Түрікменстанның әкімшілік бөлінісі

Түрікменстан уәлаяттары (облыстары):
1 — Ахал; 2 — Балқан; 3 — Дашоғыз; 4 — Лебап; 5 — Мары.

Заңнамасы

Түрікменстанның қазіргі әкімшілік-аумақтық құрылымы 2009 жылғы 18 сәуірде қабылданған «Түркіменстанның әкімшілік-аумақтық құрылысы мәселелерін шешу, мемлекеттік кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге және басқа да нысандарға атау беру және атауларын өзгерту тәртібі туралы» заңмен айқындалады. Заң Түркіменстанның 2008 жылғы конституциясының ережелеріне негізделеді және елдің әкімшілік-аумақтық құрылымының құрылымын, әкімшілік-аумақтық бірліктерді құру және тарату тәртібін, олардың атауларын тағайындау және өзгерту және олардың шекараларындағы өзгертулер тәртібін айқындайды. Осы заңға сәйкес әкімшілік-аумақтық құрылым мәселелерін Түркіменстан Министрлер Кабинетінің ұсынысы бойынша Түркіменстанның Мәжілісі шешеді.

Құрылымы

2009 жылғы 18 сәуірдегі Заңға сәйкес Түркіменстанның елді мекендері қалалық (қалалар мен мекендер) және ауылдық (ауылдар) болып бөлінеді. Түркіменстанда (2018 жылғы 1 қазандағы деректер) үш әкімшілік санатқа жататын 51 қала, 62 мекен және 1717 ауыл бар.

Түркіменстан әкімшілік жағынан бес әкімшілік санаттағы уәлаяттардан, атыраптардан, кеңестерден және елді мекендерден тұрады (2018 жылғы 1 қазандағы деректер):

• уәлаят (5);
• уәлаят құқығы бар қалалар (халық саны 500 мың адамнан асатын қалалар; іс жүзінде бір Ашхабад ғана);
• атырап (уәлаяттарда 43 және қалаларда 6)
• атырап құқығы бар қалалар (халық саны 30 мыңнан асатын қалалар; осындай 11 қала бар);
• атыраптағы қалалар (бұл санатқа халқының саны 8 мыңнан асатын мекендерді, сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорындар орналасқан, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы дамыған, әлеуметтік-мәдениетті сауда және тұрмыс мекемелер мен ұйымдар желілері орналасқан халқы аз келешегі бар мекендерді жатқызуға болады, бұл санатта 39 қала бар);
• мекендер (бұл санатқа халқының саны 2 мың адамнан асатын ауылдар, сондай-ақ аумағындағы кәсіпорындар мен ұйымдар, теміржол станциялары, гидротехникалық құрылыстар, санаториялар және басқа емдеу мекемелері орналасқан, белгілі бір айқын көркею деңгейіне жеткен келешегі бар ауылдар; Түркіменстанда 62 ауыл бар);
• кеңеслік (504; кеңес бір немесе бірнеше ауыл аумағынан жасалған);
• ауыл (бұл санатқа тұрақты тұрғындарының саны 50-ден асатын және реттелген дамуымен сипатталатын елді мекендер кіреді; Түрікменстанда 1717 ауыл бар).

№	Қазақша атауы	Түрікменше атауы	Әкімшілік орталығы	Тұрғыны, адам (2005)	Аумағы, км²	Тығыздығы, адам/км²	Аудан саны (атыраптар)	Қала саны	Мекен саны	Кеңеслік саны	Ауылдық елді мекен саны
1	Ашхабад	Aşgabat şäheri		871 500	470	1854,26	4 (қалалық аудандар)	1	-	-	-
2	Ахал уәлаяты	Ahal welaýaty	Әнеу	939 700	97 160	9,67	7	8	10	89	235
3	Балқан уәлаяты	Balkan welaýaty	Балқанабат	553 500	139 270	3,97	6 (одан басқа 2 қаласында)	10	13	33	112
4	Дашоғыз уәлаяты	Daşoguz welaýaty	Дашоғыз	1 370 400	73 430	18,66	9	9	1	134	612
5	Лебап уәлаяты	Lebap welaýaty	Түрікменабат	1 334 500	93 730	14,24	10	15	24	105	429
6	Мары уәлаяты	Mary welaýaty	Мары	1 480 400	87 150	16,99	11	8	14	143	329
	Барлығы			6 550 000	491 210	13,33	43 (одан басқа 6 қалаларда)	51	62	504	1717

Тарихы

Кеңес заманы

XX ғасырдың басындағы Ресейдің Орта Азиялық иеліктері

1917 жылы қазіргі Түрікменстан жерінде Күнгей Каспий облысы (орталығы — Асхабад) мен Бұхара әмірлігі болатын. 1919 жылы құрамына Түрікменстанның жерінің көбісі кіретін, орталығы Ташкентте болатын Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы құрылады. Түрікменстан тек 1921 жылы өзінің әкімшілік бірлігін тұңғыш рет алады, ол Түрікмен облысы деп аталатын. Бұхара ХКР-ның жойылғанынан кейін 1924 жылы оның жері Түрікмен облысының жерімен қосылады да, Түрікмен КСР-не айналады. Басында Түрікмен КСР-сы 5 аймаққа (округ) бөлінетін: Ленин (кейінірек — Чарджуй), Керкин, Мерв, Полторац (кейінірек — Ашхабад округы) мен Ташауыз (Ташауз).

1939 жылы Түрікменстан облыстарға бөлінетін болды:

• Ашхабад облысы^{[үлгіні алып тастау]}

• Қызылсу облысы (орыс.) (Красноводная)

• Марый облысы (орыс.)

• Ташауыз облысы (орыс.)

• Шаржау облысы

1943 жылы Шаржау облысының бөлшегі қолданылып, Керкін облысы (орыс.), ол 1947 жылға дейін ғана болады. Және де сол жылы жойылады да, оның жері Ашхабад облысына беріледі.

1952 жылы қайта ұйымдыстыралады, алайда 1955 жылы қайта тарайды да, жері Ашхабад облысына беріледі.

1959 жыл Ашхабад облысы таралады. Кир, Серах пен Теджен аудандары Марый облысына беріледі де, қалғаны тікелей Республика деңгейінде басқарылатын болады.

1963 жылы Марый, Ташауз бен Шаржау облыстары жойылады да, Түрікмен КСР-сы толықтай бір әкімшілік бірлік сияқты қызмет етедуді бастайды.

1970 жылы Шаржау, Марый мен Ташауз облыстары қайта құрылады.

Соған қоса, 1973 жыл Қызылсу мен Ашхабад облыстары да қайтып пайда болады.

1988 жылы олар жойылады.

1991 жылы Балқан облысы Қызылсу облысының орнын алады. КСРО құлағаннан кейін ол Балқан уәлаятына айналады.

Қазіргі заман

Тәуелсіздік алынғаннан кейін, 1992 жылы, Ашхабад облысы Ахал уәлаятына айналады, басында орталығы Ашхабадта болады, бұдан кейін Әнеу қаласында, және «Рухабад» проектінің басында орталығы Рухабадқа көшеді. Балкан мен Марый облыстарының аттары уәлаяттар қылып өзгертіледі. Ташауз облысы Дашоғыз уәлаятына аты өзгертіледі. Шаржау облысы Лебап уәлаятына айналады. Ашхабад қаласы өзінің ерекше әкімшілік бірлігі қылып жұмыс істейді және уәлаят қызметін атқарады.

Уәлаяттар атыраптарға (аудан) және атырап құқылы ерекше қалаларға бөлінеді, олардың барлығы да хәкімдермен басқарылады.

Дереккөздер

1. Заңнама - «Түрікменстан: алтын ғасыр» (5 тамыз 2012).
2. Түрікменстанның әкімшілік-аумақтық бөлінісі.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 шілде 2019.