Латын әліпбиі, әлемде кеңінен қолданылады. Б.з.б. 7 ғасырда Римде грек және тармағы ретінде пайда болып, б.з. 1 ғасырында қалыптасты. Жазу оңнан солға немесе солдан оңға қарай (бустрофедон бойынша) жазылып, бағыты әрдайым алмасып отырған. Б.з.б. 4 ғасырдан бастап жазу тек солдан оңға қарай жазылды, алғаш 20 әріп болды. Әліпбиге б.з.б. 230-жылдары G, Y және Z әріптері енген, соңғы екеуі грек тілінен кірген сөздер үшін алынған, ал J, U, W әріптерінің қолданылуы қайта өркендеу дәуіріне жатады. Орта ғасырда Латын әліпбиі Еуропаға тарады, Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Латын сөздерін оқуға негізделген әріп таңбалары қалыптасты. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады, осыған байланысты сөздердің мағынасы өзгереді: līber — тәуелсіз, liber — кітап. Латын әліпбиінде алты монофтонг (жалаң дауысты) — а, е, і, о, u, у, сондай-ақ екі дифтонг (қос дауысты) — аu, еu бар. Үш диграф (қос таңбалы) -- ae, oe, ue бар. Дауысты дыбыстардың санына, орналасу тәртібіне байланысты сөзге екпін түседі, буындар да осы негізде жабық (дауыссызға бітсе) және ашық (дауыстыға немесе дифтонгқа аяқталса) болып бөлінеді.
Қазақша өлшемді латын әліпбиі
Негізгі таңбалар | |||||
Латынша | Кирил-қазақша | ||||
Басылуы | Жазылуы | Аталуы | Оқылуы | ||
A a | A a | а | а | ||
B b | B b | бы | б | ||
C c | C c | шы | ш | ||
D d | D d | ды | д | ||
E e | E e | е | е | ||
F f | F f | еф | ф | ||
G g | G g | гі | г | ||
H h | H h | һа | һ | ||
I i | I i | і | і, (ы) | ||
J j | J j | жі | ж | ||
K k | K k | кі | к | ||
L l | L l | ел | л | ||
M m | M m | ем | м | ||
N n | N n | ен | н | ||
O o | O o | o | o | ||
P p | P p | пы | п | ||
Q q | Q q | қу | қ | ||
R r | R r | ер | р | ||
S s | S s | ес | с | ||
T t | T t | ті | т | ||
U u | U u | ұ | ұ | ||
V v | V v | вый | в | ||
W w | W w | дабылу | у | ||
X x | X x | ғы | ғ | ||
Y y | Y y | ай | й, (и) | ||
Z z | Z z | зет | з |
Қосымша таңбалар | |||||
Құрама | Ықшам | Аталуы | Оқылуы | ||
Қазақ дыбыстарына арналған құрамалар | |||||
AE | Ää | ә | ә | ||
OE | Öö | ө | ө | ||
UE | Üü | ү | ү | ||
NH | Ŋŋ | ың | ң | ||
I` | Ĭ ĭ | ы | ы | ||
` | жуандық | ||||
Орыс дыбыстарына арналған құрамалар | |||||
CC | щ | ||||
CH | ч | ||||
KH | х | ||||
TS | ц | ||||
YA | я | ||||
YW | ю | ||||
YO | ё | ||||
(2) Халықаралық қолданыстағы қосалқы құрамалар | |||||
GH | ғ | ||||
PH | ф | ||||
SH | ш |
Дыбыс құраудың халықаралық қосалқы баламалары gh, ph, sh халықаралық жағдайларға ғана қолданылады.
Толықтыру:
1)Жуандық «`» белгісі «i» таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б. «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi «`» қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;
2)Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: «ae» [ә] aera [әра] мыңжылдық, «ое» [ө] poena [пөна] жаза және «ue» [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема ) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін «’» қойу арқылы бөлек оқуға болады. М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б. Латын тіліндегі қостаңбалы (диграф) «ae», «oe», «ue» дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;
3)Қазақ тілінде, тіпті А.Байтұрсынұлының «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн.
4)"y" және "z" әріптері грек тілінен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, ағылшын тілі вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы «y» таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Қазақ тіліндегі «r», «w», «y», «z» дыбыс таңбаларының алдында табиғи түрде [і]-[ы] дыбыстары жасырын сақталған. Сондықтан бұл таңбалардың дауыссыз дыбыстармен [і]-[ы] дыбыстарынсыз тікелей тіркесіп келулеріне болады. Алайда, тіліміздің нақтылығын арттыру үшін, түбір сөздердің бірінші буынында жуан-жіңішкеліктері мен еріндік езуліктерін дәл көрсетіп жазған жөн. М: s`yliq, uw, uwis, kyw, jetisw, Jetis`w, swret, tyim, t`yim, kelw, aedeby, qi`ltyma, Atraw, qzil, qarz, traektr, t.b.
5) «і» таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. М: Italia [ыталия], Russia [рұссия], Francia [франшия];
6)Халықаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.
7)Бас әріптен латын тілінде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona);
8)Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп; 9)Латынның «c» таңбасы «Codex Cumanicus» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеген жөн. Латын тілінде классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан "g" әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырдағы «Кодекс куманикус» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн;
10)Ал латындағы «х» таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «Кодекс куманикус» әдебиеттерінде ол көбінесе қыпшақ тілінің [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн;
11)Латыншадағы «h» таңбасы қазақ тіліндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;
12)Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;
13) Орыс тілінен енген «е» [йе] дыбыс таңбасы латыншада «ye» болып жазылады. М: Sansizbayev, Yelyena, Yevgyeniy, Qazanbayeva, Aytbayev, Tsaryeva, Yekatyeriyna t.b.
"К" әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.
Классикалық латын тілі кезеңінде "u" және "i" әріптері [u], [i] дауысты әріптерін және [v], [j] дауыссыз әріптерін белгілеу үшін қолданылған себебі "v", "j" әріптері алфавитке ХVІ ғасырда ғана енгізілген. Көп басылымдарда "j" әріпінің орнына "і" әрпі қолданылады. Сондықтан сөздіктерде iam және jam, iniectum және injectum нұсқаларын кездестіруге болады. Ал әлемдік ауқымға келсек, өте мөте ағылшын тілі факторын ескерсек, "j" әрпі тек [ж] фонемасын береді. М: Jonson [жонсон].
Герман тілдеріндегі "w" әрпі ХІ ғасырда енгізілген. Ол герман тілдеріндегі дауыссыз [у] фонемасын белгілеу үшін енгізілген. Сондықтан оны өзіміздегі [у] фонемасын беогілеген жөн.
Дауыссыздар латын тілінде muta (p,b,t,d,c,g) және liquida (l,r) болып бөлінеді.
Әрине, айта кеткім келетіні - латынның тілдік заңдылығына белгілі дәрежеде үйлескенімізбен, оған бүтіндей үйлесуіміз мүмкін емес. Сондықтан дәнін алып қауызын тастауымыз керек сиақты.
Бірнеше тұрақты әріптер тіркесін есте сақтау қажет. Олар:
* ph [ф] болып оқылады philosophus [философұс] философия;
* rh [р] болып оқылады rhetor [ретор] ритор;
* th [т] болып оқылады theatrum [театрұм] театр ;
* ch [х] болып оқылады pulcher [пұлхер] әдемі;
* sch [сх] болып оқылады schola [схола] мектеп;
* qu [құ] болып оқылады aqua [ақұа] су.
Классикалық кезеңде ti барлық жерде [ти] болып оқылған. Мысалы ratio [ратио] сана, scientia [скиентиа] білім. Ngu әріптер тіркесі дауысты әріптердің алдында [нгв], дауыссыз әріптердің алдында [нги] болып оқылады. Мысалы: lingua [лингұа] тіл, angulus [ангұлұс] бұрыш, longus [лонгұс] ұзын, unguis [унгүис] тырнақ.
Классикалық кезеңде S дауысты әріптердің ортасында тұрса [c] болып оқылған. Ал оның латын тілінің дамуының соңғы кезеңіндегі өзгерістерін бұл жерде ескермейміз.
Біздің латын тіл мәдениетімен қатынасымыз да сонау ертеден-ақ басталған. Оның бір бұлжытпас айғағы - Кодекс Куманикус (лат. Codex Cumanіcus), «Қыпшақ тілінің сөздігі» – қыпшақ тілінде жазылған діни мәтіндер мен сөздіктерден тұратын кітап, бұл еңбектің түпнұсқасы 1294 жылы латынның готикалық көне қарпімен жазылған. Екі бөлімнен тұрады. Ал бұның аударылмаған түп нұсқасын оқысаңыз, кәдімгі қазақша.
XIII ғасырда жазылған «Кодекс куманикус» шығармалары латын әліпбиінде жазылған болатын:
1)kkce ulaxim kgnde semirir. Ol xowun (көкше ұлағым көгенде семірір. Ол ғоуұн. p.73)
2)Olturganim oba yer basqanim baqir canaq (Олтұрғаным оба йер басқаным иақыр шанақ. Ол үзеңгі.)
3)(CC, 120/145) Yazda yavli/yawli toqmaq yatir. Ol kirpi-dir. (Йазда йаулы тоқмақ йатыр. Ол кірпідір)
4)(CC, 119/143) aq kmening avzu yoq. Ol yumurtqa (Ақ кеменің аузы йоқ. Ол йұмұртқа)
5)(CC,120/145) burunsiz buz teser. Ol qoy bogu. (Бұрұнсыз бұз тесер. Ол қой богұ)
Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда ең алдымен осы «Кодекс куманикус»-қа көбірек мән берілді:
1)Koekce ulaxim koegende semirir. Ol xowun;
2)Olturxanim oba yer, basqanim baqir canaq;
3)Yazda yawli toqmaq yatir. Ol kirpi-dir;
4)Aq kemeninh awzi yoq. Ol yumurtqa;
5)Burunsiz buz teser. Ol qoy boxu.
Мен бұл әліппенің атын «өлшемді» деп атаған себебім: әдетте өлшем деген сөз стандард деген сөздің қазақша баламасы болып келеді. Яғни бұл әліппе тек қана стантандардты латын әліпбесінің негізінде жасалғандықтан, «Қазақтың өлшемді (стандардты) әліппесі» деп аталды. Өркен Тоқтарұлы.
Barliq adamdar t`wmisinan azat jaene qadr-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar br-brimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tyis.
Ықшам түрінде:
Arĭstanbaydĭŋ muqĭcĭ
Törtbaq, teke köz, calbar bet qaranĭ körseŋ, bul Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ eken de qoy. Muqĭc ekenin sezdirwge özi de qumar. Qĭzmet basĭndaxĭ adamdĭ körse, cĭrxalap sonĭŋ maŋĭnan cĭqpaydĭ.
– Jaqsĭ keldiŋ, cĭraxĭm, seni körwge qumar bolĭp otĭr edik, – dep öziŋe jastĭq qoya seni maqtay söyleytini de bar. – Keŋes ökimetiniŋ jumĭsĭna qasĭq qanĭm qalxanca dayĭnmĭn! – dep belsendilik körsetetini de bar.
Onda da tüsine almay tomĭrĭqtĭq isteseŋ:
Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ deytin belsendi kedeyiŋ men bolamĭn! – dep tösin qaxĭp qoywdan da tayĭnbaydĭ.
Osĭnĭŋ bärin jawdĭrsa, «Muqĭc osĭ eken xoy» – dep öziŋ de qol qoyasĭŋ. Men Muqĭctĭ birinci ret awĭldĭq keŋeste kezdestirdim. Awĭldĭŋ belsendilerin, komsomoldarĭn jynap alĭp kolkhozdĭŋ öndiris josparĭn istep jatqanbĭz. Ekpinimen seŋ buzxanday bolĭp birew kirip keldi.
– Älgi ökil qayda? Siz bolasĭz ba? – dep maxan töne tüsti.
Al jumĭsĭŋĭz...
– Jumĭsĭm: belsendi kedey edim. Osĭ eldegi «Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ» deytin men bolamĭn. Batĭraqtar körisinen kolkhozĭmĭzxa orĭn kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastĭxĭmĭz jibermeydi. Bastĭxĭmĭz oŋbaxan neme: Äkesiniŋ äkesi Bädel qajĭxa barxan kisi. Özin tüsirtip tastamasam bolmas... Tüsine almay qayta surap edim. Muqĭc cataqqa saldĭ. – Sizdiŋ munĭŋĭz «törecildik», munĭŋĭz «oŋcĭl men solcĭldĭq»! Men izdenetin jerdi bilem, sizdiŋ üstiŋizden de izdene alamĭn, – deydi Muqĭc.
Kolkhoz öz jumĭsĭna özi ye, cetten kelgen ökil bylep-töstey berse, kolkhoz jumĭs istey ala ma. Men osĭ jaxdaydĭ aytayĭn desem, Muqĭcĭm:
Munĭŋĭz asĭra siltew! – dep calqayaqtaydĭ. Birew qysĭnsĭz jala japsa, isiŋ aq bolsa da betiŋ bir küreŋ tartpaqcĭ xoy.
Muqĭc ketken soŋ otĭrxan joldastardan söz tartĭp körip edim, birine-biri qarap jaltaqtastĭ. Nege aytpaysĭŋdar? Aytsaŋdarcĭ, – dedi Dosan deytin batĭraq.
– Öziŋ nege aytpaysĭŋ? – dep, bĭlayxĭlarĭ oxan tüylikti.
Dosan jan-jaxĭna birer qarap aldĭ da, Muqĭctĭŋ ketkenine äbden közi jetip:
– Muqĭctĭŋ osĭ erkelegeni jeter. Muqĭctĭŋ kümanĭn acw kerek! Munĭŋ kim ekenin bilesiŋder me? – dedi. – Bilemiz xoy, – dep otĭrxandar kürsindi.
Söz aralap ketti. Jumĭs tĭxĭz. Egis bastalxalĭ jatĭr. Jospardĭ bügin qaytsek te bitirw kerek. Muqĭc jayĭndaxĭ äŋgime ekinci kezekke ĭsĭrĭlĭp qala berdi.
Beyimbet Maylĭn “Aristanbaydĭnh muqĭcĭ” cĭxarmasĭnan üzindi.
Құрама түрінде:
Aristanbaydinh muqici
Toertbaq, teke koez, calbar bet qarani koersenh, bul Aristanbaydinh Muqici eken de qoy. Muqic ekenin sezdrwge oezi de qumar. Qzmet basindaxi adamdi koerse, crxalap soninh manhinan ciqpaydi.
– Jaqsi keldinh, craxim, seni koerwge qumar bolip otr edik, – dep oezinhe jastiq qoya seni maqtay soeyleytini de bar. – Kenhes oekimetininh jumisina qasiq qanim qalxanca dayinmin! – dep belsendilik koersetetini de bar.
Onda da tuesine almay tomriqtiq istesenh:
Aristanbaydinh Muqici deytin belsendi kedeyinh men bolamin! – dep toesin qaxip qoywdan da tayinbaydi.
Osininh baerin jawdrsa, «Muqic osi eken xoy» – dep oezinh de qol qoyasinh. Men Muqicti brinci ret awildiq kenheste kezdestrdim. Awildinh belsendilerin, koemsomoldarin jynap alip koelkhozdinh oendris josparin istep jatqanbz. Ekpinimen senh buzxanday bolip brew krip keldi.
– Aelgi oekil qayda? Sz bolasz ba? – dep maxan toene tuesti.
Al jumisinhz...
– Jumisim: belsendi kedey edim. Osi eldegi «Aristanbaydinh Muqici» deytin men bolamin. Batraqtar koerisinen koelkhozimzxa orin kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastiximz jibermeydi. Bastiximz onhbaxan neme: Aekesininh aekesi Baedel qajixa barxan kisi. Oezin tuesrtip tastamasam bolmas... Tuesine almay qayta surap edim. Muqic cataqqa saldi. – Szdinh muninhz «toerecildik», muninhz «onhcil men solcildiq»! Men izdenetin jerdi bilem, szdinh uestinhzden de izdene alamin, – deydi Muqic.
Koelkhoz oez jumisina oezi ye, cetten kelgen oekil bylep-toestey berse, koelkhoz jumis istey ala ma. Men osi jaxdaydi aytayin desem, Muqicim:
Muninhz asra siltew! – dep calqayaqtaydi. Brew qysinsz jala japsa, isinh aq bolsa da betinh br kuerenh tartpaqci xoy.
Muqic ketken sonh otrxan joldastardan soez tartip koerip edim, brine-bri qarap jaltaqtasti. Nege aytpaysinhdar? Aytsanhdarci, – dedi Dosan deytin batraq.
– Oezinh nege aytpaysinh? – dep, bilayxilari oxan tueylikti.
Dosan jan-jaxina brer qarap aldi da, Muqictinh ketkenine aebden koezi jetip:
– Muqictinh osi erkelegeni jeter. Muqictinh kuemanin acw kerek! Muninh kim ekenin bilesinhder me? – dedi. – Bilemz xoy, – dep otrxandar kuersindi.
Soez aralap ketti. Jumis tixz. Egis bastalxali jatr. Jospardi buegin qaytsek te bitrw kerek. Muqic jayindaxi aenhgime ekinci kezekke i`srilip qala berdi.
Beyimbet Maylin “Aristanbaydinh muqici” cixarmasinan uezindi.
Кирилше:
Арыстанбайдың мұқышы
Төртбақ, теке көз, шалбар бет қараны көрсең, бұл Арыстанбайдың Мұқышы екен де қой. Мұқыш екенін сездіруге өзі де құмар. Қызмет басындағы адамды көрсе, шырғалап соның маңынан шықпайды.
– Жақсы келдің, шырағым, сені көруге құмар болып отыр едік, – деп өзіңе жастық қоя сені мақтай сөйлейтіні де бар. – Кеңес өкіметінің жұмысына қасық қаным қалғанша дайынмын! – деп белсенділік көрсететіні де бар.
Онда да түсіне алмай томырықтық істесең:
Арыстанбайдың Мұқышы дейтін белсенді кедейің мен боламын! – деп төсін қағып қоюдан да тайынбайды.
Осының бәрін жаудырса, «Мұқыш осы екен ғой» – деп өзің де қол қоясың. Мен Мұқышты бірінші рет ауылдық кеңесте кездестірдім. Ауылдың белсенділерін, комсомолдарын жинап алып колхоздың өндіріс жоспарын істеп жатқанбыз. Екпінімен сең бұзғандай болып біреу кіріп келді.
– Әлгі өкіл қайда? Сіз боласыз ба? – деп маған төне түсті.
Ал жұмысыңыз...
– Жұмысым: белсенді кедей едім. Осы елдегі «Арыстанбайдың Мұқышы» дейтін мен боламын. Батырақтар көрісінен колхозымызға орын келген екен, соған мені жібер десем, бастығымыз жібермейді. Бастығымыз оңбаған неме: Әкесінің әкесі Бәдел қажыға барған кісі. Өзін түсіртіп тастамасам болмас... Түсіне алмай қайта сұрап едім. Мұқыш шатаққа салды. – Сіздің мұныңыз «төрешілдік», мұныңыз «оңшыл мен солшылдық»! Мен ізденетін жерді білем, сіздің үстіңізден де іздене аламын, – дейді Мұқыш.
Колхоз өз жұмысына өзі ие, шеттен келген өкіл билеп-төстей берсе, колхоз жұмыс істей ала ма. Мен осы жағдайды айтайын десем, Мұқышым:
Мұныңыз асыра сілтеу! – деп шалқаяқтайды. Біреу қисынсыз жала жапса, ісің ақ болса да бетің бір күрең тартпақшы ғой.
Мұқыш кеткен соң отырған жолдастардан сөз тартып көріп едім, біріне-бірі қарап жалтақтасты. Неге айтпайсыңдар? Айтсаңдаршы, – деді Досан дейтін батырақ.
– Өзің неге айтпайсың? – деп, былайғылары оған түйлікті.
Досан жан-жағына бірер қарап алды да, Мұқыштың кеткеніне әбден көзі жетіп:
– Мұқыштың осы еркелегені жетер. Мұқыштың күманын ашу керек! Мұның кім екенін білесіңдер ме? – деді. – Білеміз ғой, – деп отырғандар күрсінді.
Сөз аралап кетті. Жұмыс тығыз. Егіс басталғалы жатыр. Жоспарды бүгін қайтсек те бітіру керек. Мұқыш жайындағы әңгіме екінші кезекке ысырылып қала берді.
Бейімбет Майлин "Арыстанбайдың мұқышы" шығармасынан үзінді.
Дереккөздер
- Дирингер Д., Алфавит, М., 1963
- Добиаш-Рождественская О.А., История письма в средние века, М.—Л., 1963.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Latyn әlipbii әlemde keninen koldanylady B z b 7 gasyrda Rimde grek zhәne tarmagy retinde pajda bolyp b z 1 gasyrynda kalyptasty Zhazu onnan solga nemese soldan onga karaj bustrofedon bojynsha zhazylyp bagyty әrdajym almasyp otyrgan B z b 4 gasyrdan bastap zhazu tek soldan onga karaj zhazyldy algash 20 әrip boldy Әlipbige b z b 230 zhyldary G Y zhәne Z әripteri engen songy ekeui grek tilinen kirgen sozder үshin alyngan al J U W әripterinin koldanyluy kajta orkendeu dәuirine zhatady Orta gasyrda Latyn әlipbii Europaga tarady Afrika Amerika zhәne Aziya halyktary pajdalandy Latyn sozderin okuga negizdelgen әrip tanbalary kalyptasty Қazirgi latyn әlipbiinde 25 әrip bar Dauysty dybystar sozylynky zhәne kyska ajtylady osygan bajlanysty sozderdin magynasy ozgeredi liber tәuelsiz liber kitap Latyn әlipbiinde alty monoftong zhalan dauysty a e i o u u sondaj ak eki diftong kos dauysty au eu bar Үsh digraf kos tanbaly ae oe ue bar Dauysty dybystardyn sanyna ornalasu tәrtibine bajlanysty sozge ekpin tүsedi buyndar da osy negizde zhabyk dauyssyzga bitse zhәne ashyk dauystyga nemese diftongka ayaktalsa bolyp bolinedi Myna syzbanuskada latyn әlipbiinin әlemde taraluy korsetilgen Қoyu zhasylmen latyn әlipbii resmi nemese de fakto resmi zhazu bolatyn elder al ashyk zhasylmen latyn әlipbii baska zhazularmen katar pajdalanatyn elder korsetilgen Қazaksha olshemdi latyn әlipbiiNegizgi tanbalarLatynsha Kiril kazakshaBasyluy Zhazyluy Ataluy OkyluyA a A a a aB b B b by bC c C c shy shD d D d dy dE e E e e eF f F f ef fG g G g gi gH h H h һa һI i I i i i y J j J j zhi zhK k K k ki kL l L l el lM m M m em mN n N n en nO o O o o oP p P p py pQ q Q q ku kR r R r er rS s S s es sT t T t ti tU u U u u uV v V v vyj vW w W w dabylu uX x X x gy gY y Y y aj j i Z z Z z zet z Қosymsha tanbalarҚurama Yksham Ataluy OkyluyҚazak dybystaryna arnalgan kuramalarAE Aa ә әOE Oo o oUE Uu ү үNH Ŋŋ yn nI Ĭ ĭ y y zhuandykOrys dybystaryna arnalgan kuramalarCC shCH chKH hTS cYA yaYW yuYO yo 2 Halykaralyk koldanystagy kosalky kuramalarGH gPH fSH sh Dybys kuraudyn halykaralyk kosalky balamalary gh ph sh halykaralyk zhagdajlarga gana koldanylady Tolyktyru 1 Zhuandyk belgisi i tanbasyna kojylyp zhuan y dybysyn beruge arnalgan M ti nh tyn i s ys mi s mys mi y myj t b q x o u a i dybystary bar zhuan buyndy sozderde kazak tilinin үndestik zany bojynsha zhuandyk belgisi kojylmaj zhazylady al okylganda y bolyp okylady M qisqa kyska uzin uzyn xilim gylym alim alym qorim korym i risti yrysty t b 2 Bir buyndagy bir dybys beretin eki dauysty dybysty digraf dep atajdy Olar ae ә aera әra mynzhyldyk oe o poena pona zhaza zhәne ue ү true trү shyndyk Eger әripter tirkesin yagni digraftardy bolek oku kazhet bolsa ekinshi әriptin үstinen kos nүkte trema nemese uzaktyk belgisi kojylady mysaly poyota nemese poeta poeta akyn Al kazak tilinde olardyn arasyna ajyru belgisin koju arkyly bolek okuga bolady M po eta po ema a edon t b Latyn tilindegi kostanbaly digraf ae oe ue dauysty dybystarynyn dybystaluy kazakshadagy ә o ү dybystarynyn dәl ozi Bul dybystar kazak tilinde kobinese birinshi buynda keletindikten digraf arkyly bejneleu sozdin kolemine onsha әser ete kojmajdy M oezen koel daerya kuen tuen Aebic Aeset t b 3 Қazak tilinde tipti A Bajtursynulynyn Tote zhazu әlipbesinde i dybysy bolmagan Shyntuajtynda i dybysy kazaktyn i dybysymen orny sәjkes kelui kerek Bul dybys ozbek ujgyr tatar tilderinde i bolyp keledi Sondyktan tilimizge artyk i dybysy men tanbasyn kazak tilinen shygaryp tastagan zhon 4 y zhәne z әripteri grek tilinen engen sozderde kezdesedi Bunda biz grek tili variantyn eskermej agylshyn tili variantyna zhүgingenimiz zhon Latynshadagy y tanbasy kazakshadagy dauysty dauyssyz j men i ge birdej koldanylady Қazak tilindegi r w y z dybys tanbalarynyn aldynda tabigi tүrde i y dybystary zhasyryn saktalgan Sondyktan bul tanbalardyn dauyssyz dybystarmen i y dybystarynsyz tikelej tirkesip kelulerine bolady Alajda tilimizdin naktylygyn arttyru үshin tүbir sozderdin birinshi buynynda zhuan zhinishkelikteri men erindik ezulikterin dәl korsetip zhazgan zhon M s yliq uw uwis kyw jetisw Jetis w swret tyim t yim kelw aedeby qi ltyma Atraw qzil qarz traektr t b 5 i tanbasy shet tilderinen engen sozderde dauysty dybystarmen tirkesip kelgende j bolyp dybystalady M Italia ytaliya Russia russiya Francia franshiya 6 Halykaralyk olshemge keltiru үshin zher su attary men adam esimderindegi g sh f dybystaryn kurama tanbalardyn kosalky balamalary 2 arkyly tanbalauga da bolady M Manghistaw Ghalim Qaraghandi Shi mkent Pharyza Aebish t b 7 Bas әripten latyn tilinde adam esimderi Iulia Marcus Caesar geografiyalyk ataular Roma Europa Italia halyktardyn ataulary Latini Romanus Graeci zhәne zat esimnen zhasalgan syn esimder zhazylady lingua Latina theatrum Graecum philosophus Romanus nation Polona 8 Bir buyndagy eki dauysty dybys diftong dep atalady Latyn tilinde eki diftong bar Olar au au zhәne eu eu M Eu ro pa europa Europa causa kauza sebep 9 Latynnyn c tanbasy Codex Cumanicus әdebietindegi koldanyluy kypshak tilindegi sh dybysy Sogan negizdelip sh fonemasyn belgilegen zhon Latyn tilinde klassikalyk kezende Ss әrpi tek kana k bolyp okylady Sodan g әrpi kelip shykkan bolatyn Sondyktan ony bizdin g fonemamyzga beruge bolar edi Alajda XIII gasyrdagy Kodeks kumanikus әdebietterinde ol kobinese sh fonemasyna koldanylgan bolatyn Қazirgi birtalaj tүrki halyktarynda ol zh nemese ch fonemasyna koldanylady Sondyktan ony bizdin sh fonemamyzga bergen zhon 10 Al latyndagy h tanbasynyn koldanuyna kelsek ol latynnyn klassikalyk tүrinde ks nemese uyan tүrde gz bolyp dybystalady Bizde ondaj dybys zhok Bir zhagynan biz kirilicanyn h әrpine үjrenip kalganbyz al ekinshi zhagynan ks zhәne gs dybysy ozimizdin g fonemamyzga birshama zhakyn Sosyn XIII gasyrgy Kodeks kumanikus әdebietterinde ol kobinese kypshak tilinin g fonemasyna koldanylgan bolatyn Sondyktan bul әripti g fonemamyzga koldanganymyz zhon 11 Latynshadagy h tanbasy kazak tilindegi һ fonemasyn belgileuge arnadym Bul dybys kazak tilinde sirek kezdesip zhii koldanylmaganymen kurama dybystardy zhasauda ol ote kazhet dybys tanbasy bolyp tabylady Sondyktan kez kelgen zhagdajda bul dybysty kyskartuga nemese baska dybyska pajdalanuga bolmajdy Taza ozin saktau sozsiz kerek M sh gh th ch ph nh kh zh xh 12 Қoldan kelgen zhagdajda ә o ү n y dybystaryna kurama tanbalardyn yksham tүrin koldanuga da bolady M Aset Aeset anci aenci ademi aedemi saŋlaq sanhlaq taŋ tanh Oskemen Oeskemen oner oener Ĭdĭrĭs I diris sĭmbat si mbat Sĭxanaq Si xanaq Urimci Uerimci ulken uelken ustel uestel t b 13 Orys tilinen engen e je dybys tanbasy latynshada ye bolyp zhazylady M Sansizbayev Yelyena Yevgyeniy Qazanbayeva Aytbayev Tsaryeva Yekatyeriyna t b K әrpi ertede gajyp bolgan kejbir kyskartularda gana kezdesedi mysaly K nemese KAL Kalendae kalendalar sozinin kyskasha nuskasy kalendalar dep әr ajdyn algashky kүnin atagan Sol sebepti ony ozimizdin k fonemamyzga koldanganymyz zhon Klassikalyk latyn tili kezeninde u zhәne i әripteri u i dauysty әripterin zhәne v j dauyssyz әripterin belgileu үshin koldanylgan sebebi v j әripteri alfavitke HVI gasyrda gana engizilgen Kop basylymdarda j әripinin ornyna i әrpi koldanylady Sondyktan sozdikterde iam zhәne jam iniectum zhәne injectum nuskalaryn kezdestiruge bolady Al әlemdik aukymga kelsek ote mote agylshyn tili faktoryn eskersek j әrpi tek zh fonemasyn beredi M Jonson zhonson German tilderindegi w әrpi HI gasyrda engizilgen Ol german tilderindegi dauyssyz u fonemasyn belgileu үshin engizilgen Sondyktan ony ozimizdegi u fonemasyn beogilegen zhon Dauyssyzdar latyn tilinde muta p b t d c g zhәne liquida l r bolyp bolinedi Әrine ajta ketkim keletini latynnyn tildik zandylygyna belgili dәrezhede үjleskenimizben ogan bүtindej үjlesuimiz mүmkin emes Sondyktan dәnin alyp kauyzyn tastauymyz kerek siakty Birneshe turakty әripter tirkesin este saktau kazhet Olar ph f bolyp okylady philosophus filosofus filosofiya rh r bolyp okylady rhetor retor ritor th t bolyp okylady theatrum teatrum teatr ch h bolyp okylady pulcher pulher әdemi sch sh bolyp okylady schola shola mektep qu ku bolyp okylady aqua akua su Klassikalyk kezende ti barlyk zherde ti bolyp okylgan Mysaly ratio ratio sana scientia skientia bilim Ngu әripter tirkesi dauysty әripterdin aldynda ngv dauyssyz әripterdin aldynda ngi bolyp okylady Mysaly lingua lingua til angulus angulus burysh longus longus uzyn unguis ungүis tyrnak Klassikalyk kezende S dauysty әripterdin ortasynda tursa c bolyp okylgan Al onyn latyn tilinin damuynyn songy kezenindegi ozgeristerin bul zherde eskermejmiz Bizdin latyn til mәdenietimen katynasymyz da sonau erteden ak bastalgan Onyn bir bulzhytpas ajgagy Kodeks Kumanikus lat Codex Cumanicus Қypshak tilinin sozdigi kypshak tilinde zhazylgan dini mәtinder men sozdikterden turatyn kitap bul enbektin tүpnuskasy 1294 zhyly latynnyn gotikalyk kone karpimen zhazylgan Eki bolimnen turady Al bunyn audarylmagan tүp nuskasyn okysanyz kәdimgi kazaksha XIII gasyrda zhazylgan Kodeks kumanikus shygarmalary latyn әlipbiinde zhazylgan bolatyn 1 kkce ulaxim kgnde semirir Ol xowun kokshe ulagym kogende semirir Ol gouun p 73 2 Olturganim oba yer basqanim baqir canaq Olturganym oba jer baskanym iakyr shanak Ol үzengi 3 CC 120 145 Yazda yavli yawli toqmaq yatir Ol kirpi dir Jazda jauly tokmak jatyr Ol kirpidir 4 CC 119 143 aq kmening avzu yoq Ol yumurtqa Ak kemenin auzy jok Ol jumurtka 5 CC 120 145 burunsiz buz teser Ol qoy bogu Burunsyz buz teser Ol koj bogu Қazaktyn olshemdi latyn әlipbiin zhasauda en aldymen osy Kodeks kumanikus ka kobirek mәn berildi 1 Koekce ulaxim koegende semirir Ol xowun 2 Olturxanim oba yer basqanim baqir canaq 3 Yazda yawli toqmaq yatir Ol kirpi dir 4 Aq kemeninh awzi yoq Ol yumurtqa 5 Burunsiz buz teser Ol qoy boxu Men bul әlippenin atyn olshemdi dep atagan sebebim әdette olshem degen soz standard degen sozdin kazaksha balamasy bolyp keledi Yagni bul әlippe tek kana stantandardty latyn әlipbesinin negizinde zhasalgandyktan Қazaktyn olshemdi standardty әlippesi dep ataldy Өrken Toktaruly Barliq adamdar t wmisinan azat jaene qadr qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi Adamdarxa aqil parasat ar ojdan berilgen sondiqtan olar br brimen tuwistiq bawirmaldiq qarim qatinas jasawlari tyis Yksham tүrinde Arĭstanbaydĭŋ muqĭcĭ Tortbaq teke koz calbar bet qaranĭ korseŋ bul Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ eken de qoy Muqĭc ekenin sezdirwge ozi de qumar Qĭzmet basĭndaxĭ adamdĭ korse cĭrxalap sonĭŋ maŋĭnan cĭqpaydĭ Jaqsĭ keldiŋ cĭraxĭm seni korwge qumar bolĭp otĭr edik dep oziŋe jastĭq qoya seni maqtay soyleytini de bar Keŋes okimetiniŋ jumĭsĭna qasĭq qanĭm qalxanca dayĭnmĭn dep belsendilik korsetetini de bar Onda da tusine almay tomĭrĭqtĭq isteseŋ Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ deytin belsendi kedeyiŋ men bolamĭn dep tosin qaxĭp qoywdan da tayĭnbaydĭ Osĭnĭŋ barin jawdĭrsa Muqĭc osĭ eken xoy dep oziŋ de qol qoyasĭŋ Men Muqĭctĭ birinci ret awĭldĭq keŋeste kezdestirdim Awĭldĭŋ belsendilerin komsomoldarĭn jynap alĭp kolkhozdĭŋ ondiris josparĭn istep jatqanbĭz Ekpinimen seŋ buzxanday bolĭp birew kirip keldi Algi okil qayda Siz bolasĭz ba dep maxan tone tusti Al jumĭsĭŋĭz Jumĭsĭm belsendi kedey edim Osĭ eldegi Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ deytin men bolamĭn Batĭraqtar korisinen kolkhozĭmĭzxa orĭn kelgen eken soxan meni jiber desem bastĭxĭmĭz jibermeydi Bastĭxĭmĭz oŋbaxan neme Akesiniŋ akesi Badel qajĭxa barxan kisi Ozin tusirtip tastamasam bolmas Tusine almay qayta surap edim Muqĭc cataqqa saldĭ Sizdiŋ munĭŋĭz torecildik munĭŋĭz oŋcĭl men solcĭldĭq Men izdenetin jerdi bilem sizdiŋ ustiŋizden de izdene alamĭn deydi Muqĭc Kolkhoz oz jumĭsĭna ozi ye cetten kelgen okil bylep tostey berse kolkhoz jumĭs istey ala ma Men osĭ jaxdaydĭ aytayĭn desem Muqĭcĭm Munĭŋĭz asĭra siltew dep calqayaqtaydĭ Birew qysĭnsĭz jala japsa isiŋ aq bolsa da betiŋ bir kureŋ tartpaqcĭ xoy Muqĭc ketken soŋ otĭrxan joldastardan soz tartĭp korip edim birine biri qarap jaltaqtastĭ Nege aytpaysĭŋdar Aytsaŋdarcĭ dedi Dosan deytin batĭraq Oziŋ nege aytpaysĭŋ dep bĭlayxĭlarĭ oxan tuylikti Dosan jan jaxĭna birer qarap aldĭ da Muqĭctĭŋ ketkenine abden kozi jetip Muqĭctĭŋ osĭ erkelegeni jeter Muqĭctĭŋ kumanĭn acw kerek Munĭŋ kim ekenin bilesiŋder me dedi Bilemiz xoy dep otĭrxandar kursindi Soz aralap ketti Jumĭs tĭxĭz Egis bastalxalĭ jatĭr Jospardĭ bugin qaytsek te bitirw kerek Muqĭc jayĭndaxĭ aŋgime ekinci kezekke ĭsĭrĭlĭp qala berdi Beyimbet Maylĭn Aristanbaydĭnh muqĭcĭ cĭxarmasĭnan uzindi Қurama tүrinde Aristanbaydinh muqici Toertbaq teke koez calbar bet qarani koersenh bul Aristanbaydinh Muqici eken de qoy Muqic ekenin sezdrwge oezi de qumar Qzmet basindaxi adamdi koerse crxalap soninh manhinan ciqpaydi Jaqsi keldinh craxim seni koerwge qumar bolip otr edik dep oezinhe jastiq qoya seni maqtay soeyleytini de bar Kenhes oekimetininh jumisina qasiq qanim qalxanca dayinmin dep belsendilik koersetetini de bar Onda da tuesine almay tomriqtiq istesenh Aristanbaydinh Muqici deytin belsendi kedeyinh men bolamin dep toesin qaxip qoywdan da tayinbaydi Osininh baerin jawdrsa Muqic osi eken xoy dep oezinh de qol qoyasinh Men Muqicti brinci ret awildiq kenheste kezdestrdim Awildinh belsendilerin koemsomoldarin jynap alip koelkhozdinh oendris josparin istep jatqanbz Ekpinimen senh buzxanday bolip brew krip keldi Aelgi oekil qayda Sz bolasz ba dep maxan toene tuesti Al jumisinhz Jumisim belsendi kedey edim Osi eldegi Aristanbaydinh Muqici deytin men bolamin Batraqtar koerisinen koelkhozimzxa orin kelgen eken soxan meni jiber desem bastiximz jibermeydi Bastiximz onhbaxan neme Aekesininh aekesi Baedel qajixa barxan kisi Oezin tuesrtip tastamasam bolmas Tuesine almay qayta surap edim Muqic cataqqa saldi Szdinh muninhz toerecildik muninhz onhcil men solcildiq Men izdenetin jerdi bilem szdinh uestinhzden de izdene alamin deydi Muqic Koelkhoz oez jumisina oezi ye cetten kelgen oekil bylep toestey berse koelkhoz jumis istey ala ma Men osi jaxdaydi aytayin desem Muqicim Muninhz asra siltew dep calqayaqtaydi Brew qysinsz jala japsa isinh aq bolsa da betinh br kuerenh tartpaqci xoy Muqic ketken sonh otrxan joldastardan soez tartip koerip edim brine bri qarap jaltaqtasti Nege aytpaysinhdar Aytsanhdarci dedi Dosan deytin batraq Oezinh nege aytpaysinh dep bilayxilari oxan tueylikti Dosan jan jaxina brer qarap aldi da Muqictinh ketkenine aebden koezi jetip Muqictinh osi erkelegeni jeter Muqictinh kuemanin acw kerek Muninh kim ekenin bilesinhder me dedi Bilemz xoy dep otrxandar kuersindi Soez aralap ketti Jumis tixz Egis bastalxali jatr Jospardi buegin qaytsek te bitrw kerek Muqic jayindaxi aenhgime ekinci kezekke i srilip qala berdi Beyimbet Maylin Aristanbaydinh muqici cixarmasinan uezindi Kirilshe Arystanbajdyn mukyshy Tortbak teke koz shalbar bet karany korsen bul Arystanbajdyn Mukyshy eken de koj Mukysh ekenin sezdiruge ozi de kumar Қyzmet basyndagy adamdy korse shyrgalap sonyn manynan shykpajdy Zhaksy keldin shyragym seni koruge kumar bolyp otyr edik dep ozine zhastyk koya seni maktaj sojlejtini de bar Kenes okimetinin zhumysyna kasyk kanym kalgansha dajynmyn dep belsendilik korsetetini de bar Onda da tүsine almaj tomyryktyk istesen Arystanbajdyn Mukyshy dejtin belsendi kedejin men bolamyn dep tosin kagyp koyudan da tajynbajdy Osynyn bәrin zhaudyrsa Mukysh osy eken goj dep ozin de kol koyasyn Men Mukyshty birinshi ret auyldyk keneste kezdestirdim Auyldyn belsendilerin komsomoldaryn zhinap alyp kolhozdyn ondiris zhosparyn istep zhatkanbyz Ekpinimen sen buzgandaj bolyp bireu kirip keldi Әlgi okil kajda Siz bolasyz ba dep magan tone tүsti Al zhumysynyz Zhumysym belsendi kedej edim Osy eldegi Arystanbajdyn Mukyshy dejtin men bolamyn Batyraktar korisinen kolhozymyzga oryn kelgen eken sogan meni zhiber desem bastygymyz zhibermejdi Bastygymyz onbagan neme Әkesinin әkesi Bәdel kazhyga bargan kisi Өzin tүsirtip tastamasam bolmas Tүsine almaj kajta surap edim Mukysh shatakka saldy Sizdin munynyz toreshildik munynyz onshyl men solshyldyk Men izdenetin zherdi bilem sizdin үstinizden de izdene alamyn dejdi Mukysh Kolhoz oz zhumysyna ozi ie shetten kelgen okil bilep tostej berse kolhoz zhumys istej ala ma Men osy zhagdajdy ajtajyn desem Mukyshym Munynyz asyra silteu dep shalkayaktajdy Bireu kisynsyz zhala zhapsa isin ak bolsa da betin bir kүren tartpakshy goj Mukysh ketken son otyrgan zholdastardan soz tartyp korip edim birine biri karap zhaltaktasty Nege ajtpajsyndar Ajtsandarshy dedi Dosan dejtin batyrak Өzin nege ajtpajsyn dep bylajgylary ogan tүjlikti Dosan zhan zhagyna birer karap aldy da Mukyshtyn ketkenine әbden kozi zhetip Mukyshtyn osy erkelegeni zheter Mukyshtyn kүmanyn ashu kerek Munyn kim ekenin bilesinder me dedi Bilemiz goj dep otyrgandar kүrsindi Soz aralap ketti Zhumys tygyz Egis bastalgaly zhatyr Zhospardy bүgin kajtsek te bitiru kerek Mukysh zhajyndagy әngime ekinshi kezekke ysyrylyp kala berdi Bejimbet Majlin Arystanbajdyn mukyshy shygarmasynan үzindi DerekkozderDiringer D Alfavit M 1963 Dobiash Rozhdestvenskaya O A Istoriya pisma v srednie veka M L 1963 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet