyn VIII gasyrynda tүrki tildes ogyz tajpalary kazirgi Mongoliyadan kazirgi Orta Aziyaga konys audardy Kүshti tajpalar konfederaciyasynyn bir boligi bolyp tabylatyn bul ogyzdar kazirgi tүrikmen halkynyn etnikalyk negizin kurady X gasyrda tүrikmen atauy algash ret Islamdy kabyldap kazirgi Tүrikmenstandy basyp ala bastagan ogyz toptaryna katysty koldanyldy Onda olar kazirgi Iran men Tүrkimenstanda turatyn ogyz toptarynan kuralgan Selzhүk әuletinin biliginde boldy Imperiyaga kyzmet etken ogyz toptary kazirgi Әzirbajzhan men shygys Tүrkiyanyn konys audargan kezde tүrki mәdenietinin taraluynda manyzdy rol atkardy XII gasyrda tүrikmen zhәne baska tajpalar Selzhүk әuletin kulatty Kelesi gasyrda mongoldar tүrikmender konystangan zherinin soltүstigin basyp alyp tүrikmenderdi ontүstikke shashyratyp zhana tajpalyk toptardyn kalyptasuyna үles kosty XVI XVIII gasyrlarda koshpeli tүrikmen tajpalary arasynda birneshe bolinuler men konfederaciyalar boldy sonda da olar berik tәuelsiz bolyp kala berdi XVI gasyrga karaj bul tajpalardyn kopshiligi eki otyrykshy Өzbek handyktarynyn Hiua men Buharanyn atauly bakylauynda boldy Tүrikmen zhauyngerleri osy kezendegi ozbek әskerlerinin manyzdy elementi boldy XIX gasyrda tүrikmennin ruy zhoryktary men koterilisterinin nәtizhesinde ozbek bileushileri bul topty taratyp zhiberdi XIX gasyrdyn ekinshi zhartysynda soltүstik tүrikmender Hiua handygynda negizgi әskeri zhәne sayasi bilik boldy Pol R Spikardtyn ajtuynsha Resej zhaulauyna dejin tүrikmender Orta Aziyadagy kul saudasyna katysymen belgili bolatyn zhәne olar sol zherdin үrejli ulttarynyn biri bolgan Resej imperiyasy 1879 1917 Sharzhau kalasy 1890 Tүrkistan general gubernatorlygy Orys әskerleri tүrikmen zherin XIX gasyrdyn ayagynda basyp ala bastady Krasnovodskidegi kazirgi Kaspij tenizi arkyly otip Өzbek handyktaryna karsy zhendi 1879 zhyly Tүrikmenstannyn Ahal ajmagyn zhaulap aludyn birinshi әreketinde orys әskerleri karsy zhenildi Alajda 1881 zhyly tүrikmen zherindegi songy eleuli karsylyk Koktepe urysynda talkandalyp kop uzamaj Tүrikmenstan korshiles ozbek zherimen birge Resej imperiyasynyn kuramyna kosyldy 1916 zhyly Resej imperiyasynyn Birinshi dүniezhүzilik sogyska katysuy Tүrikmenstanda rezonans tudyrdy ojtkeni әskerge shakyruga karsy koterilis Resej Ortalyk Aziyasynyn kop boligin kamtydy Kenestik Tүrikmenstan 1917 1991 1917 zhylgy Resej revolyuciyasynyn tikelej әseri az bolganymen 1920 zhyldary tүrikmen әskerleri kazak kyrgyz zhәne ozbektermen birigip zhanadan kurylgan Kenes Odagynyn biligine karsy Basmashylar kozgalysy dep atalatyn koteriliske shykty 1921 zhyly imperiyalyk Kүngej Kaspij oblysy Tүrikmen oblysy dep atauy ozgertildi zhәne ol 1924 zhyly Tүrikmen Kenestik Socialistik Respublikasyna ajnaldy 1930 zhyldardyn ayagynda kenestik auyl sharuashylygyn kajta kuru Tүrikmenstandagy koshpeli omir saltyn mүldem zhojyp zhiberdi zhәne Mәskeu bүkil sayasi omirdi baskardy 1948 zhylgy Ashhabad zher silkinisi 110 000 nan astam adamnyn omirin kidy bul kala halkynyn үshten ekisin kurady Farab temir zholy stanciyasy Kүngej Kaspij oblysy sureti Kelesi zharty gasyrda Tүrikmenstan Kenes Odagynyn kuramynda ozinin belgilengen ekonomikalyk rolin atkardy zhәne әlemdik manyzdy okigalardyn barysynan tys kaldy Tipti 1980 zhyldardyn ayagynda Resejdi dүr silkindirgen iri liberalizaciya kozgalysynyn da әseri az boldy Tүrikmenstannyn tәuelsizdikke dajyndygy nashar bolganymen zhәne sol kezdegi kommunistik koshbasshy Saparmurat Niyazov Kenes Odagyn saktap kaludy zhon korgenine karamastan 1991 zhyldyn kazan ajynda elde nәtizhesinde tәuelsizdik alu sheshilgen ulttyk referendum otkizu kerek boldy 1991 zhyly 26 zheltoksanda Kenes Odagy ydyrady KSRO ydyrar aldynda zhәne tәuelsizdik bolmaj turgan 1990 zhyly Mihail Gorbachyovtyn kajta kuru zhәne zhariyalylyk reformalary nәtizhesinde KSRO cenzurasy tolyktaj zhojyldy zhәne eldegi oppoziciyashylar sol zhyldy biz bir zhyl gana cenzurasyz omir sүrdik dep eske alady Niyazov prezidenttigi 1991 2006 Niyazov prezidenttigi zhyldarynda ogan 14 000 astam eskertkish salyndy Eskertkishter katarynda tagy Niyazovtyn kitaby Ruhnamaga da eskertkish arnalgan edi Niyazov Tүrikmenstannyn memleket basshysy kyzmetin zhalgastyryp kommunizmdi nygajtylgan biregej tәuelsiz ultshyldyk brendimen almastyrdy 1994 zhylgy referendum zhәne 1999 zhylgy zannama prezidenttin kajta sajlauga tүsuine kojylatyn kosymsha talaptardy zhojdy ol onyn zhalgyz үmitkeri bolgan bul reforma ony etti Niyazovtyn biligi diktatorlyk totalitaristik zhәne avtoritaristik bolyp sipattalgan Prezidenttigi zhyldarynda zejnetaky Internet opera balet cirk altyn tis zhәne makiyazhga tyjym salyndy Niyazovtyn ozi Tүrkmenbashy Tүrikmen basy titulyn aldy kejin Mәzhilistin parlament kaulysymen resmi tүrde Saparmurat Niyazovka Ұly Tүrikmenbashy lauazymy berilgen Sondaj ak bejresmi Serdar atagy basshy bas kolbasshy zhәne koptegen әsem epitetter kop koldanyldy Tүrikmenstandagy oppoziciyashylar repressiyaga ushyrajdy elde soz bostandygy zhok ol әlemdegi en zhabyk elder katarynda bar 2002 zhyly Niyazovka kastandyk zhasau әreketi kauipsizdikti shekteudin memlekettik kyzmetkerlerdi zhumystan shygarudyn zhәne BAҚ ka shekteulerdin zhana tolkynyna әkeldi Niyazov kugyndagy buryngy Boris Shyhmuratovty shabuyldy zhosparlagan dep ajyptady Shahmuradov omir bojyna bas bostandygynan ajyryldy 2002 zhәne 2004 zhyldar aralygynda Tүrikmenstan men Өzbekstan arasynda ekizhakty daular tuyndady Onyn basty sebebi Niyazovtyn 2002 zhylgy kastandykka Өzbekstannyn katysy bar degen tuzhyrymy bolgan edi 2004 zhyly ekizhakty kelisimder dostyk karym katynastardy kalpyna keltirdi tek Niyazovtyn partiyasy gana katysty zhәne halykaralyk bakylaushylardyn eshkajsysy katyskan zhok 2005 zhyly Niyazov Ashhabadtyn syrtyndagy barlyk auruhanalar men barlyk auyldyk kitaphanalardy zhapty Қytaj Tүrikmenstanga eleuli ilgerileushilik zhasagan zhalgyz elderinin biri boldy Berdimuhamedovter prezidenttigi 2006 beri 2006 zhyly Niyazov kenetten kajtys boldy Үkimettin uakytsha basshysy bolyp tagajyndalgan premerdin orynbasary Қurbankuly Berdimuhamedov zheniske zhetti Onyn uakytsha prezident bolyp tagajyndaluy zhәne odan kejin prezidenttik sajlauga tүsui konstituciyaga karsy bolgan Tүrikmenstan әnuranynan Tүrikmenbashynyn esimi zhәne Ashhabadtagy eskertkishi alyp tastalyngan bolatyn birak tүrikmen үkimeti diktatorlygyn zhәne avtoritarlygyn toktatpady Berdimuhamedov eki kosymsha demokratiyalyk emes sajlauda zheniske zhetti zhәne zhyldary shamamen 97 dauys zhinady Қurbankulyga da zheke Arkadag Қorgaushy tituly berildi onyn otbasy mүshelerine arnalyp eskertkishter salyndy zher su ataulary ozgertildi marapattar zhasaldy 2022 zhyly Berdimuhamedov kenetten otstavkaga ketti Alajda ol Parlament zhogargy palatasy toragasy zhәne Arkadag lauazymynan ajyrylgan zhok Onyn ornyna onyn uly Serdar Berdimuhamedov uakytsha prezident boldy Demokratiyalyk emes 2022 zhylgy sajlauda uly resmi derekter bojynsha zhenip prezidenttigin bastady Kejbir bolzhamdar bojynsha eldegi biliktin barlygy әli de Қurbankuly Berdimuhamedovtyn kolynda Serdar Berdimuhamedov prezidenttiginin bastalgan salysymen elde әjelderge katan shekteuler salyndy birneshe kosmetikalyk kyzmetterdi pajdalanu tuystygy zhok er adamdarmen kolikte bolu nemese plastikalyk operaciya zhasauga tyjym salyndy SayasatyTolyk makalasy Serdar Berdimuhamedov Prezident Rashid Meredov Vice prezidentSayasi kurylymy Konstituciya bojynsha Tүrkimenstan zajyrly memleket bolyp tabylady Baskaru formasy prezidenttik respublika Memleket basshysy prezident 2006 zhyldyn 21 zheltoksanyna dejin Tүrkimenstannyn omir bojy prezidenti bolyp Tүrikmenbashy tүrikm Turkmenbasy barlyk tүrikmenderdin basshysy dep zhariyalangan Saparmurat Niyazov boldy 2006 zhyly Saparmurat Niyazov kajtys bolgannan kejin Қurbankuly Mәlikkulyuly Berdimuhamedov prezidenttin mindetin atkarushy bolyp sajlandy ol kop uzamaj 2007 zhyldyn akpanynda prezidenttik kyzmetke kirisip ony 2022 zhyldyn nauryzyna dejin atkardy 2022 zhyldyn 12 nauryzynda otken kezekten tys prezidenttik sajlau nәtizhesinde onyn uly Serdar Қurbankulyuly Berdimuhamedov prezident bolyp sajlandy 2023 zhyldyn kantarynan beri eldin zan shygarushy organy parlamenti Mәzhilis bolyp tabylady ol 125 deputattan turady 2013 zhylga dejin bul elde bir gana zandy sayasi partiya Tүrikmenstan Demokratiyalyk partiyasy Mәzhiliste okildik etken 2013 zhyldyn 10 kantarynda Tүrikmenstan parlamenti Sayasi partiyalar turaly zhana zan kabyldady Zan sayasi partiyalardy kurudyn kukyktyk negizderin partiyalardyn kukyktaryn mindetterin kyzmetinin kepildikterin ajkyndajdy sondaj ak sayasi partiyalardyn memlekettik mekemelermen zhәne ozge de ujymdarmen karym katynasyn rettejdi 2012 zhyldyn 21 tamyzynda elde ekinshi partiya Өnerkәsipshiler zhәne kәsipkerler partiyasy kuryldy Ogan dejin elde birpartiyalyk zhүje bolgan 2013 zhylgy zheltoksanda parlamenttik sajlaudan kejin Parlamentke 2 sayasi partiya sondaj ak ujymdar men tәuelsiz deputattar sajlandy Barlyk deputattar prezident baskaratyn үkimetti tolygymen koldajdy 2014 zhyly elde үshinshi partiya Tүrikmenstan Agrarlyk partiyasy pajda boldy 1992 zhyldan bastap 2008 zhylga dejin konstituciyada tagy bir zan shygarushy organ tagajyndalgan zhәne sajlangan Halyk Mәslihaty Halyk kenesi parlamentten zhogary 2507 deputat korsetildi Onyn kuramyna prezident 5 zhylga sajlangan halyk okilderi Mәzhilis deputattary sot biliginin okilderi ministrler oblystyk әkimshilik basshylary oblys uәlayat zhәne audan atyrap kogamdyk ujym okilderi aksakaldar kirdi Halyk mәslihaty zhalpymemlekettik sayasat mәselelerin konstituciyaga ozgertuler engizu sajlau men referendum otkizu eldi damytu bagdarlamalaryn bekitu zhәne t b talkylady Sessiyalar zhylyna keminde bir ret otkizildi Saparmurat Niyazov 2007 zhylga dejin Halyk mәslihatynyn omir bojy toragasy boldy Odan kejin toraga bolyp Қurbankuly Berdimuhamedov sajlandy Өzgertilgen Konstituciyaga sәjkes Halyk Kenesi oz kyzmetin toktatyp onyn okilettigi Mәzhilis pen Prezidentke berildi Halyk Mәslihaty Tүrikmenstannyn 2017 zhylgy 9 kazandagy 617 V Tүrikmenstan Konstituciyasyna ozgerister engizu turaly Konstituciyalyk zanyna sәjkes kajta kuryldy Algashky otyrys 2018 zhyldyn 26 kyrkүjeginde otti 2020 zhyldyn 24 kazanynda Tүrikmenstannyn sol kezdegi bir palataly Mәzhilisi eldin zhana kos palataly parlamenti turaly Tүrikmenstannyn Ұlttyk Kenesi turaly respublikalyk zanyn kabyldady Ogan sәjkes Tүrikmenstan Ұlttyk Kenesinin kyzmeti Tүrikmenstan Konstituciyasyna agymdagy Zanga zhәne osy organnyn kyzmetin rettejtin Tүrikmenstannyn baska da normativtik kukyktyk aktilerine sәjkes zhүzege asyrylady 2020 zhyldyn 4 karashasynda Tүrikmenstan prezidenti Қurbankuly Berdimuhamedov osy zanga kol kojdy 2021 zhyldyn 1 kantarynda Tүrikmenstan bir palataly parlamentten eki palataly parlamentke koshti Endi sol uakytka dejin eldin zhalgyz zhәne bir palataly parlamenti bolgan Mәzhilis tomengi palataga al buryn Mәzhilisten bolek organ retinde bolgan Halyk Mәslihaty zhogargy palataga ajnaldy Eldin zhana kos palataly parlamentin Ұlttyk Kenes tүrikm Milli Genes dep atau turaly sheshim kabyldandy 2023 zhylgy prezident Serdar Berdimuhamedovtyn reformasy bojynsha parlament kajta birpalataly bolyp zan shygaru organy bolyp zhalgyz Mәzhilis kaldy EkonomikasyEkonomikanyn barlyk salasynda memleket үstemdik etip otyr Memlekettik byudzhet kirisinin komakty boligin munaj men gazdy syrtka shygarudan baska makta iiru kәsiporyndarynyn tizbesinen tүsetin salyk ta kurajdy Munda Mendeleev kestesindegi elementterdin bәri de bar Zherinin 80 munaj men gaz bar Osy uakytka dejin olardan 144 ken orny tabylgan Birak sonyn әzirge 40 ka zhuygy gana igerilude Gazdyn bolzhamdy kory 21 23 trln m al munajdiki 12 mlrd tonnaga zhuyk delinedi Zhogary tehnologiyaga negizdelgen ondaj kәsiporyndar sany kazir 63 ke zhetken Zhyl sajyn bul elde 158 mln m makta mata bujymdary men 82 myn tonna zhip iiriledi Osy onimderin Tүrikmenstan әlemnin zhogary damygan 30 dan artyk eline shygaryp turady Zhalpy bul el әlemnin 80 nen artyk elmen belsendi sauda ekonomikalyk bajlanystar zhasajdy Қazakstan men Tүrikmenstan arasyndagy kurlyktagy shekaranyn uzyndygy 426 km Ol 2001 zhyly 5 shilde kүni ratifikaciyalangan ekizhakty kelisim shartpen tolygymen shegendelgen 2006 zhyly eki eldin arasyndagy tauar ajnalymy 153 3 mln kolemine zhetti Bul 2005 zhylmen salystyrganda 2 2 ese artyk Sonyn ishinde eksport 20 7 mln al import 132 6 mln kurady Tүrikmenstan zhagy Қazakstannan negizinen osimdik onimderin temeki un zhәne himiya onerkәsibi onimderin importtajdy al Қazakstan mineraldy zhәne himiyalyk onimder alady Mәdeniet zhәne kogamNiyazovtyn tusynda mәdeni sala memlekettin bakylauynda boldy zhana prezident Berdimuhamedov osy sayasatty 2008 zhyldyn kazan ajynda ozinin apparaty zhanynan tiisti shygarmashylyk zhumystardyn korkemdik dengejin bagalauga zhәne olardy zhariyalauga sahnalyk kojylymga tүsirilim zhүrgizuge ruksat beruge tiis komissiya kuru turaly erezhe shygaryp baskarma basynda zhalgastyrdy Tүrkimenstannyn memlekettik tili tүrki tilderinin ogyz tobyna zhatatyn tүrikmen tili Tүrikmenstannan baska til Iran Auganstan Tүrkiya Irak Қarakalpakiya Tәzhikstan Қazakstan Өzbekstan Stavropol olkesinde zhәne Resejdin Astrahan oblysynda ken taralgan Tүrikmenstanda tүrikmen tilinen baska orys tili ken taralgan sonymen katar agylshyn ozbek zhәne beluzh Mari oazisinin birneshe auyldarynda tilderi koldanyladyӘleumettik salasyMunda elektr kuaty gaz su tuz tegin Қogamdyk kolikpen zhүrudin bagasy 50 manat derekkozi Қaruly kүshteriTolyk makalasy Tүrikmenstan Қaruly kүshteri Tүrkimenstan әskerinin sany eldin bejtarap mәrtebesine bajlanysty shektelgen Sany az 36 500 adam belsendi әskerler sany bojynsha elder tiziminde 92 shi orynda derekkozi Tүrkimenstanda әskeri shakyru zhylyna eki ret otedi 1 shi sәuirden 30 shy mausymga dejin 1 shi kazannan 31 shi zheltoksanga dejin Әskerge shakyru zhasy 18 27 zhas aralygy Azamattardyn kyzmet etu merzimi 24 aj derekkozi Tankterdin negizgi tүrleri T 90S T 72 Zhauyngerlik mashinalar BMP 1 BMP 2 BMP 3 BRM 1K brdm 1 brdm 2 Bronetransporter BRDM 1 brdm 2 T Tankke karsy zenbirek MT 12 Tankke karsy baskarylatyn zymyrany PTRK Konkurs PTRK Shturm PTRK Metis PTRK Birneshe ushyru zymyran zhүjesi BM 21 gradus BM 21 gradus 1 BM 27 dauyl BM 30 Tornado Artilleriyalyk zhүjeler 2S9 Nona S 2S1 Қalampyr 2s3 Akaciya 122 mm gaubica D 30 152 mm gaubica zenbiregi D 1 152 mm gaubica zenbiregi D 20 PM 38 KSRO nyn Қyzyl Tu Tүrkistan әskeri okrugi Ortalyk Aziyanyn tәuelsiz memleketteri arasynda bolingennen kejin Tүrikmenstannyn үlesine eki iri bazada Mary kalasy men Ashhabadtyn astynda ornalaskan Ortalyk Aziyadagy en iri aviaciyalyk top kirdi Әue kүshterinde 250 ge dejin tikushak zhәne әrtүrli zhүjeler bar derekkozi Қazirgi uakytta Tүrikmenstan Әskeri teniz kүshteri Shekara әskerlerinin kolbasshylygyna bagynady Flottyn negizgi bazasy portynda buryngy Krasnovodsk ornalaskan Amudariyadagy Kelif auylynda ozen flotiliyasynyn shagyn bazasy ornalaskanTagy karanyzҚazakstan Tүrikmenstan katynastary Қazakstan Tүrikmenstan shekarasyDerekkozderGosudarstvennyj komitet Turkmenistana po statistike Informaciya o Turkmenistane O Turkmenistane Muragattalgan 7 kantardyn 2012 zhyly Turkmenistan odna iz pyati stran Centralnoj Azii vtoraya sredi nih po ploshadi 491 21 tysyach km2 raspolozhen v yugo zapadnoj chasti regiona v zone pustyn severnee hrebta Kopetdag Turkmeno Horasanskoj gornoj sistemy mezhdu Kaspijskim morem na zapade i rekoj Amudarya na vostoke Turkmenistan International Monetary Fund Tekserildi 2 mausym 2016 2018 Human Development Report United Nations Development Programme 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Unichtozhenie zakonnosti v ugodu samolyubiya diktatora orys Azattyk radiosy 12 yanvarya 2023 Tekserildi 14 mausym 2023 Turkmenistan at Twenty Five The High Price of Authoritarianism agyl Carnegie Endownment for International Peace 30 January 2017 Tekserildi 14 mausym 2023 Elections in Turkmenistan ODIHR OSCE agyl EҚYҰ resmi sajty Tekserildi 14 mausym 2023 ZAPASNOJ PREZIDENT ISPOLNILSYa GOD PRAVLENIYa SERDARA BERDYMUHAMEDOVA orys NEZAVISIMAYa 26 marta 2023 Tekserildi 14 mausym 2023 Plyus minus Estoniya orys 24 fevralya 2009 Tekserildi 27 mausym 2023 Annex I Mid year population United Nations estimates 2008 2017 Wayback Machine muragatynda Turkmenistan agyl The World Factbook Әlem faktkitaby Federaldyk tergeu byurosy Tekserildi 27 mausym 2023 Rezultaty perepisi naseleniya v Turkmenistane Wayback Machine muragatynda Religiya v Turkmenistane Wayback Machine muragatynda Laumulin M Religioznaya situaciya i ugroza religioznogo ekstremizma v Centralnoj Azii Centralnaya Aziya i Kavkaz 2012 T 15 1 S 72 ZAKON TURKMENISTANA O svobode veroispovedaniya i religioznyh organizaciyah Wayback Machine muragatynda Platzierungen Wayback Machine muragatynda Country Profile Turkmenistan Wayback Machine muragatynda Paul R Spickard Race and Nation Ethnic Systems in the Modern World Routledge 2005 B 260 ISBN 978 0 415 95003 9 Annanepesov M Ahaltekinskie ekspedicii Istoriko kulturnoe nasledie Turkmenistana orys 2000 Istoriya Ashhabada vremya bolshih peremen orys TURKMENISTAN Zoltoj Vek 3 maya 2021 Significant Earthquake Wayback Machine muragatynda ZAKURDAYEWA Kristina zhәne Nastoyaseye Wremya Nesilden nesle gecyan dissidentler yurdy SSSR dargamazynyn onusyrasynda respublikalardaky milli hereketler Turkmenistan tүrikm Azattyk radiosy 24 akpan 2022 Zapretil SPID cirk i zolotye zuby 15 reform Saparmurata Niyazova orys VESTI 28 dekabrya 2013 Tekserildi 1 shilde 2023 Қulagan meteoritti oz atymen atagan diktator kaz 6 tamyz 2017 The government of Turkmenistan Should Implement the Decision of the UN Human Rights Committee on the Case of Boris Shikhmuradov agyl Prove They Are Alive kozgalysy 9 November 2017 Absolute leader s name dropped from anthem agyl Reuters 16 December 2008 Tekserildi 19 mausym 2023 V Ashhabade ubrali pozolochennyj pamyatnik Turkmenbashi orys Interfaks 24 iyulya 2017 Umer Myalikguly Berdymuhamedov otec prezidenta Turkmenistana orys Azattyk radiosy 18 fevralya 2021 NADZhIBULLA Farangiz Otdal post synu no po prezhnemu igraet rol lidera Chem zanyat Arkadag orys Azattyk radiosy 26 dekabrya 2022 Tekserildi 1 shilde 2023 Novyj prezident zhenonenavistnik Turkmenistan vvodit zhestkie ogranicheniya dlya zhenshin orys Azattyk radiosy 6 marta 2022 Tekserildi 1 shilde 2023 Tүrikmenbashysyz Tүrikmenstan Lenta ru 17 akpan 2007 kolzhetpejtin silteme Tүrikmenstan parlamenti koppartiyalyk zhүje turaly zan kabyldady orys 10 yanvarya 2011 kolzhetpejtin silteme Tүrikmenstanda ekinshi partiya pajda boldy Azattyk radiosy 22 tamyz 2012 Altyn dәuir turkmenistan gov tm kolzhetpejtin silteme Tekserildi 10 shilde 2019 Tүrikmenstannyn zhana parlamentinde en kop mandatty Demokratiyalyk partiya aldy orys RIA Novosti 20131218T2203 0400Z kolzhetpejtin silteme Tekserildi 10 shilde 2019 Tүrikmenstanda үshinshi sayasi partiya Agrarlyk partiya kuryluda orys RIA Novosti 20140910T2149 0400Z kolzhetpejtin silteme Tekserildi 21 mausym 2019 Tүrikmenstan el turaly zhalpy mәlimetter info country ru kolzhetpejtin silteme Konstitucionnyj zakon Turkmenistana O vnesenii dopolneniya v Konstituciyu Turkmenistana kolzhetpejtin silteme Tekserildi 14 mamyr 2019 Halyk kenesinin birinshi otyrysynda Tүrikmenstandy damytudyn basym bagyttary talkylandy Internet gazet Turkmenistan Ru www turkmenistan ru kolzhetpejtin silteme Tekserildi 9 akpan 2019