Түрікмендер (түрікм. Türkmenler) - Түрікменстанның негізгі халқын құрайтын, сонымен қатар Өзбекстан, Ресей, Иран, Ирак, Ауғанстан, Тәжікстан, Сирия мен Пәкістан мемлекеттерінде тұратын ежелгі оғыз тектес халықтар. Ежелгі уақытта түрікмендер өздерін оңыздар деп атады, ал орта ғасырларда олар өздерін түрікмендер деп атай бастады.
Түрікмендер | |||||||
Жоғарыдан төменге, солдан оңға қарай: Ұлттық киімдегі түрікмендер Тәуелсіздік шеруінде, түрікмендер-текелілер, Теке атты полкінің түрікмендері, Түрікменстан тәуелсіздік күніндегі түркімен атбегі, ұлттық киімдегі түрікмендер | |||||||
Бүкіл халықтың саны | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
шамамен 8 млн адам | |||||||
Ең көп таралған аймақтар | |||||||
Түрікменстан | 4 248 000 | ||||||
Иран | 1 328 585 | ||||||
Ауғанстан | 932 000 | ||||||
Өзбекстан | 192 000 | ||||||
Пәкістан | 60 000 | ||||||
Ресей | 36 885 (2010) | ||||||
Тәжікстан | 15 171 (2010) | ||||||
АҚШ | 5000~ | ||||||
Украина | 3709 (2001) | ||||||
Беларусь | 2685 (2009) | ||||||
Қазақстан | 2234 (2009) | ||||||
Қырғызстан | 2037 (2012) | ||||||
Тілдері | |||||||
Діні | |||||||
ислам дінінің суннит бағыты |
Селжүктер, Хорезмшаһтар-аныштегіндер, Осман әулеттері, Қарақоюнлылар, Аққоюнлылар және тиісінше , , , , және түрікмен тайпаларынан тарайды деп есептеледі. Жалпы саны әлемде 12 миллионнан астам адам.
Тілі
Олар түркі тілдерінің оғыз кіші тобының түрікмен тілінде сөйлейді.
Түрікмен тілі үзіліссіз жазба дәстүріне ие: 1928 жылға дейін – араб, содан кейін – латын, 1940 жылдан бастап орыс (кириллица) графикасы қолданылды. Түрікмендердің ескі әдеби тілі негізінен поэзия тілі болды. Қазіргі түрікмен әдеби тілі кейінгі уақытта түрікмен диалектілерінің текин диалектісінің базасында бірігуі нәтижесінде пайда болды. Түрікмен тілі бірқатар диалектілерге бөлінеді: текин, йомуд, эрсарин, салыль, сарык, чевдур.
Діні
Түрікмен халқының көпшілігі басқа түркі ұлттары сияқты Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы
Зерттеушілер Түрікмендерді моңғолдық элементі бар еуропалық нәсілдің Жерорта теңізі антропологиялық тобына жатқызады. Түрікмендер халқының қалыптасу тарихы 15 ғасырға дейін созылып, қатар өмір сүрген теке, иомуд, гоклен, сарық, салар, эрсары, човдур, нохурли, емрели, алили, қарадашлы, ата деген этникалық топтар мен тайпалар бертін келе бірыңғай түрікмен халқы болып бірікті. 20 ғ-ға дейін Түрікмендерде овган, арап, гуллар, гурд, гурама, тат, кыпчак, аймаклар, гирей, газен, галмыктар, гарамугол аталатын тайпалар мен руларға бөлінді. Кейін келе руға бөліну өз әсерін жоғалтып алды.
Басында ирандық және парсы ықпалы болды. Оның орнын түркі көші-қоны басты. Одан кейін 17 ғасырда Түрікменстан Ресей империясының құрамына кірді. Олар көшпелі, бірақ иран текті жергілікті халыққа қосылды. Мұны халықтың «түрікмен» атауының өзі көрсетеді. Бұл парсы сөзі. 9-11 ғасырларда Түрікменстан шекарасына көптеп енген оғыздар түрікмендердің этногенезінде маңызды рөл атқарды. 11 ғасырда солтүстік-шығыстан селжұқтармен бірге келген оғыздардың негізгі бөлігі осында қоныстанып, бірте-бірте жергілікті халықпен сіңісіп кеткен. Түркімен тілінің қалыптасуы орын алды.
Кәсібі
Түрікмендер ерте заманнан бері суармалы егіншілікпен, мал шаруашылығымен қатар айналысты. Сондықтан халықтың басым көпшілігі жартылай көшпелі тұрмыс кешті. Көшпелі малшыларды “чарва”, отырықшы дихандарды “чомурлар” деп атады. Теңіз жағалауындағылар ерте кезден-ақ балық аулап, әзірлеуді кәсіп еткен. Аңшылық – Түрікмендердің көнеден жеткен кәсібі. Құс, түлкі, киік, тауешкі, қоян, т.б. аңдарды мылтықпен, тор, қақпан құрып, тазы жүгіртіп, ителгі, бүркіт секілді қыран құстарды салып аулау дәстүрі бар.
Көне дәуірден-ақ қолөнері дамыған. Ерте заманнан кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Түрікмен кілемі жоғары сапасымен әлемге әйгілі. Кесте тігу, киіз, текемет басу өнері дамыған.
Тарихқа көз жүгіртсек, түркімендер Киіз үйлер роуминг үшін пайдаланылды. Жер өңделген жерлерде балшықтан, кірпіштен үйлер салынған.
Тарихи тұрғыдан түрікмендер үш түрлі баспанада өмір сүрген. Көшіп-қону үшін киіз үйлер пайдаланылды. Жер шаруашылығымен айналысқан жерлерде балшықтан, кірпіштен үйлер салынған.
Мәдениеті
Түрікмендер жылдың көп мезгілінде сүт тағамдарынан қатық, сүзбе, айранды қорек етеді. Қой мен ешкі, сиыр сүтін, түйенің шұбатын пайдаланады. Нан тағамына бауырсақ, қаттама, шелпек жатады. Ыстық тағамы – ет қосқан сорпа, қуырдақ (говурма), палау, кеспе көже, тұшпара.
Түрікмен асханасының негізгі тағамы — "аш" палауы, бірнеше ондаған түрі бар, негізгі ингредиенттер - күріш пен ет (құс еті, қой еті). Палауға көкөністер, дәмдеуіштер, кептірілген жемістерді қосылады. Түркімен асханасының Орталық Азияның басқа тағамдарынан басты айырмашылығы – ұлттық балық тағамдары. Балықты арнайы қазандарда күріш, анар шырыны, мейіз, күнжіт, өрік қосып пісіреді. Балықты қуырады, сосын қазандарда бұқтырады, кейде ет орнына әртүрлі тағамдарға қосады. Сүт өнімдері мен сүт кеңінен қолданылады, өте пайдалы болып саналатын, дәмі тәтті түйе сүтінен сары май, йогурт, айран жасалады. Қойдан ірімшік, сүзбе массасы, брынза, сиырдан сүзбе, йогурт, ірімшік, сары май дайындалады. Түрікмендердің сүт өнімдері өте көп.
Тәттіден тағамдардан лалагүлдің тамырынан жасалған халва, тәтті тоқаш, қант ұнтағы қосылған пончик, дайындайды. Жергілікті түрікмен қарбыздары, қауындары, жемістері өте дәмді және хош иісті. Сусындардың ішінен олар шайды жақсы көреді. Шығыста олар жасыл, солтүстік пен батыста қара түсті басымырық пайдаланады. Қыста шай сүтке қайнатылып, қой майы, май қосылады.
Көптеген халықтар қалалық киімге ауысқанына қарамастан, түрікмендер өздерінің дәстүрлі костюмдеріне пайдаланады. Ерлер мен әйелдер көйлек, шалбар, кенептен тігілген ұзын халат киеді. Жазда әйелдер тек көйлек пен ұзын шалбар киеді. Халаттар мен теріден жасалған бас киімдер ұлттық киімнің айрықша белгісі болып табылады.
Ұлттық спорт пен ойын түрлерінен ат жарысы, жарыс, байрақ аталатын ат жарысы, сондай-ақ мергендікке баулитын нысана көздеу, ату, ұлттық спорт түрлері, балуандар күресі кең тараған. Түрікмендер-де ерте кезден шахмат, берижи, бадақ салмақ тәрізді есептеу, есте сақтау, ептілік, есту, түйсіну қабілетін арттыратын ойын түрлері бар.
Қазақстандағы түрікмендер
Қазақстанның түрікмен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 3265 (1970 ж.),
- 2241 (1979 ж.),
- 3718 (1989 ж.),
- 1729 (1999 ж.)
- 2 000 (2009) адам.
1989 жылы Қазақстанда тұратын түрікмендердің 72%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайды, бірақ олардың тек 0,6%-ы түрікмен тілін біледі; түрікмендердің 6,6%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 3,7%-ы қазақ тілін меңгерген; түрікмендердің 16,3%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал түрікмендердің 60%-ы орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан түрікмендерінің қостілділік әрежесі келесідей анықталды: біртілділер – 671 адам (38,8%), қостілділер – 1058 адам (61,2%).
Дереккөздер
- https://travelask.ru/articles/turkmeny-zhiteli-oazisa-sredney-azii Наталия Котоман. Туркмены — жители оазиса Средней Азии
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 407-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 186-бет.
Тағы қараңыз
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tүrikmender tүrikm Turkmenler Tүrikmenstannyn negizgi halkyn kurajtyn sonymen katar Өzbekstan Resej Iran Irak Auganstan Tәzhikstan Siriya men Pәkistan memleketterinde turatyn ezhelgi ogyz tektes halyktar Ezhelgi uakytta tүrikmender ozderin onyzdar dep atady al orta gasyrlarda olar ozderin tүrikmender dep ataj bastady TүrikmenderZhogarydan tomenge soldan onga karaj Ұlttyk kiimdegi tүrikmender Tәuelsizdik sheruinde tүrikmender tekeliler Teke atty polkinin tүrikmenderi Tүrikmenstan tәuelsizdik kүnindegi tүrkimen atbegi ulttyk kiimdegi tүrikmenderBүkil halyktyn sanyshamamen 8 mln adamEn kop taralgan ajmaktar Tүrikmenstan4 248 000 Iran1 328 585 Auganstan932 000 Өzbekstan192 000 Pәkistan60 000 Resej36 885 2010 Tәzhikstan15 171 2010 AҚSh5000 Ukraina3709 2001 Belarus2685 2009 Қazakstan2234 2009 Қyrgyzstan2037 2012 TilderitүrikmenDiniislam dininin sunnit bagyty Selzhүkter Horezmshaһtar anyshteginder Osman әuletteri Қarakoyunlylar Akkoyunlylar zhәne tiisinshe zhәne tүrikmen tajpalarynan tarajdy dep esepteledi Zhalpy sany әlemde 12 millionnan astam adam TiliTolyk makalasy Tүrikmen tili Olar tүrki tilderinin ogyz kishi tobynyn tүrikmen tilinde sojlejdi Tүrikmen tili үzilissiz zhazba dәstүrine ie 1928 zhylga dejin arab sodan kejin latyn 1940 zhyldan bastap orys kirillica grafikasy koldanyldy Tүrikmenderdin eski әdebi tili negizinen poeziya tili boldy Қazirgi tүrikmen әdebi tili kejingi uakytta tүrikmen dialektilerinin tekin dialektisinin bazasynda birigui nәtizhesinde pajda boldy Tүrikmen tili birkatar dialektilerge bolinedi tekin jomud ersarin salyl saryk chevdur DiniTүrikmen halkynyn kopshiligi baska tүrki ulttary siyakty Islam dininin sүnnit tarmagyn ustanady TarihyZertteushiler Tүrikmenderdi mongoldyk elementi bar europalyk nәsildin Zherorta tenizi antropologiyalyk tobyna zhatkyzady Tүrikmender halkynyn kalyptasu tarihy 15 gasyrga dejin sozylyp katar omir sүrgen teke iomud goklen saryk salar ersary chovdur nohurli emreli alili karadashly ata degen etnikalyk toptar men tajpalar bertin kele biryngaj tүrikmen halky bolyp birikti 20 g ga dejin Tүrikmenderde ovgan arap gullar gurd gurama tat kypchak ajmaklar girej gazen galmyktar garamugol atalatyn tajpalar men rularga bolindi Kejin kele ruga bolinu oz әserin zhogaltyp aldy Basynda irandyk zhәne parsy ykpaly boldy Onyn ornyn tүrki koshi kony basty Odan kejin 17 gasyrda Tүrikmenstan Resej imperiyasynyn kuramyna kirdi Olar koshpeli birak iran tekti zhergilikti halykka kosyldy Muny halyktyn tүrikmen atauynyn ozi korsetedi Bul parsy sozi 9 11 gasyrlarda Tүrikmenstan shekarasyna koptep engen ogyzdar tүrikmenderdin etnogenezinde manyzdy rol atkardy 11 gasyrda soltүstik shygystan selzhuktarmen birge kelgen ogyzdardyn negizgi boligi osynda konystanyp birte birte zhergilikti halykpen sinisip ketken Tүrkimen tilinin kalyptasuy oryn aldy KәsibiTүrikmender erte zamannan beri suarmaly eginshilikpen mal sharuashylygymen katar ajnalysty Sondyktan halyktyn basym kopshiligi zhartylaj koshpeli turmys keshti Koshpeli malshylardy charva otyrykshy dihandardy chomurlar dep atady Teniz zhagalauyndagylar erte kezden ak balyk aulap әzirleudi kәsip etken Anshylyk Tүrikmenderdin koneden zhetken kәsibi Қus tүlki kiik taueshki koyan t b andardy myltykpen tor kakpan kuryp tazy zhүgirtip itelgi bүrkit sekildi kyran kustardy salyp aulau dәstүri bar Kone dәuirden ak koloneri damygan Erte zamannan kilem toku oneri urpaktan urpakka zhalgasyp keledi Tүrikmen kilemi zhogary sapasymen әlemge әjgili Keste tigu kiiz tekemet basu oneri damygan Tarihka koz zhүgirtsek tүrkimender Kiiz үjler rouming үshin pajdalanyldy Zher ondelgen zherlerde balshyktan kirpishten үjler salyngan Tarihi turgydan tүrikmender үsh tүrli baspanada omir sүrgen Koship konu үshin kiiz үjler pajdalanyldy Zher sharuashylygymen ajnalyskan zherlerde balshyktan kirpishten үjler salyngan MәdenietiTүrikmender zhyldyn kop mezgilinde sүt tagamdarynan katyk sүzbe ajrandy korek etedi Қoj men eshki siyr sүtin tүjenin shubatyn pajdalanady Nan tagamyna bauyrsak kattama shelpek zhatady Ystyk tagamy et koskan sorpa kuyrdak govurma palau kespe kozhe tushpara Ұlttyk tagamdary Tүrikmen ashanasynyn negizgi tagamy ash palauy birneshe ondagan tүri bar negizgi ingredientter kүrish pen et kus eti koj eti Palauga kokonister dәmdeuishter keptirilgen zhemisterdi kosylady Tүrkimen ashanasynyn Ortalyk Aziyanyn baska tagamdarynan basty ajyrmashylygy ulttyk balyk tagamdary Balykty arnajy kazandarda kүrish anar shyryny mejiz kүnzhit orik kosyp pisiredi Balykty kuyrady sosyn kazandarda buktyrady kejde et ornyna әrtүrli tagamdarga kosady Sүt onimderi men sүt keninen koldanylady ote pajdaly bolyp sanalatyn dәmi tәtti tүje sүtinen sary maj jogurt ajran zhasalady Қojdan irimshik sүzbe massasy brynza siyrdan sүzbe jogurt irimshik sary maj dajyndalady Tүrikmenderdin sүt onimderi ote kop Tәttiden tagamdardan lalagүldin tamyrynan zhasalgan halva tәtti tokash kant untagy kosylgan ponchik dajyndajdy Zhergilikti tүrikmen karbyzdary kauyndary zhemisteri ote dәmdi zhәne hosh iisti Susyndardyn ishinen olar shajdy zhaksy koredi Shygysta olar zhasyl soltүstik pen batysta kara tүsti basymyryk pajdalanady Қysta shaj sүtke kajnatylyp koj majy maj kosylady Koptegen halyktar kalalyk kiimge auyskanyna karamastan tүrikmender ozderinin dәstүrli kostyumderine pajdalanady Erler men әjelder kojlek shalbar kenepten tigilgen uzyn halat kiedi Zhazda әjelder tek kojlek pen uzyn shalbar kiedi Halattar men teriden zhasalgan bas kiimder ulttyk kiimnin ajryksha belgisi bolyp tabylady Ұlttyk sport pen ojyn tүrlerinen at zharysy zharys bajrak atalatyn at zharysy sondaj ak mergendikke baulityn nysana kozdeu atu ulttyk sport tүrleri baluandar kүresi ken taragan Tүrikmender de erte kezden shahmat berizhi badak salmak tәrizdi esepteu este saktau eptilik estu tүjsinu kabiletin arttyratyn ojyn tүrleri bar Қazakstandagy tүrikmenderҚazakstannyn tүrikmen diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 3265 1970 zh 2241 1979 zh 3718 1989 zh 1729 1999 zh 2 000 2009 adam 1989 zhyly Қazakstanda turatyn tүrikmenderdin 72 y oz ultynyn tilin ana tili dep sanajdy birak olardyn tek 0 6 y tүrikmen tilin biledi tүrikmenderdin 6 6 y kazak tilin ana tili dep tanydy olardyn 3 7 y kazak tilin mengergen tүrikmenderdin 16 3 y orys tilin ana tili dep sanajdy al tүrikmenderdin 60 y orys tilin mengergen 1999 zhylgy sanak bojynsha Қazakstan tүrikmenderinin kostildilik әrezhesi kelesidej anyktaldy birtildiler 671 adam 38 8 kostildiler 1058 adam 61 2 Derekkozderhttps travelask ru articles turkmeny zhiteli oazisa sredney azii Nataliya Kotoman Turkmeny zhiteli oazisa Srednej Azii Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tom Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 407 bet ISBN 978 601 7472 88 7 E D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Kitap Almaty Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 zh 186 bet Tagy karanyzOgyzdar Irak tүrikmenderi Siriya tүrikmenderi