Өзбекстан (өзб. Oʻzbekiston; Ўзбекистон), ресми атауы — Өзбекстан Республикасы (өзб. Oʻzbekiston Respublikasi; Ўзбекистон Республикаси) — Орталық Азияда орналасқан тәуелсіз мемлекет. 1992 жылғы 8 желтоқсанда қабылданған конституциясы бойынша — президенттік басқару нысанындағы зайырлы мемлекет. Президенті 5 жылға сайланады. Жоғары заң шығарушы органы (Олий Мәжіліс) қос палаталы болып келеді және Заң Шығару палатасы (төменгі палата) және Сенат (жоғарғы палата) болып бөлінеді. Атқарушы органы – Министрлер Кабинеті. Әкімшілігі жағынан бір автономиялық республикаға (қ. Қарақалпақстан) және 14 облысқа бөлінеді.
Тарихы
Ежелгі тарихы
Өзбекстан жерін адамдар ежелгі тас ғасырынан бастап (палеолит) мекендей бастады. Олар аңшылық және терімшілікпен айналысты. Жаңа тас дәуірінде (неолит) егіншілік пен бақташылық пайда болды. Қола дәуірінің соңында алғашқы мемлекеттік бірлестіктер – Соғды және Хорезм тайпалық одақтары құрыла бастады. Б.з.б. 5 – 4 ғасырларда ел аумағы Ахемен әулеті (Бірінші Парсы империясы деп те аталады) билеген парсы патшалығына бағынды. Бұл кезеңде өзбек жерін мекендеген халықтар мен олардың тарихы туралы Геродоттың жазбалары мен айтылады.
Б.з.б. 330 – 328 жылдары өлкеге Ескендір Зұлқарнайын шапқыншылық жасады. ыдырағаннан кейін ел аумағында әр түрлі кезеңдерде Бактрия, Кушан патшалығы, Қаңлы мемлекеттері өмір сүрді. 5 ғасырдың ортасында құрылып, түркілердің қысымымен ыдырап кеткен ақ ғұндар () мемлекетінің негізінде ел аумағы бір орталыққа біріге бастады. 6 ғасырдың ортасында Алтай мен Жетісуда құрылған Түрік қағанаты құрамында болды. 7 ғасырда ел аумағы Батыс түрік қағанатына бағынды. Осы кезеңде Ұлы Жібек жолы дамып, Самарқанд, Бұхара, т.б. қалалар ірі сауда орталықтарына айналды.
7 ғасырдың аяғында қағандық ыдырап, өлкені арабтар жаулап ала бастады. Халық жаппай ислам дінін қабылдай бастады. Араб мәдениетінің ықпалымен Мәуереннаһр аймағы ислам әлемінің аса ірі мәдени орталығына айналды. 9 ғасырдың басында Араб халифаты ыдырай бастады да, ел аумағында құрылды. Мауераннахр мен Зерафшан өңірі барынша дамыды.
10 – 12 ғасырларда ел аумағында Қарахан мемлекеті, Ғазнауи әулеті, Салжұқ мемлекеті кезек-кезек билікке келді. 12 ғасырдың екінші жартысында Хорезмшах мемлекеті күшейіп, Бұхар мен Самарқандты бағындырды. 13 ғасырда өзбек жері Моңғол империясы құрамына кіріп, ел аумағында Шағатай қағанаты құрылды. 14 ғасырдың екінші жартысында Әмір Темір Мәуераннаһр жерінде қуатты империя құрды. Оның астанасы Самарқанд қаласы ірі сауда орталығына айналды. Үндістан, Қытай және Шығыс Еуропа арадағы тікелей сауда байланысы елдің экономикалық және мәдени өркендеуіне әсерін тигізді. Өзбек мемлекетінің тарихи негізі қаланып, саясат, экономика, мәдениет, ғылым мен өнер саласында ірі табыстарға қол жетті. Әмір Темір өлгеннен кейін қуатты империя екіге бөлінді. Мәуераннаһрды Әмір Темірдің немересі Ұлықбек басқарды. Ұлықбек қолөнер мен сауданы дамытуға қолдау көрсетіп, ғылым мен мәдениетке жіті көңіл бөлді әрі аса көрнекті ағартушы-ғалым ретінде танылды.
15 ғасырдың соңы мен 16 ғасырдың басында Орта Азияны Мұхаммед Шайбани ханның көшпелі өзбек тайпалары басып алды. Көшпелілердің жергілікті тұрғындармен сіңісуі нәтижесінде “Өзбек” этнонимі орныға бастады. Шайбани әулеті елдің шаруашылығын нығайтып, суландыру жүйесін жетілдіруге, ақша реформасын жүргізуге тырысты. Бірақ Сыр бойындағы қалалар үшін Қазақ хандығына, сондай-ақ қазіргі Иран, Ауғанстан аумағында құрылған мемлекет бірлестіктерге қарсы үздіксіз соғыстар Шайбани мемлекетінің ыдырауына алып келді. 17 ғасырдың басында Бұхара хандығы, Хиуа хандығы, 18 ғасырдың басында Қоқан хандығы құрылды. Хандықтар арасындағы халықты күйзелткен үздіксіз соғыстарға қарамастан, өлкенің шаруашылық-мәдени тұрмысы әрі қарай дамыды, ирригациялық құрылыстар жетілдірілді, ауыл шаруашылығы жақсарып, жаңа қалалар бой көтерді.
Патшалық Ресей заманы
19 ғасырда Британ империясы мен Ресей Орта Азияға, оның ішінде Өзбекстанға да көз тігіп, пайдалы қазбалар көзін иеленуге ұмтылды. Қазақ жеріне мықтап орналасқан Ресей Бұхар, Хиуа және Қоқан хандықтарымен дипломатикалық байланыс орнатуға тырысты. Ресей басқыншылары Орта Азия жеріне басып кіріп, 1876 жылы Түркістан генерал-губернаторлығын (орталығы – Ташкент қаласы) құрды. Қоқан хандығы жойылып, оның аумағы Түркістан генерал-губернаторлығына берілді. Бұхара және Хиуа хандықтарының аумақтары қысқартылып, өздері Ресей боданына айналды. Мақта алқаптары ұлғайтылып, мақта тазалау заттары мен май айыру кәсіпорындары салынды. Орта Азия Ресейдің отарына, оның аграрлы шикізат базасына, өнеркәсіп бұйымдарын өткізу ауданына айналды. 20 ғасырдың басында орыс шаруаларын Орта Азияға қоныс аударту басталды. Экономикалық және әскери стратегиялық мақсатты көздеген патшалық Ресей Орта Азия, Орынбор-Ташкент темір жолын сала бастады.
Кеңес Одағы заманы
1917 жылғы Ресейдегі төңкеріс елдің қоғамдық-саяси өміріне өзгерістер алып келді. «Шура-И Ислам», «Шура-И Улема» ұйымдары, «Жас Бұхаралықтар» қозғалысы пайда болды. Діни және түрікшілдік қозғалыстары күшейді. 1917 жылы 28 қарашада Қоқан қаласында құрылған Мұстафа Шоқай бастаған Түркістан автономиясын көп ұзамай большевиктер күшпен таратты. Ташкентте, т.б. ірі қалаларда жергілікті гарнизон солдаттары мен негізінен славян ұлты жұмысшыларын өз жақтарына шығарып алған большевиктер т. ж. бойларында Кеңес үкіметін орнатты және 1918 ж. РКФСР құрамында Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын жариялады. Бірақ ірі қалалар мен әскери бөлімдер жоқ жерлердің барлығында жергілікті халықтың қолдауына сүйенген басмашылар қозғалысы күрт күшейді. 1920 жылы Ішкі Ресейдегі Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қызыл Армия бөлімдері басмашылар қозғалысын күшпен басты. Көп ұзамай Хиуа және Бұхар хандықтарында да Кеңес өкіметі күшпен орнатылып, халық толқулары Қызыл Армия тарапынан қатыгездікпен жанышталды. 1924 – 25 жылдары Орта Азия елдерінде ұлттық межелеу жүргізіліп, КСРО құрамында Өзбек КСР-і құрылды. 1937 жылы қабылданған Өзбек КСР-і Конституциясы КСРО тарағанға дейін қолданыста болды. Екінші дүниежүзілік соғысқа өзбек халқы да белсене араласты.
Тәуелсіздік
1991 жылғы 31 тамызда өткен сессиясы елдің атауын Өзбекстан Республикасы деп өзгертіп, 1 қыркүйекте елдің тәуелсіздігі туралы декларация қабылдады. Елдің тұңғыш президент болып бұрын Өзбек КСР басқарған Ислам Кәрімов сайланды.
Өзбекстанның авторитарлық басшысы Ислам Кәрімов 2016 жылы қайтыс болды. Оның орнын премьер-министр болған Шавкат Мирзиёев алды.
Халқы
2021 жылдың ортасына қарай республика халқының саны 33 млн адамға жетті. Өзбекстанға халықтың ұдайы өсудің дәстүрлі типі тән, яғни халық саны табиғи өсу есебінен артады. Табиғи өсу жылына шамамен 1,7%, бұл ТМД елдері арасындағы екінші көрсеткіш болып табылады. Туу көрсеткіші 1000 адамға шаққанда 24, ал өлім 7 адамды құрайды. Ел тұрғындарының өмір жасының ұзақтығы — 64 жас.
Өзбекстан — көпұлтты мемлекет, мұнда 120-дан ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұрады. Табиғи өсудің жоғары болуы себепті және басқа ұлттардың (әсіресе орыстардың) республика аумағынан тыс жерлерге қоныс аударуына байланысты өзбек халқының саны артып келеді. Қазіргі кезде өзбектер ел халқының 3/4 бөлігін құрайды. Олардан басқа орыстардың 7,4%, тәжіктердің 4,7%, қазақтардың 4,1% үлесі біршама. 2001 жылдың өзінде Өзбекстаннан Қазақстанға 15 861 адам қоныс аударды, олардың негізгі бөлігін тарихи отанына оралған қазақ халқының өкілдері құрайды.
Жалпы алғанда, халықтың орташа тығыздығының жоғары (1км² жерге 56 адам) болғанымен, ел аумағында халықтың қоныстануы біркелкі емес. Халықтың көпшілігі егіншілікке қолайлы алқаптарда қоныстанған, мұнда тығыздық 1км² жерге 350-380 адамнан келеді. Экологиялық жағдайы нашарланған Қарақалпақстан аумағында, шөлді Бұхара, Навои облыстарында халық сирек тұрады, кейбір аудандарда тұрғылықты халық мүлде жоқ. Орта Азияның барлық елдеріндегі сияқты, Өзбекстанда да қала халқының үлесі 38%, төмен.
Ірі қалалары — Ташкент 2,3 млн адам, Самарқанд 395 мың, Наманган 310 мың адам. Экономикалық белсенді халықтың 44%-ы ауыл шаруашылығында, 20%-ы өнеркәсіпте, 36%-ы қызмет көрсету саласында еңбек етеді.
Этникалық топтар
Өзбекстан халқы этникалық топтар бойынша 1926 – 2021 жж.
Этникалық топтар | 1926 жылғы санақ | 1939 жылғы санақ | 1959 жылғы санақ | 1970 жылғы санақ | 1979 жылғы санақ | 1989 жылғы санақ | 2017 жылғы санақ | 2021 жылғы санақ | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | |
Өзбектер | 3,467,226 | 73.0 | 4,804,096 | 65.1 | 5,038,273 | 62.2 | 7,733,541 | 64.7 | 10,569,007 | 68.7 | 14,142,475 | 71.4 | 26,917,700 | 83.8 | 29,200,000 | 84.4 |
Тәжіктер | 350,670 | 7.4 | 317,560 | 5.1 | 311,375 | 3.8 | 457,356 | 3.8 | 594,627 | 3.9 | 933,560 | 4.7 | 1,544,700 | 4.8 | 1,700,000 | 4.9 |
Қазақтар | 191,126 | 4.0 | 305,416 | 4.9 | 335,267 | 4.1 | 549,312 | 4.6 | 620,136 | 4.0 | 808,227 | 4.1 | 803,400 | 2.5 | 821,200 | 2.4 |
Қарақалпақтар | 142,688 | 3.0 | 181,420 | 2.9 | 168,274 | 2.1 | 230,273 | 1.9 | 297,788 | 1.9 | 411,878 | 2.1 | 708,800 | 2.2 | 752,700 | 2.2 |
Орыстар | 245,807 | 5.2 | 727,331 | 11.6 | 1,090,728 | 13.5 | 1,495,556 | 12.5 | 1,665,658 | 10.8 | 1,653,478 | 8.4 | 750,000 | 2.3 | 720,300 | 2.1 |
Қырғыздар | 79,610 | 1.7 | 89,044 | 1.4 | 92,725 | 1.1 | 110,864 | 1.0 | 142,182 | 0.7 | 174,907 | 0.8 | 274,400 | 0.9 | 291,600 | 0.8 |
Түрікмендер | 31,492 | 0.7 | 46,543 | 0.7 | 54,804 | 0.7 | 71,066 | 0.6 | 92,285 | 0.6 | 121,578 | 0.6 | 192,000 | 0.6 | 206,200 | 0.6 |
Татарлар | 28,335 | 0.6 | 147,157 | 2.3 | 397,981 | 4.9 | 442,331 | 3.7 | 531,205 | 3.5 | 467,829 | 2.4 | 195,000 | 0.6 | 187,300 | 0.5 |
Корейлер | 30 | 0.0 | 72,944 | 1.2 | 138,453 | 1.7 | 151,058 | 1.3 | 163,062 | 1.1 | 183,140 | 0.9 | 176,900 | 0.6 | 174,200 | 0.5 |
Украиндар | 25,335 | 0.5 | 70,577 | 1.1 | 87,927 | 1.1 | 114,979 | 1.0 | 113,826 | 0.7 | 153,197 | 0.8 | 70,700 | 0.2 | 67,900 | 0.2 |
Қырым татарлар | 46,829 | 0.6 | 135,426 | 1.1 | 117,559 | 0.8 | 188,772 | 1.0 | ||||||||
Түріктер | 371 | 0.0 | 474 | 0.0 | 21,269 | 0.3 | 46,398 | 0.4 | 48,726 | 0.3 | 106,302 | 0.5 | ||||
Еврейлер | 37,621 | 0.8 | 50,676 | 0.8 | 94,303 | 1.2 | 102,843 | 0.9 | 99,836 | 0.7 | 94,689 | 0.5 | ||||
Армяндар | 14,862 | 0.3 | 20,394 | 0.3 | 27,370 | 0.3 | 34,470 | 0.3 | 42,374 | 0.3 | 50,537 | 0.3 | 40,000 | 0.1 | ||
Әзербайжандар | 20,764 | 0.4 | 3,645 | 0.1 | 40,511 | 0.5 | 40,431 | 0.3 | 59,779 | 0.4 | 44,410 | 0.2 | 41,200 | 0.1 | ||
Ұйғырлар | 36,349 | 0.8 | 50,638 | 0.8 | 19,377 | 0.2 | 24,039 | 0.2 | 29,104 | 0.2 | 35,762 | 0.2 | ||||
Башқұрттар | 624 | 0.0 | 7,516 | 0.1 | 13,500 | 0.2 | 21,069 | 0.2 | 25,879 | 0.2 | 34,771 | 0.2 | ||||
Басқа | 77,889 | 1.6 | 98,838 | 1.6 | 126,738 | 1.6 | 198,570 | 1.7 | 176,274 | 1.1 | 204,565 | 1.0 | 486,900 | 1.5 | 444,900 | 1.3 |
Барлық | 4,750,175 | 6,271,269 | 8,105,704 | 11,959,582 | 15,389,307 | 19,810,077 | 32,120,500 | 34,600,000 |
Дін
Экономикасы
Өзбекстан — индустриалды-аграрлы мемлекет.
- 1913 жылы бүкіл фабрика, зауыт өндірісі жалпы өнімінің 85%-ы мақта тазалау мен май айыру саласының үлесіне тиіп, ауыр индустрияның өндірісі 2% шамасында болған. Кеңес үкіметі жылдарында жаңа өндіріс салалары құрылып, ауыр индустрияның үлес салмағы артты.
- 1990 жылы ол бүкіл өнеркәсіп өндірісі көлемінің 44,4%-ын құрады. Ташкент авиациялық-өндірістік бірлестігінде “Ил-76”, “Ил-114”, “Ил-114 т.” ұшақтары шығарылады.
- 1996 жылы Оңтүстік Кореялық “Daewoo” фирмасымен бірлесіп өндірістік қуаты жылына 200 мың жеңіл автомобильдік шығаруға жететін зауыт іске қосылды. Сонымен бірге автомобидбдерді жабдықтауға арналған бұйымдар жасайтын кәсіпорындар құрылып, жүк автомобильдері мен автобустар шығаратын зауыттар салынды. Жеңіл өнеркәсіп орындары республикадағы өнеркәсіп өнімінің 20%-ынан астам бөлігін өндіреді.
Жері табиғи ресурстарға бай. Бүкіл Орта Азиядағы газ конденсатының 74%-ы Өзбекстанның үлесіне тиеді. Алтын қоры жөнінен ол әлемде 4, жез қоры жөнінен 11, уран қоры бойынша 7 – 8-орынды иеленеді. Мақта дақылын өсіру көрсеткіші бойынша әлемде 5-орында, оны экспортқа шығару жөнінен 2-орында. Ел аумағынан жалпы ұзындығы 4 мың шақырым құрайтын 9 ірі газ құбыры өтеді. Аса маңыздылары: Орта Азия – Орталық және Бұхара-Орал құбырлары. Жібек шикізатын, жүн, қаракөл елтірісі, жеміс-жидек, алтын, табиғи газды экспортқа шығарып, азық-түлік, шикізат, т.б. өнімдерді сырттан алады.
Өзбекстан мен Қазақстан арасында саяси-экономикалық, әскери, мәдени байланыстар орнаған. 1992 жылы екі ел арасында Достық, ынтымақтастық және өзара көмек, 1994 жылы Бірыңғай экономикалық кеңістік, 1998 жылы Мәңгілік достық туралы шартқа және экон. байланыстарды кеңейту туралы келісімге қол қойылды. 2004 жылы екі ел арасындағы шекара толық делимитацияланды.
Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
Өзбекстан Республикасы Қарақалпақстан Республикасынан, облыстардан, ауыл үлгідегі аудандардан, қала үлгідегі аудандардан, облыстық бағыныстағы қалалардан, аудандық бағыныстағы қалалардан, ауылдар мен қыстақтардан тұрады. Өзбекстанның астанасы – Ташкент қаласы орталық бағыныстағы қала мәртебесіне ие. Өзбекстан аймақтары:
- Әндіжан облысы (2);
- Бұхара облысы (3);
- Жызақ облысы (5);
- Қашқадария облысы (8);
- Науаи облысы (7);
- Наманған облысы (6);
- Самарқан облысы (9);
- Сұрқандария облысы (11);
- Сырдария облысы (10);
- Ташкент облысы (12);
- Ферғана облысы (4);
- Хорезм облысы (13);
- Қарақалпақстан Республикасы (14).
Қала | Тұрғындар саны, мың адам, 1.07.2001 қарай | Тұрғындар саны, мың адам, 1.01.2014 қарай | Тұрғындар саны, мың адам, 1.01.2016 қарай | Тұрғындар саны, мың адам, на 1.01.2020 |
---|---|---|---|---|
Ташкент | 2137,2 | 2352,9 | 2393,2 | 2571,7 |
Самарқан | 361,3 | 509 | 519,2 | 546,3 |
Наманған | 391,3 | 475,7 | 493,3 | 626,1 |
Әндіжан | 338,4 | 403,9 | 416,2 | 441,7 |
Нүкіс | 212 | 295,2 | 303,7 | 319,6 |
Бұхара | 237,4 | 272,5 | 274,7 | 280,2 |
Ферғана | 183 | 264,9 | 271 | 288,8 |
Қаршы | 204,7 | 254,6 | 260,7 | 274,9 |
Қоқан | 197,5 | 233,5 | 239,9 | 252,7 |
Марғылан | 149,6 | 215,4 | 222,1 | 235,0 |
Ангрен | 128,8 | 175,4 | 180,4 | 188,4 |
Жызақ | 131,5 | 163,2 | 167,4 | 177,4 |
141,7 | 149,4 | 151,8 | 157,2 | |
Үргеніш | 138,6 | 137,3 | 138,6 | 143,8 |
Термез | 116,5 | 136,2 | 140,2 | 179,6 |
138,1 | 134,1 | 133,5 | 144,2 | |
113,1 | 121,1 | 124,4 | 131,1 | |
Қожалы | м.ж. | 104,5 | м.ж. | м.ж. |
Денау | м.ж. | 104,4 | м.ж. | м.ж. |
Бекабат | м.ж. | 101,2 | м.ж. | м.ж. |
м.ж. | 100,3 | 103,5 | 139,1 |
Мәдениеті мен өнері
Өзбекстандағы ежелгі сәулет ескерткіштері б.з.б. 4 ғасырда салынған. Олар Бактрия, Хорезм, Соғдияна, Ферғана өңірінде жақсы сақталған. Қала салу өнері көне заманнан (б.з.б. 3 ғасыр) басталып, орта ғасырларда өркендей түсті. Бұхара, Самарқанд, Ташкент, Хиуа, т.б. қалалардың сәулеттік өнер элементтері (шаһристан, рабад, т.б.) сол кезеңнің классик. үлгісіне жатады. Жергілікті қала салу мәдениетінде, негізінен, өрнек пен эпиграфика әдісі қалыптасып, портал-күмбезді композиция пайда болды. Бейнелеу өнерінің тарихы тас дәуірінен бастау алады.
Осы кезде көзешілік өнері пайда болып, қола дәуірінде жетілдірілді. Б.з.б. 1-мыңжылдықта металдан көркем бұйымдар жасау, б.з.б. 3 ғасыр мен б.з. 3 ғасыры аралығында бедерлеу өнері, монументті мүсін, саздан бояулы мүсін жасау дамыды. Ислам діні енген кезеңнен бастап сән және қолданбалы өнер өркендеді. 15 – 17 ғасырларда Самарқандта, Бұхарада кітап миниатюрасы гүлденді. 19 – 20 ғасырларда өзбек суретшілері ұлттық нақышты, дәстүрлі шеберлік өнерінің кәсіби мектебін қалыптастырды. Әсіресе, қазақтан шыққан Өзбекстанның халық суретшісі Орал Таңсықбаев өзбектің заманауи кескіндеме өнері мен пейзажының қалыптасуына әсер етті. Ташкентте респ. өнер музейі мен бірнеше көрме залдары жұмыс істейді. 1929 жылы әр түрлі труппалар негізінде Самарқанда алғашқы құрылды. Қазіргі кезде Өзбекстанда онға жуық драма театры, 2 опера және балет театры, 2 Балалар мен жасөспірімдер, қуыршақ театрлары жұмыс істейді. Кино өнері де жақсы дамыған. 1924 жылы “Бухкино” серіктестігі құрылып, 1925 жылы “Өзбек мемлкино” тресі мен “Шарқ юлдузи” кинофабрикасы ашылды. 1937 жылы “Акт” атты тұңғыш дыбысты фильм түсірілді.
Әдебиеті
Өзбек әдебиетінің дамуына ауыз әдебиеті мен шығыс халықтары әдебиетінің әсері мол болған. Жанрлық түрі бай ұлттық фольклорында халық тарихын баяндайтын жыр-дастандардың алатын орны ерекше. Оларға “Күнтуғимиш”, “Алпамыш”, “Гороглы”, “Юсуф пен Ахмад”, “Тахир мен Зухра”, “Арзигул”, т.б. жырлар жатады. Түркі халықтарының, оның ішінде өзбектердің дүние жүзіне танылуына Әлішер Науаидың шығармалары ықпал етті. XVIII–XIX ғасырлардағы өзбек әдебиетінде Тұрды, Күлхани, М.Хорезми, Агахи, т.б. шығармалары елеулі орын алды. Хамза Хакимзада Ниязи (1889–1929), Садриддин Айни (1878–1954), (1894–1940) шығармалары демократикалық-ағартушылық ағымның бастауы болып саналады. 20 ғасырдағы өзбек әдебиеті классиктері Ғафур Ғұлам (1903–1966), Мұса Ташмұхамедов (1905 – 1068), , Ұйғын, т.б. жазушылар туындыларында ел өміріндегі әлеуметтік-саяси өзгерістерді бейнеледі. Өзбек әдебиеті 20 ғасырдың 50 – 90-жылдары кәсіби-шығармашылық деңгейге көтеріліп, ақын-жазушылардың еңбектерін өзге ұлт тілдеріне аудару үрдісі жанданды. Мирмухсин, Зульфия, , Воһид Абдуллаев, т.б. қаламгерлер өнімді еңбек етті. , балаларға арналған шығармалары арқылы танымал болды.
Табиғаты
Өзбекстан өңірі жер бедері жөнінен солтүстік-батыс жазық және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Жазық жағын Қызылқұм шөлі, Үстірт, Тұран ойпаты, Әмудария атырауы алып жатыр. Таулы өлке Шатқал, Құрама, Ферғана, Алай, Зерафшан, Түркістан, т.б. жоталардан құралады, бұлардың аралықтарында Ферғана, , , , , т.б. аңғарлар орналасқан. Жер қойнауы пайдалы қазындыларға бай. белдеуінен сирек металл, темір кен тасы, полиметалл, қорғасын-мырыш, Белтау-Құрамадан мыс (Қалмақыр, Сарычек кендері), Түркістан-Алайдан графит-никель-кобальт (Тасқазған) кен орындары ашылған. Ө. аумағы Орталық Азиядағы ірі мұнайлы-газды аймақ саналады. Оңтүстік Ферғанада күкірт және озокерит (Шорсу), Гиссар жотасында карноллит, сильвинит, тас тұзы, Сұлтануиздат тауында фосфорит бары анықталды.
Климаты тым континенттік, қуаң. Жазы ыстық, шілденің орташа температурасы солтүстік-батыс бөлігінде 33–38°С, оңтүстігінде 25–30°С. Қысы жылы, қар жұқа түседі. Қаңтарда 6,3°С, оңтүстігінде 3С болады. Жылдық жауын-шашынның мөлшері әр қилы, кей шөлді өңірлерде 100 мм, кей жерлерде 200–400 мм, тау бөктерлерінде 900 мм. Өзендерінің көпшілігі Арал теңізінің алабына жатады. Ірі өзендері — Әмудария, Сырдария, , . Жер суару және суландыру жүйесі өте жақсы дамыған. Жері негізінен сары және сары қоңыр топырақты; батыс және солтүстік жағы құм-шағылды келеді. Республика жерінің көпшілік бөлігінде қуаңшылыққа төзімді өсімдіктер мен жануарлар дүниесі тіршілік етеді.
Өнеркәсібі
Ел тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезенде, әсіресе отын-энергетика саласын дамытуға көп көңіл бөлінді. Электр энергиясын өндіру Ангрендегі коңыр көмір, Шыршыктағы СЭС тізбегіне және табиғи газға негізделген. Қазіргі кезде 1991 жылмен салыстырғанда мұнай (газ конденсатымен қоса) ендіру 3 есеге жуық, ал табиғи газ өндірісі 10 млрд м3-ге артты. Ел Қазақстан мен Қырғызстанды да табиғи газбен қамтамасыз етеді. Мүбәректе газ өндеу зауыты салынған, мұнда газбен қатар күкірт те ендіріледі. Республикада газ өндеумен қатар, мұнай өндіру саласы да қарқынды дамуда. Алтыарық және Ферғана мұнай өңдеу зауыттары Ферғана аңғарынан өндірілетін мұнайға, ал салынып жатқан Бұхара зауыты Көкдумалак кен орнының мұнай-газ конденсатына негізделеді.
Мұнай-газ өндірісі негізінде химия өнеркәсібі ерекше қаркқнмен дамуда. Бұл сала, ең алдымен, ауыл шаруашылығының тыңайтқыштарға деген сұранысын қамтамасыз ету мақсатын көздейді. , Навои мен Ферғанада азот тыңайтқыштарын өндіреді, Ферғана, Қоқан, Самарканд, Алмалықтағы зауыттар Қазақстаннан әкелінетін шикізаты негізінде жұмыс істейді. Бұл кәсіпорындарда тыңайтқыштармен қатар, өсімдіктерді зиянкестерден қорғауға қажетті заттар, тұрмыстық химия өнімдері де шығарылады. Сонымен қатар резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіретін, дәрі-дәрмек жасайтын кәсіпорындар бар.
Жергілікті шикізатқа негізделген түсті металлургия айрықша кезге түседі. Алмалық маңында мыс-молибден кендері өндіріліп өңделеді. Ал Ташкент облысындағы комбинаттар жергілікті вольфрам, молибден кендері мен Тәжікстаннан өкелінетін қорғасын-мырыш концентраттары негізінде жұмыс істейді. Алтын өндірісі Қызылқұмдағы Мұрынтау алтын ендіретін комбинатында шоғырланған, жылына 70 ғасырға дейін таза алтын алынады. Ферғана аңғарында күміс өндіріледі.
Ташкент қаласы мен оның маңайында ауылшаруашылық машиналарын жасау кәсіпорындары орналасқан. Мұнда мақта жинауға және тазалауға арналған машиналар, өнеркәсібі мен суландыруға қажетті жабдықтар шығарылады. Елдің халық тығыз орналасқан шығыс бөлігінде электр техникасын, приборлар мен құралсайман жасайтын өндірістің үлесі едәуір. Мұнда жүк көтергіш көліктер мен химия өнеркәсібіне қажетті жабдықтар, кабель өндіретін кәсіпорындар да орналасқан. 1996 жылдан бастап Андижан облысында "Дэу" компаниясымен бірлескен автомобиль зауыты жұмыс істейді. Бұл кәсіпорында жылына 200 мыңға дейін "Дэу-Нексия" жеңіл автокөлігі құрастырылады.
Тағы қараңыз
- Қазақстан-Өзбекстан қатынастары
- Қазақстан-Өзбекстан шекарасы
Дереккөздер
- Uzbekistan: Law "On Official Language".
- Worldmeters.
- Uzbekistan. International Monetary Fund
- 2016 Human Development Report. United Nations Development Programme (2015). Басты дереккөзінен мұрағатталған 22 наурыз 2017. Тексерілді, 15 желтоқсан 2015.
- Demographic Yearbook 2013. Population of capital cities and cities of 100 000 or more inhabitants: latest available year, 1999—2013
- Статистический буклет «О населении языком цифр». Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 қазан 2014.
- UN Demographic Yearbook — 2017
- UN Demographic Yearbook — 2020
- Қазақ энциклопедиясы, 7том
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 42 35 00 s e 61 56 00 sh b 42 58333 s e 61 93333 sh b 42 58333 61 93333 G O Ya Өzbekstan ozb Oʻzbekiston Ўzbekiston resmi atauy Өzbekstan Respublikasy ozb Oʻzbekiston Respublikasi Ўzbekiston Respublikasi Ortalyk Aziyada ornalaskan tәuelsiz memleket 1992 zhylgy 8 zheltoksanda kabyldangan konstituciyasy bojynsha prezidenttik baskaru nysanyndagy zajyrly memleket Prezidenti 5 zhylga sajlanady Zhogary zan shygarushy organy Olij Mәzhilis kos palataly bolyp keledi zhәne Zan Shygaru palatasy tomengi palata zhәne Senat zhogargy palata bolyp bolinedi Atkarushy organy Ministrler Kabineti Әkimshiligi zhagynan bir avtonomiyalyk respublikaga k Қarakalpakstan zhәne 14 oblyska bolinedi Өzbekstan Respublikasy ozb O zbekiston RespublikasiBajrak EltanbaӘnuran Kuch adolat dadir Menin shuakty zhәne erkin olkem tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 31 tamyz 1991 zhyl KSRO dan Memlekettik kurylymyResmi tili ozbek tiliElorda TashkentIri kalalary Tashkent Samarkan Fergana Әndizhan Namangan Buhara Қarshy Nүkis Қokan MargylanҮkimet tүri Unitarly prezidenttik respublikaPrezidenti Premer ministri Senat torajymy Shavkat Mirziyoev Abdulla Әripov Tanzila NarbaevaMemlekettik dini zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 56 oryn 448 978 km 4 9Zhurty Sarap 2022 Tygyzdygy 35 440 000 adam 41 74 1 adam km 132 EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 238 997 mlrd 62 7 350 125 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 49 119 mlrd 85 1 238 130 ADI 2017 0 710 zhogary 105 Etnohoronim ozbekter ozbekstandyktarValyutasy somҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody UZHOK kody UZBTelefon kody 998Uakyt beldeuleri 5TarihyBuharadagy Ismoil Somoni kesenesiEzhelgi tarihy Өzbekstan zherin adamdar ezhelgi tas gasyrynan bastap paleolit mekendej bastady Olar anshylyk zhәne terimshilikpen ajnalysty Zhana tas dәuirinde neolit eginshilik pen baktashylyk pajda boldy Қola dәuirinin sonynda algashky memlekettik birlestikter Sogdy zhәne Horezm tajpalyk odaktary kuryla bastady B z b 5 4 gasyrlarda el aumagy Ahemen әuleti Birinshi Parsy imperiyasy dep te atalady bilegen parsy patshalygyna bagyndy Bul kezende ozbek zherin mekendegen halyktar men olardyn tarihy turaly Gerodottyn zhazbalary men ajtylady B z b 330 328 zhyldary olkege Eskendir Zulkarnajyn shapkynshylyk zhasady ydyragannan kejin el aumagynda әr tүrli kezenderde Baktriya Kushan patshalygy Қanly memleketteri omir sүrdi 5 gasyrdyn ortasynda kurylyp tүrkilerdin kysymymen ydyrap ketken ak gundar memleketinin negizinde el aumagy bir ortalykka birige bastady 6 gasyrdyn ortasynda Altaj men Zhetisuda kurylgan Tүrik kaganaty kuramynda boldy 7 gasyrda el aumagy Batys tүrik kaganatyna bagyndy Osy kezende Ұly Zhibek zholy damyp Samarkand Buhara t b kalalar iri sauda ortalyktaryna ajnaldy 7 gasyrdyn ayagynda kagandyk ydyrap olkeni arabtar zhaulap ala bastady Halyk zhappaj islam dinin kabyldaj bastady Arab mәdenietinin ykpalymen Mәuerennaһr ajmagy islam әleminin asa iri mәdeni ortalygyna ajnaldy 9 gasyrdyn basynda Arab halifaty ydyraj bastady da el aumagynda kuryldy Mauerannahr men Zerafshan oniri barynsha damydy 10 12 gasyrlarda el aumagynda Қarahan memleketi Ғaznaui әuleti Salzhuk memleketi kezek kezek bilikke keldi 12 gasyrdyn ekinshi zhartysynda Horezmshah memleketi kүshejip Buhar men Samarkandty bagyndyrdy 13 gasyrda ozbek zheri Mongol imperiyasy kuramyna kirip el aumagynda Shagataj kaganaty kuryldy 14 gasyrdyn ekinshi zhartysynda Әmir Temir Mәuerannaһr zherinde kuatty imperiya kurdy Onyn astanasy Samarkand kalasy iri sauda ortalygyna ajnaldy Үndistan Қytaj zhәne Shygys Europa aradagy tikelej sauda bajlanysy eldin ekonomikalyk zhәne mәdeni orkendeuine әserin tigizdi Өzbek memleketinin tarihi negizi kalanyp sayasat ekonomika mәdeniet gylym men oner salasynda iri tabystarga kol zhetti Әmir Temir olgennen kejin kuatty imperiya ekige bolindi Mәuerannaһrdy Әmir Temirdin nemeresi Ұlykbek baskardy Ұlykbek koloner men saudany damytuga koldau korsetip gylym men mәdenietke zhiti konil boldi әri asa kornekti agartushy galym retinde tanyldy 15 gasyrdyn sony men 16 gasyrdyn basynda Orta Aziyany Muhammed Shajbani hannyn koshpeli ozbek tajpalary basyp aldy Koshpelilerdin zhergilikti turgyndarmen sinisui nәtizhesinde Өzbek etnonimi ornyga bastady Shajbani әuleti eldin sharuashylygyn nygajtyp sulandyru zhүjesin zhetildiruge aksha reformasyn zhүrgizuge tyrysty Birak Syr bojyndagy kalalar үshin Қazak handygyna sondaj ak kazirgi Iran Auganstan aumagynda kurylgan memleket birlestikterge karsy үzdiksiz sogystar Shajbani memleketinin ydyrauyna alyp keldi 17 gasyrdyn basynda Buhara handygy Hiua handygy 18 gasyrdyn basynda Қokan handygy kuryldy Handyktar arasyndagy halykty kүjzeltken үzdiksiz sogystarga karamastan olkenin sharuashylyk mәdeni turmysy әri karaj damydy irrigaciyalyk kurylystar zhetildirildi auyl sharuashylygy zhaksaryp zhana kalalar boj koterdi Patshalyk Resej zamany 19 gasyrda Britan imperiyasy men Resej Orta Aziyaga onyn ishinde Өzbekstanga da koz tigip pajdaly kazbalar kozin ielenuge umtyldy Қazak zherine myktap ornalaskan Resej Buhar Hiua zhәne Қokan handyktarymen diplomatikalyk bajlanys ornatuga tyrysty Resej baskynshylary Orta Aziya zherine basyp kirip 1876 zhyly Tүrkistan general gubernatorlygyn ortalygy Tashkent kalasy kurdy Қokan handygy zhojylyp onyn aumagy Tүrkistan general gubernatorlygyna berildi Buhara zhәne Hiua handyktarynyn aumaktary kyskartylyp ozderi Resej bodanyna ajnaldy Makta alkaptary ulgajtylyp makta tazalau zattary men maj ajyru kәsiporyndary salyndy Orta Aziya Resejdin otaryna onyn agrarly shikizat bazasyna onerkәsip bujymdaryn otkizu audanyna ajnaldy 20 gasyrdyn basynda orys sharualaryn Orta Aziyaga konys audartu bastaldy Ekonomikalyk zhәne әskeri strategiyalyk maksatty kozdegen patshalyk Resej Orta Aziya Orynbor Tashkent temir zholyn sala bastady Kenes Odagy zamany 1917 zhylgy Resejdegi tonkeris eldin kogamdyk sayasi omirine ozgerister alyp keldi Shura I Islam Shura I Ulema ujymdary Zhas Buharalyktar kozgalysy pajda boldy Dini zhәne tүrikshildik kozgalystary kүshejdi 1917 zhyly 28 karashada Қokan kalasynda kurylgan Mustafa Shokaj bastagan Tүrkistan avtonomiyasyn kop uzamaj bolshevikter kүshpen taratty Tashkentte t b iri kalalarda zhergilikti garnizon soldattary men negizinen slavyan ulty zhumysshylaryn oz zhaktaryna shygaryp algan bolshevikter t zh bojlarynda Kenes үkimetin ornatty zhәne 1918 zh RKFSR kuramynda Tүrkistan Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasyn zhariyalady Birak iri kalalar men әskeri bolimder zhok zherlerdin barlygynda zhergilikti halyktyn koldauyna sүjengen basmashylar kozgalysy kүrt kүshejdi 1920 zhyly Ishki Resejdegi Azamat sogysy ayaktalgannan kejin Қyzyl Armiya bolimderi basmashylar kozgalysyn kүshpen basty Kop uzamaj Hiua zhәne Buhar handyktarynda da Kenes okimeti kүshpen ornatylyp halyk tolkulary Қyzyl Armiya tarapynan katygezdikpen zhanyshtaldy 1924 25 zhyldary Orta Aziya elderinde ulttyk mezheleu zhүrgizilip KSRO kuramynda Өzbek KSR i kuryldy 1937 zhyly kabyldangan Өzbek KSR i Konstituciyasy KSRO taraganga dejin koldanysta boldy Ekinshi dүniezhүzilik sogyska ozbek halky da belsene aralasty Tәuelsizdik 1991 zhylgy 31 tamyzda otken sessiyasy eldin atauyn Өzbekstan Respublikasy dep ozgertip 1 kyrkүjekte eldin tәuelsizdigi turaly deklaraciya kabyldady Eldin tungysh prezident bolyp buryn Өzbek KSR baskargan Islam Kәrimov sajlandy Өzbekstannyn avtoritarlyk basshysy Islam Kәrimov 2016 zhyly kajtys boldy Onyn ornyn premer ministr bolgan Shavkat Mirziyoev aldy Halky2021 zhyldyn ortasyna karaj respublika halkynyn sany 33 mln adamga zhetti Өzbekstanga halyktyn udajy osudin dәstүrli tipi tәn yagni halyk sany tabigi osu esebinen artady Tabigi osu zhylyna shamamen 1 7 bul TMD elderi arasyndagy ekinshi korsetkish bolyp tabylady Tuu korsetkishi 1000 adamga shakkanda 24 al olim 7 adamdy kurajdy El turgyndarynyn omir zhasynyn uzaktygy 64 zhas Өzbek balalary Өzbekstan kopultty memleket munda 120 dan ulttar men ulystardyn okilderi turady Tabigi osudin zhogary boluy sebepti zhәne baska ulttardyn әsirese orystardyn respublika aumagynan tys zherlerge konys audaruyna bajlanysty ozbek halkynyn sany artyp keledi Қazirgi kezde ozbekter el halkynyn 3 4 boligin kurajdy Olardan baska orystardyn 7 4 tәzhikterdin 4 7 kazaktardyn 4 1 үlesi birshama 2001 zhyldyn ozinde Өzbekstannan Қazakstanga 15 861 adam konys audardy olardyn negizgi boligin tarihi otanyna oralgan kazak halkynyn okilderi kurajdy Zhalpy alganda halyktyn ortasha tygyzdygynyn zhogary 1km zherge 56 adam bolganymen el aumagynda halyktyn konystanuy birkelki emes Halyktyn kopshiligi eginshilikke kolajly alkaptarda konystangan munda tygyzdyk 1km zherge 350 380 adamnan keledi Ekologiyalyk zhagdajy nasharlangan Қarakalpakstan aumagynda sholdi Buhara Navoi oblystarynda halyk sirek turady kejbir audandarda turgylykty halyk mүlde zhok Orta Aziyanyn barlyk elderindegi siyakty Өzbekstanda da kala halkynyn үlesi 38 tomen Iri kalalary Tashkent 2 3 mln adam Samarkand 395 myn Namangan 310 myn adam Ekonomikalyk belsendi halyktyn 44 y auyl sharuashylygynda 20 y onerkәsipte 36 y kyzmet korsetu salasynda enbek etedi Etnikalyk toptar Өzbekstan halky etnikalyk toptar bojynsha 1926 2021 zhzh Etnikalyk toptar 1926 zhylgy sanak 1939 zhylgy sanak 1959 zhylgy sanak 1970 zhylgy sanak 1979 zhylgy sanak 1989 zhylgy sanak 2017 zhylgy sanak 2021 zhylgy sanaksany sany sany sany sany sany sany sany Өzbekter 3 467 226 73 0 4 804 096 65 1 5 038 273 62 2 7 733 541 64 7 10 569 007 68 7 14 142 475 71 4 26 917 700 83 8 29 200 000 84 4Tәzhikter 350 670 7 4 317 560 5 1 311 375 3 8 457 356 3 8 594 627 3 9 933 560 4 7 1 544 700 4 8 1 700 000 4 9Қazaktar 191 126 4 0 305 416 4 9 335 267 4 1 549 312 4 6 620 136 4 0 808 227 4 1 803 400 2 5 821 200 2 4Қarakalpaktar 142 688 3 0 181 420 2 9 168 274 2 1 230 273 1 9 297 788 1 9 411 878 2 1 708 800 2 2 752 700 2 2Orystar 245 807 5 2 727 331 11 6 1 090 728 13 5 1 495 556 12 5 1 665 658 10 8 1 653 478 8 4 750 000 2 3 720 300 2 1Қyrgyzdar 79 610 1 7 89 044 1 4 92 725 1 1 110 864 1 0 142 182 0 7 174 907 0 8 274 400 0 9 291 600 0 8Tүrikmender 31 492 0 7 46 543 0 7 54 804 0 7 71 066 0 6 92 285 0 6 121 578 0 6 192 000 0 6 206 200 0 6Tatarlar 28 335 0 6 147 157 2 3 397 981 4 9 442 331 3 7 531 205 3 5 467 829 2 4 195 000 0 6 187 300 0 5Korejler 30 0 0 72 944 1 2 138 453 1 7 151 058 1 3 163 062 1 1 183 140 0 9 176 900 0 6 174 200 0 5Ukraindar 25 335 0 5 70 577 1 1 87 927 1 1 114 979 1 0 113 826 0 7 153 197 0 8 70 700 0 2 67 900 0 2Қyrym tatarlar 46 829 0 6 135 426 1 1 117 559 0 8 188 772 1 0Tүrikter 371 0 0 474 0 0 21 269 0 3 46 398 0 4 48 726 0 3 106 302 0 5Evrejler 37 621 0 8 50 676 0 8 94 303 1 2 102 843 0 9 99 836 0 7 94 689 0 5Armyandar 14 862 0 3 20 394 0 3 27 370 0 3 34 470 0 3 42 374 0 3 50 537 0 3 40 000 0 1Әzerbajzhandar 20 764 0 4 3 645 0 1 40 511 0 5 40 431 0 3 59 779 0 4 44 410 0 2 41 200 0 1Ұjgyrlar 36 349 0 8 50 638 0 8 19 377 0 2 24 039 0 2 29 104 0 2 35 762 0 2Bashkurttar 624 0 0 7 516 0 1 13 500 0 2 21 069 0 2 25 879 0 2 34 771 0 2Baska 77 889 1 6 98 838 1 6 126 738 1 6 198 570 1 7 176 274 1 1 204 565 1 0 486 900 1 5 444 900 1 3Barlyk 4 750 175 6 271 269 8 105 704 11 959 582 15 389 307 19 810 077 32 120 500 34 600 000Din Tolyk makalasy Өzbekstandagy dinEkonomikasy1000 som Өzbekstan ulttyk valyutasynyn en iri banknoty Өzbekstan industrialdy agrarly memleket 1913 zhyly bүkil fabrika zauyt ondirisi zhalpy oniminin 85 y makta tazalau men maj ajyru salasynyn үlesine tiip auyr industriyanyn ondirisi 2 shamasynda bolgan Kenes үkimeti zhyldarynda zhana ondiris salalary kurylyp auyr industriyanyn үles salmagy artty 1990 zhyly ol bүkil onerkәsip ondirisi koleminin 44 4 yn kurady Tashkent aviaciyalyk ondiristik birlestiginde Il 76 Il 114 Il 114 t ushaktary shygarylady 1996 zhyly Ontүstik Koreyalyk Daewoo firmasymen birlesip ondiristik kuaty zhylyna 200 myn zhenil avtomobildik shygaruga zhetetin zauyt iske kosyldy Sonymen birge avtomobidbderdi zhabdyktauga arnalgan bujymdar zhasajtyn kәsiporyndar kurylyp zhүk avtomobilderi men avtobustar shygaratyn zauyttar salyndy Zhenil onerkәsip oryndary respublikadagy onerkәsip oniminin 20 ynan astam boligin ondiredi Zheri tabigi resurstarga baj Bүkil Orta Aziyadagy gaz kondensatynyn 74 y Өzbekstannyn үlesine tiedi Altyn kory zhoninen ol әlemde 4 zhez kory zhoninen 11 uran kory bojynsha 7 8 oryndy ielenedi Makta dakylyn osiru korsetkishi bojynsha әlemde 5 orynda ony eksportka shygaru zhoninen 2 orynda El aumagynan zhalpy uzyndygy 4 myn shakyrym kurajtyn 9 iri gaz kubyry otedi Asa manyzdylary Orta Aziya Ortalyk zhәne Buhara Oral kubyrlary Zhibek shikizatyn zhүn karakol eltirisi zhemis zhidek altyn tabigi gazdy eksportka shygaryp azyk tүlik shikizat t b onimderdi syrttan alady Өzbekstan men Қazakstan arasynda sayasi ekonomikalyk әskeri mәdeni bajlanystar ornagan 1992 zhyly eki el arasynda Dostyk yntymaktastyk zhәne ozara komek 1994 zhyly Biryngaj ekonomikalyk kenistik 1998 zhyly Mәngilik dostyk turaly shartka zhәne ekon bajlanystardy kenejtu turaly kelisimge kol kojyldy 2004 zhyly eki el arasyndagy shekara tolyk delimitaciyalandy Әkimshilik aumaktyk bolinisiTolyk makalasy Өzbekstannyn әkimshilik bolinisi Өzbekstannyn әkimshilik aumaktyk bolinisinin kartasy Өzbekstan Respublikasy Қarakalpakstan Respublikasynan oblystardan auyl үlgidegi audandardan kala үlgidegi audandardan oblystyk bagynystagy kalalardan audandyk bagynystagy kalalardan auyldar men kystaktardan turady Өzbekstannyn astanasy Tashkent kalasy ortalyk bagynystagy kala mәrtebesine ie Өzbekstan ajmaktary Әndizhan oblysy 2 Buhara oblysy 3 Zhyzak oblysy 5 Қashkadariya oblysy 8 Nauai oblysy 7 Namangan oblysy 6 Samarkan oblysy 9 Surkandariya oblysy 11 Syrdariya oblysy 10 Tashkent oblysy 12 Fergana oblysy 4 Horezm oblysy 13 Қarakalpakstan Respublikasy 14 100 mynnan astam turgyny bar Өzbekstan kalalary Қala Turgyndar sany myn adam 1 07 2001 karaj Turgyndar sany myn adam 1 01 2014 karaj Turgyndar sany myn adam 1 01 2016 karaj Turgyndar sany myn adam na 1 01 2020Tashkent 2137 2 2352 9 2393 2 2571 7Samarkan 361 3 509 519 2 546 3Namangan 391 3 475 7 493 3 626 1Әndizhan 338 4 403 9 416 2 441 7Nүkis 212 295 2 303 7 319 6Buhara 237 4 272 5 274 7 280 2Fergana 183 264 9 271 288 8Қarshy 204 7 254 6 260 7 274 9Қokan 197 5 233 5 239 9 252 7Margylan 149 6 215 4 222 1 235 0Angren 128 8 175 4 180 4 188 4Zhyzak 131 5 163 2 167 4 177 4141 7 149 4 151 8 157 2Үrgenish 138 6 137 3 138 6 143 8Termez 116 5 136 2 140 2 179 6138 1 134 1 133 5 144 2113 1 121 1 124 4 131 1Қozhaly m zh 104 5 m zh m zh Denau m zh 104 4 m zh m zh Bekabat m zh 101 2 m zh m zh m zh 100 3 103 5 139 1Mәdenieti men oneriSamarkandagy Өzbekstandagy ezhelgi sәulet eskertkishteri b z b 4 gasyrda salyngan Olar Baktriya Horezm Sogdiyana Fergana onirinde zhaksy saktalgan Қala salu oneri kone zamannan b z b 3 gasyr bastalyp orta gasyrlarda orkendej tүsti Buhara Samarkand Tashkent Hiua t b kalalardyn sәulettik oner elementteri shaһristan rabad t b sol kezennin klassik үlgisine zhatady Zhergilikti kala salu mәdenietinde negizinen ornek pen epigrafika әdisi kalyptasyp portal kүmbezdi kompoziciya pajda boldy Bejneleu onerinin tarihy tas dәuirinen bastau alady Sher dor medresesi Osy kezde kozeshilik oneri pajda bolyp kola dәuirinde zhetildirildi B z b 1 mynzhyldykta metaldan korkem bujymdar zhasau b z b 3 gasyr men b z 3 gasyry aralygynda bederleu oneri monumentti mүsin sazdan boyauly mүsin zhasau damydy Islam dini engen kezennen bastap sәn zhәne koldanbaly oner orkendedi 15 17 gasyrlarda Samarkandta Buharada kitap miniatyurasy gүldendi 19 20 gasyrlarda ozbek suretshileri ulttyk nakyshty dәstүrli sheberlik onerinin kәsibi mektebin kalyptastyrdy Әsirese kazaktan shykkan Өzbekstannyn halyk suretshisi Oral Tansykbaev ozbektin zamanaui keskindeme oneri men pejzazhynyn kalyptasuyna әser etti Tashkentte resp oner muzeji men birneshe korme zaldary zhumys istejdi 1929 zhyly әr tүrli truppalar negizinde Samarkanda algashky kuryldy Қazirgi kezde Өzbekstanda onga zhuyk drama teatry 2 opera zhәne balet teatry 2 Balalar men zhasospirimder kuyrshak teatrlary zhumys istejdi Kino oneri de zhaksy damygan 1924 zhyly Buhkino seriktestigi kurylyp 1925 zhyly Өzbek memlkino tresi men Shark yulduzi kinofabrikasy ashyldy 1937 zhyly Akt atty tungysh dybysty film tүsirildi ӘdebietiӨzbek әdebietinin damuyna auyz әdebieti men shygys halyktary әdebietinin әseri mol bolgan Zhanrlyk tүri baj ulttyk folklorynda halyk tarihyn bayandajtyn zhyr dastandardyn alatyn orny erekshe Olarga Kүntugimish Alpamysh Gorogly Yusuf pen Ahmad Tahir men Zuhra Arzigul t b zhyrlar zhatady Tүrki halyktarynyn onyn ishinde ozbekterdin dүnie zhүzine tanyluyna Әlisher Nauaidyn shygarmalary ykpal etti XVIII XIX gasyrlardagy ozbek әdebietinde Turdy Kүlhani M Horezmi Agahi t b shygarmalary eleuli oryn aldy Hamza Hakimzada Niyazi 1889 1929 Sadriddin Ajni 1878 1954 1894 1940 shygarmalary demokratikalyk agartushylyk agymnyn bastauy bolyp sanalady 20 gasyrdagy ozbek әdebieti klassikteri Ғafur Ғulam 1903 1966 Musa Tashmuhamedov 1905 1068 Ұjgyn t b zhazushylar tuyndylarynda el omirindegi әleumettik sayasi ozgeristerdi bejneledi Өzbek әdebieti 20 gasyrdyn 50 90 zhyldary kәsibi shygarmashylyk dengejge koterilip akyn zhazushylardyn enbekterin ozge ult tilderine audaru үrdisi zhandandy Mirmuhsin Zulfiya Voһid Abdullaev t b kalamgerler onimdi enbek etti balalarga arnalgan shygarmalary arkyly tanymal boldy TabigatyӨzbekstan oniri zher bederi zhoninen soltүstik batys zhazyk zhәne ontүstik shygys tauly bolikterge bolinedi Zhazyk zhagyn Қyzylkum sholi Үstirt Turan ojpaty Әmudariya atyrauy alyp zhatyr Tauly olke Shatkal Қurama Fergana Alaj Zerafshan Tүrkistan t b zhotalardan kuralady bulardyn aralyktarynda Fergana t b angarlar ornalaskan Zher kojnauy pajdaly kazyndylarga baj beldeuinen sirek metall temir ken tasy polimetall korgasyn myrysh Beltau Қuramadan mys Қalmakyr Sarychek kenderi Tүrkistan Alajdan grafit nikel kobalt Taskazgan ken oryndary ashylgan Ө aumagy Ortalyk Aziyadagy iri munajly gazdy ajmak sanalady Ontүstik Ferganada kүkirt zhәne ozokerit Shorsu Gissar zhotasynda karnollit silvinit tas tuzy Sultanuizdat tauynda fosforit bary anyktaldy Klimaty tym kontinenttik kuan Zhazy ystyk shildenin ortasha temperaturasy soltүstik batys boliginde 33 38 S ontүstiginde 25 30 S Қysy zhyly kar zhuka tүsedi Қantarda 6 3 S ontүstiginde 3S bolady Zhyldyk zhauyn shashynnyn molsheri әr kily kej sholdi onirlerde 100 mm kej zherlerde 200 400 mm tau bokterlerinde 900 mm Өzenderinin kopshiligi Aral tenizinin alabyna zhatady Iri ozenderi Әmudariya Syrdariya Zher suaru zhәne sulandyru zhүjesi ote zhaksy damygan Zheri negizinen sary zhәne sary konyr topyrakty batys zhәne soltүstik zhagy kum shagyldy keledi Respublika zherinin kopshilik boliginde kuanshylykka tozimdi osimdikter men zhanuarlar dүniesi tirshilik etedi ӨnerkәsibiEl tәuelsizdigin algannan kejingi kezende әsirese otyn energetika salasyn damytuga kop konil bolindi Elektr energiyasyn ondiru Angrendegi konyr komir Shyrshyktagy SES tizbegine zhәne tabigi gazga negizdelgen Қazirgi kezde 1991 zhylmen salystyrganda munaj gaz kondensatymen kosa endiru 3 esege zhuyk al tabigi gaz ondirisi 10 mlrd m3 ge artty El Қazakstan men Қyrgyzstandy da tabigi gazben kamtamasyz etedi Mүbәrekte gaz ondeu zauyty salyngan munda gazben katar kүkirt te endiriledi Respublikada gaz ondeumen katar munaj ondiru salasy da karkyndy damuda Altyaryk zhәne Fergana munaj ondeu zauyttary Fergana angarynan ondiriletin munajga al salynyp zhatkan Buhara zauyty Kokdumalak ken ornynyn munaj gaz kondensatyna negizdeledi Munaj gaz ondirisi negizinde himiya onerkәsibi erekshe karkknmen damuda Bul sala en aldymen auyl sharuashylygynyn tynajtkyshtarga degen suranysyn kamtamasyz etu maksatyn kozdejdi Navoi men Ferganada azot tynajtkyshtaryn ondiredi Fergana Қokan Samarkand Almalyktagy zauyttar Қazakstannan әkelinetin shikizaty negizinde zhumys istejdi Bul kәsiporyndarda tynajtkyshtarmen katar osimdikterdi ziyankesterden korgauga kazhetti zattar turmystyk himiya onimderi de shygarylady Sonymen katar rezenke zhәne plastmassa bujymdaryn ondiretin dәri dәrmek zhasajtyn kәsiporyndar bar Zhergilikti shikizatka negizdelgen tүsti metallurgiya ajryksha kezge tүsedi Almalyk manynda mys molibden kenderi ondirilip ondeledi Al Tashkent oblysyndagy kombinattar zhergilikti volfram molibden kenderi men Tәzhikstannan okelinetin korgasyn myrysh koncentrattary negizinde zhumys istejdi Altyn ondirisi Қyzylkumdagy Muryntau altyn endiretin kombinatynda shogyrlangan zhylyna 70 gasyrga dejin taza altyn alynady Fergana angarynda kүmis ondiriledi Tashkent kalasy men onyn manajynda auylsharuashylyk mashinalaryn zhasau kәsiporyndary ornalaskan Munda makta zhinauga zhәne tazalauga arnalgan mashinalar onerkәsibi men sulandyruga kazhetti zhabdyktar shygarylady Eldin halyk tygyz ornalaskan shygys boliginde elektr tehnikasyn priborlar men kuralsajman zhasajtyn ondiristin үlesi edәuir Munda zhүk kotergish kolikter men himiya onerkәsibine kazhetti zhabdyktar kabel ondiretin kәsiporyndar da ornalaskan 1996 zhyldan bastap Andizhan oblysynda Deu kompaniyasymen birlesken avtomobil zauyty zhumys istejdi Bul kәsiporynda zhylyna 200 mynga dejin Deu Neksiya zhenil avtokoligi kurastyrylady Tagy karanyzҚazakstan Өzbekstan katynastary Қazakstan Өzbekstan shekarasyDerekkozderUzbekistan Law On Official Language Worldmeters Uzbekistan International Monetary Fund 2016 Human Development Report United Nations Development Programme 2015 Basty derekkozinen muragattalgan 22 nauryz 2017 Tekserildi 15 zheltoksan 2015 Demographic Yearbook 2013 Population of capital cities and cities of 100 000 or more inhabitants latest available year 1999 2013 Statisticheskij buklet O naselenii yazykom cifr Basty derekkozinen muragattalgan 14 kazan 2014 UN Demographic Yearbook 2017 UN Demographic Yearbook 2020 Қazak enciklopediyasy 7tom Geografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmozhinova t b Өnd tolykt 2 bas Almaty Mektep 2010 304 b sur ISBN 978 601 293 170 9