Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Моңғол империясы (моңғ. Их Монгол Улс немесе моңғ. Монголын эзэнт гүрэн) — Шыңғыс хан құрған мемлекет, әлемнің ең ірі империяларының бірі.
| Моңғол империясы ᠶᠡᠬᠡ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ Их Монгол Улс Шыңғыс хан әулеті басқарған империя | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Ұраны «Мәңгі ел!» | ||||
 Моңғол империясының кеңеюі (1206–1294жж) қазіргі Еуразия саяси картасында | ||||
| Астанасы | (1206–1235) Қарақорым (1235–1260) (1271–1368) | |||
| Тіл(дер)і | Моңғол тілі Түркі тілдері | |||
| Діні | Тәңіршілдік | |||
| Ақша бірлігі | , күміс және жібек қағаз ақша, кейін Қытай чаосы, Юань Империясы қағаз ақшасы | |||
| Аумағы | 4000000км² (1206) 24000000км² (1309) | |||
| Халқы | 110 миллион Әлем халқының 25% | |||
| Басқару формасы | Құрылтай . Кейінірек Мұрагерлік | |||
| Династиясы | Шыңғыс хан әулеті | |||
| (император) | ||||
| - 1206–1227 | Шыңғыс хан | |||
| - 1229–1241 | Үгедей хан | |||
| - 1246–1248 | Күйік хан | |||
| - 1251–1259 | Мөңке хан | |||
| - 1260–1294 | Құбылай хан | |||
| - 1333–1368 | Тоғон Темір хан | |||
| ← Еділ бұлғарлары ← Хорезмшах мемлекеті ← Қыпшақ даласы ← Алания ← ← Қимақ қағанаты ← Рүм сұлтандығы | ||||
Тарихы
1189 – 1206 ж. аралығында болған қиян-кескі соғыстардан кейін Шыңғыс хан Алтайдан Қытай қорғанына дейінгі аймақта тіртұтас мемлекет құрды және ол өз мемлекетін әрі қарай кеңейте бастады. XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақстан далаларындағы саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеушілерінің арасында басқа тайпаларға өз үстемдігін орнату жолындағы күрестің күшеюімен сипатталады. Осы күрестің барысында Моңғол тайпасының өкілі Темучин (Шыңғысхан) Орталық Азия тайпаларың біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия даласындағы ең құдіретгі жаулап алушыға айналды. Керейіт- тер ханының наймандармен, Моңғол тілдес татар және меркіт тайпаларымен соғыстарында Темучиннің атағы шыға бастады, ол соғыстарға Ван-ханның вассалы ретінде болашақ Шыңғысхан белсене қатысты. 1207 ж. ол Сібірдегі орман жұртын бағындырғаннан кейін, 1207 – 09 ж. Таңғұт (Си Ся) мемлекетіне үш дүркін шабуыл жасап, жаулап алды. Шығыс Түркістандағы ұйғырлар мен қарлұқтар Шыңғыс ханға қарсылықсыз бағынды. 1211 ж. өзінің ежелгі ата жауы Алтын () еліне қарсы аттанып, бес жылдың ішінде бұл елдің басты бекіністерін басып алып, мол олжаға батты. Алайда бұл жорық соңына дейін жеткізілмеді. Жалайыр Мұқылай ноян бастаған 60 мыңдық әскерді Қытайға қалдырып, Шыңғыс ханның өзі 1216 ж. Қарақорымға қайтып оралды. Көп ұзамай батысқа қарай жорықтар ұйымдастырылды. Жебе ноян бастаған әскер найман ханы Күшлікті өлтіріп, Іле, Жетісу аймағын билеп тұрған Қарақытайлар мемлекетін бағындырды. 1211 жылы Жетісуға Моңғолдардың алғашқы келуі сол оқиғалардың салдарынан болған еді. Бірақ олар ұзақ уақыт болған жоқ, ейткені Шыңғысхан оларды солтүстік Қытай жеріндегі Цзинь империясымен соғысуға кері шақырып алды.
1216 жылы бұл науқан ойдағыдай аяқталғаннан кейін Моңғолдар Батысқа қарай жылжуын қайтадан бастады. Шыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошыға қыпшақтарға қашып барған меркіттерді қыруға, ал сенімді қолбасшыларының бірі жазалауға бұйырды. 1218 жылы Күшлік-хан талқандалды да, Моңғолдар оның Жетісудағы иеліктеріне кірді, оларды христиан наймандар мен буддистердің қысымынан қатты зардап шеккен жергілікті мұсылман тұрғындары қуана қарсы алды. Күшліктің иелігіндегі жерлердің шегіне кіргеннен кейін Моңғол қолбасшысы Жебе-ноян жаршылар арқылы хабарлатып әскерлерге бейбіт тұрғындардың мүлкіне тиісуіне тыйым салынсын, ал мұсылмандарға найман билеушілерінің тоқтатқан жария түрде құдайға құлшылық ету құқығы қайтарылсын деп бұйрық берді. Қашып кеткен Күшлікті моңғолдар Бадахшанда қуып жетіп, басынн алды. Сөйтіп, Шыңғыс иеліктері Хорезмшах мемлекетіне таяп келді. Жошы хан Қазақстанның Торғай далаларында меркіттермен шайқасып, оларға күйрете соққы бере ыдыратып жіберді. Бірақ келесі күні оған Хорезм шахы Мұхаммедтің 60 мындық әскері шабуыл жасады, ол Сырдарияның төменгі ағысындағы қазіргі қазақ далаларында мекендеген көшпелі қыпшақтарға жорыққа шыққан әскер болатын. Бұл шайқаста ешқайсысы жеңіске жеткен жоқ. Бірақ жалпы алғанда бұл кездейсоқ қақтығыс хорезмшахқа қатты әсер етті, В. В. Бартольдтің пікірінше, Шыңғысхан 1219-1221 жылдары хорезмшахтардың мемлекетін шапқан кезде оның моңғолдармен ашық шайқаска неліктен шықпаған себептерінің бірі осы болған. Ал бұдан әрі моңғол-хорезм қатынастары барған сайын шиеленісе берді де, соғысқа әкеп соқты.Шыңғысханның жеткен жеңістері туралы хабар Орта Азияда алуан түрлі пікірлер туғызды. Моңғолияға бірінен соң бірін екі елшілік аттандырды. Өз тарапынан Шыңғысхан да елшілік жіберді. 1218 жылдын көктемінде хорезмшах Мұхаммед осы елшілікті қабылдады.
Отырар шайқасы
Содан көп кешікпей Шыңғысхан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500 түйеден тұратын керуенде моңғол жансыздарын қоса есептегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі қыпшақ Ғайыр-хан Иналшық көпестерді тыңшылық жасады деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бұйырып, керуенді тонап алды. Шыңғысхан ұстап беруді талап етті, бірақ хорезмшахтың бұл талапты орындамағаны былай тұрсын, сонымен бірге елшілерді өлтіруге әмір етеді. Бұл Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысына себеп болды. Тіпті хорезмшах Ғайыр-ханды Моңғолдарға ұстап бергісі келсе де, оның мұны жүзеге асыруы екіталай еді. айтуынша, «ол оған (Шыңғысханға) жөнелте алмайтын еді, өйткені әскердің көп бөлігі мен жоғары дәрежелі әскербасылар соның (Иналханның) қыпшақ туыстары болатын. Онын кестесіндегі өрнекті және оның түйінінің негізін солар жасап, оның мемлекетінде толық билік жүргізді». Хорезмшахтың мемлекетінде орта ғасырлардағы Қазақстан далаларынан шыққан қыпшақтар осындай ықпалға ие болған. Шыңғысханның хорезмшахпен соғысу үшін жинаған әскерінін дәл саны белгісіз, одақтастарымен - Жетісу қарлуқтарымен және Шығыс Түркістан ұйғырларымен қосып алғанда 150 мың жауынгер деген сан жобаға келеді. Жорық 1219 жылдың қыркүйегінде Ертіс жағалауынан басталды. Деректемелердегі мәліметтерге қарағанда, Шыңғысхан әскерін Ертістен Сырдарияға дейін бұрынғы жаулап алушылар жүрген жолмен — Жетісу арқылы алып өткен.
Отырарға таянғанда Шыңғысхан оны қоршауға ұлдары мен Үгедей баскарған әскерлерді қалдырып, Сырдарияның төменгі ағысына - Жент жөне Жанкент қалаларына жіберді, үшінші топ Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалаларды бағындыруға кетті, ал Шыңғысханның өзі негізгі күштерімен Бұхараға аттанды. Отырардың билеушісі Қайыр-хан бар күшін салып ең соңғы мүмкіндігін пайдалана отырып қорғанды. Отырарды коршау бес айдай уақытқа созылды. Қаһармандық қорғаныстың бесінші айы бітуге айналғанда хорезмдік әскербасы Қаража-хаджиб он мындық колымен Моңғолдарға беріліп, оларды қалаға кіргізіп жіберді. Алайда Отырар сонда да табандылықпен қорғана береді. «Арыстандай айбарлы» әскерлер тобымен Ғайыр-хан берік қамалға бекініп алды да, Моңғолдарға оны алу үшін тағы бір ай уақыт керек болды. Қамалды қорғаушылар түгел қырылғаннан кейін ғана ол 1220 жылғы ақпанда алынды. Ғайыр-хан қолға түсіп, Шыңғысханның алдына апарылған жерде қатал жазаланып өлтірілді.
Мемлекеттің ұлыстарға бөлінуі
Шыңғыс хан басып алынған жерлерді өз ұлдарына: қыпшақ даласын Жошыға, Іле, Жетісу, Мауераннахр өлкелерін Шағатайға, Шығыс Түркістан, Алтайды Үгедейге бөліп берді. Батысқа қарайғы жерлерді басып алуды Жошыға тапсырып, өзі 1225 ж. Қарақорымға қайтып оралды. 1226 ж. таңғұттарға қарсы соңғы жорығын жасады. Шыңғыс хан империясы Ляодун түбегінен Кавказға, Байкалдан Тұрпанға дейінгі алып кеңістікті алып жатты. Шыңғыс хан өлерінде балаларына Корея түбегіне дейінгі өлкені жаулап алу мен батысқа қа-райғы шабуылдарды жалғастыра беруді өсиет етті. Әкесінен кейін “ұлы хан” тағына отырған Үгедей Алтын елін біржолата жаулап алды. Мөңке Қытайға қарсы жорыққа аттанды, Төленің тағы бір ұлы Хулагу Иранды бағындырды. 1235 ж. Бату бастаған қол батысқа қарай жорық жасап, Шығыс Еуропаның көпшілік бөлігі мен Русьтің шығысын жаулап алды. Нәтижесінде 1245 – 46 ж. әйгілі Жошы-Қыпшақ (Алтын Орда) державасының негізі қаланды. Бұл держава шығысынан батысына дейінгі аралығы шамамен 6160 км, солтүстігінен оңтүгіне дейінгі аралығы 4400 км алып өлкені қамтыды. Қытайға қарсы аяқталмай қалған жорықты Құбылай одан әрі жалғастырды. Бұл жорық 30 жылға (1260 – 90) созылды.
Нәтижесінде бүкіл Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдері Моңғол империясы билігіне өтіп, Құбылай Қытайда Юань әулетінің негізін қалады. Ол империя астанасын Қарақорымнан Кайпинге (Пекин) көшірді. 1271 ж. жаңа астана салғызып, оны “Хан қаласы” (Ханбалық) деп атады. Бірақ көшпелілердің ат жалында жүріп күшпен жаулап алынған қоғамдық, экон. даму дәрежесі әр түрлі елдер мен халықтарды бір орталықтан басқару оңай емес еді. Моңғолдар жаулап алған елдерінде өздерінің ұлыстық әскери-бюрократ. билік жүйесін орнатты. Осыған байланысты ұлыс билеушілері өздерін орталықтан дербес, жеке билік иесі ретінде сезіну үшін жергілікті ақсүйектермен жақындасып, солардың салт-дәстүрлерін қабылдады. Бұл өз кезегінде империяның ыдырауын тездетті. Дегенмен, Моңғол империясы арқылы Батыс пен Шығыс арасындағы қарым-қатынастар дамып, Ұлы Жібек жолы қайта жандана бастады. Сонда да жаулап алынған әрбір халық, әрбір аймақ мүдделерін бір орталықтан реттеп отыру мүмкін болмады. Империя астанасы Кайпинге көшірілгеннен кейін онда бір-бірімен терезесі тең үш ортаға: Юань, Жошы-Қыпшақ және Ирандағы ильхандар мемлекеттері пайда болды. Юань билігі 108 жылға, ильхандар билігі 120 жылға созылса, Жошы-Қыпшақ державасы 240 жылға жуық өмір сүрді. Кейіннен бұл державалардың орнында көптеген ұлттық мемлекеттер өсіп шықты. Солардың бірі Алтын Орда, Ақ Орданың тікелей мұрагері – Қазақ хандығы болып табылады.
Дереккөздер
- (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". 41 (3): 475–504. :10.1111/0020-8833.00053. 0020-8833. 2600793. http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807. Retrieved 8 December 2018.
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Mongol Empire |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Mongol imperiyasy mong Ih Mongol Uls nemese mong Mongolyn ezent gүren Shyngys han kurgan memleket әlemnin en iri imperiyalarynyn biri Mongol imperiyasy ᠶᠡᠬᠡ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ Ih Mongol Uls Shyngys han әuleti baskargan imperiya 1206 1368 Ұrany Mәngi el Mongol imperiyasynyn keneyui 1206 1294zhzh kazirgi Euraziya sayasi kartasyndaAstanasy 1206 1235 Қarakorym 1235 1260 1271 1368 Til der i Mongol tili Tүrki tilderi Қytaj tili Parsy tili tb Dini Tәnirshildik Өnirlerde Shamanizm Buddizm IslamAksha birligi kүmis zhәne zhibek kagaz aksha kejin Қytaj chaosy Yuan Imperiyasy kagaz akshasyAumagy 4000000km 1206 24000000km 1309 Halky 110 million Әlem halkynyn 25 Baskaru formasy Қuryltaj Kejinirek MuragerlikDinastiyasy Shyngys han әuleti imperator 1206 1227 Shyngys han 1229 1241 Үgedej han 1246 1248 Kүjik han 1251 1259 Monke han 1260 1294 Қubylaj han 1333 1368 Togon Temir han Edil bulgarlary Horezmshah memleketi Қypshak dalasy Alaniya Қimak kaganaty Rүm sultandygy Tajvan murazhajyndagy Shyngys han sureti Hamag MongolMongol imperiyasy kezindegi Euraziya kartasy c 1200 Tarihy1189 1206 zh aralygynda bolgan kiyan keski sogystardan kejin Shyngys han Altajdan Қytaj korganyna dejingi ajmakta tirtutas memleket kurdy zhәne ol oz memleketin әri karaj kenejte bastady XII gasyrdyn ayagy XIII gasyrdyn basynda Ortalyk Aziya men Қazakstan dalalaryndagy sayasi zhagdaj kүshti koshpeli tajpalar odagy bileushilerinin arasynda baska tajpalarga oz үstemdigin ornatu zholyndagy kүrestin kүsheyuimen sipattalady Osy kүrestin barysynda Mongol tajpasynyn okili Temuchin Shyngyshan Ortalyk Aziya tajpalaryn biriktirdi sojtip ol Ortalyk Aziya dalasyndagy en kudiretgi zhaulap alushyga ajnaldy Kerejit ter hanynyn najmandarmen Mongol tildes tatar zhәne merkit tajpalarymen sogystarynda Temuchinnin atagy shyga bastady ol sogystarga Van hannyn vassaly retinde bolashak Shyngyshan belsene katysty 1207 zh ol Sibirdegi orman zhurtyn bagyndyrgannan kejin 1207 09 zh Tangut Si Sya memleketine үsh dүrkin shabuyl zhasap zhaulap aldy Shygys Tүrkistandagy ujgyrlar men karluktar Shyngys hanga karsylyksyz bagyndy 1211 zh ozinin ezhelgi ata zhauy Altyn eline karsy attanyp bes zhyldyn ishinde bul eldin basty bekinisterin basyp alyp mol olzhaga batty Alajda bul zhoryk sonyna dejin zhetkizilmedi Zhalajyr Mukylaj noyan bastagan 60 myndyk әskerdi Қytajga kaldyryp Shyngys hannyn ozi 1216 zh Қarakorymga kajtyp oraldy Kop uzamaj batyska karaj zhoryktar ujymdastyryldy Zhebe noyan bastagan әsker najman hany Kүshlikti oltirip Ile Zhetisu ajmagyn bilep turgan Қarakytajlar memleketin bagyndyrdy 1211 zhyly Zhetisuga Mongoldardyn algashky kelui sol okigalardyn saldarynan bolgan edi Birak olar uzak uakyt bolgan zhok ejtkeni Shyngyshan olardy soltүstik Қytaj zherindegi Czin imperiyasymen sogysuga keri shakyryp aldy 1216 zhyly bul naukan ojdagydaj ayaktalgannan kejin Mongoldar Batyska karaj zhylzhuyn kajtadan bastady Shyngyshan ozinin үlken uly Zhoshyga kypshaktarga kashyp bargan merkitterdi kyruga al senimdi kolbasshylarynyn biri zhazalauga bujyrdy 1218 zhyly Kүshlik han talkandaldy da Mongoldar onyn Zhetisudagy ielikterine kirdi olardy hristian najmandar men buddisterdin kysymynan katty zardap shekken zhergilikti musylman turgyndary kuana karsy aldy Kүshliktin ieligindegi zherlerdin shegine kirgennen kejin Mongol kolbasshysy Zhebe noyan zharshylar arkyly habarlatyp әskerlerge bejbit turgyndardyn mүlkine tiisuine tyjym salynsyn al musylmandarga najman bileushilerinin toktatkan zhariya tүrde kudajga kulshylyk etu kukygy kajtarylsyn dep bujryk berdi Қashyp ketken Kүshlikti mongoldar Badahshanda kuyp zhetip basynn aldy Sojtip Shyngys ielikteri Horezmshah memleketine tayap keldi Zhoshy han Қazakstannyn Torgaj dalalarynda merkittermen shajkasyp olarga kүjrete sokky bere ydyratyp zhiberdi Birak kelesi kүni ogan Horezm shahy Muhammedtin 60 myndyk әskeri shabuyl zhasady ol Syrdariyanyn tomengi agysyndagy kazirgi kazak dalalarynda mekendegen koshpeli kypshaktarga zhorykka shykkan әsker bolatyn Bul shajkasta eshkajsysy zheniske zhetken zhok Birak zhalpy alganda bul kezdejsok kaktygys horezmshahka katty әser etti V V Bartoldtin pikirinshe Shyngyshan 1219 1221 zhyldary horezmshahtardyn memleketin shapkan kezde onyn mongoldarmen ashyk shajkaska nelikten shykpagan sebepterinin biri osy bolgan Al budan әri mongol horezm katynastary bargan sajyn shielenise berdi de sogyska әkep sokty Shyngyshannyn zhetken zhenisteri turaly habar Orta Aziyada aluan tүrli pikirler tugyzdy Mongoliyaga birinen son birin eki elshilik attandyrdy Өz tarapynan Shyngyshan da elshilik zhiberdi 1218 zhyldyn kokteminde horezmshah Muhammed osy elshilikti kabyldady Otyrar shajkasySodan kop keshikpej Shyngyshan Orta Aziyaga sauda keruenin zhiberdi 500 tүjeden turatyn keruende mongol zhansyzdaryn kosa eseptegende barlygy 450 adam bolatyn Kop adamy bar keruen 1218 zhyldyn zhazynda Otyrarga kelip zhetti Otyrardyn bileushisi kypshak Ғajyr han Inalshyk kopesterdi tynshylyk zhasady dep kүdiktenip olardy oltiruge bujyryp keruendi tonap aldy Shyngyshan ustap berudi talap etti birak horezmshahtyn bul talapty oryndamagany bylaj tursyn sonymen birge elshilerdi oltiruge әmir etedi Bul Shyngyshannyn Horezmge karsy sogysyna sebep boldy Tipti horezmshah Ғajyr handy Mongoldarga ustap bergisi kelse de onyn muny zhүzege asyruy ekitalaj edi ajtuynsha ol ogan Shyngyshanga zhonelte almajtyn edi ojtkeni әskerdin kop boligi men zhogary dәrezheli әskerbasylar sonyn Inalhannyn kypshak tuystary bolatyn Onyn kestesindegi ornekti zhәne onyn tүjininin negizin solar zhasap onyn memleketinde tolyk bilik zhүrgizdi Horezmshahtyn memleketinde orta gasyrlardagy Қazakstan dalalarynan shykkan kypshaktar osyndaj ykpalga ie bolgan Shyngyshannyn horezmshahpen sogysu үshin zhinagan әskerinin dәl sany belgisiz odaktastarymen Zhetisu karluktarymen zhәne Shygys Tүrkistan ujgyrlarymen kosyp alganda 150 myn zhauynger degen san zhobaga keledi Zhoryk 1219 zhyldyn kyrkүjeginde Ertis zhagalauynan bastaldy Derektemelerdegi mәlimetterge karaganda Shyngyshan әskerin Ertisten Syrdariyaga dejin buryngy zhaulap alushylar zhүrgen zholmen Zhetisu arkyly alyp otken Otyrarga tayanganda Shyngyshan ony korshauga uldary men Үgedej baskargan әskerlerdi kaldyryp Syrdariyanyn tomengi agysyna Zhent zhone Zhankent kalalaryna zhiberdi үshinshi top Syrdariyanyn zhogargy agysyndagy kalalardy bagyndyruga ketti al Shyngyshannyn ozi negizgi kүshterimen Buharaga attandy Otyrardyn bileushisi Қajyr han bar kүshin salyp en songy mүmkindigin pajdalana otyryp korgandy Otyrardy korshau bes ajdaj uakytka sozyldy Қaһarmandyk korganystyn besinshi ajy bituge ajnalganda horezmdik әskerbasy Қarazha hadzhib on myndyk kolymen Mongoldarga berilip olardy kalaga kirgizip zhiberdi Alajda Otyrar sonda da tabandylykpen korgana beredi Arystandaj ajbarly әskerler tobymen Ғajyr han berik kamalga bekinip aldy da Mongoldarga ony alu үshin tagy bir aj uakyt kerek boldy Қamaldy korgaushylar tүgel kyrylgannan kejin gana ol 1220 zhylgy akpanda alyndy Ғajyr han kolga tүsip Shyngyshannyn aldyna aparylgan zherde katal zhazalanyp oltirildi Memlekettin ulystarga bolinuiShyngys han basyp alyngan zherlerdi oz uldaryna kypshak dalasyn Zhoshyga Ile Zhetisu Mauerannahr olkelerin Shagatajga Shygys Tүrkistan Altajdy Үgedejge bolip berdi Batyska karajgy zherlerdi basyp aludy Zhoshyga tapsyryp ozi 1225 zh Қarakorymga kajtyp oraldy 1226 zh tanguttarga karsy songy zhorygyn zhasady Shyngys han imperiyasy Lyaodun tүbeginen Kavkazga Bajkaldan Turpanga dejingi alyp kenistikti alyp zhatty Shyngys han olerinde balalaryna Koreya tүbegine dejingi olkeni zhaulap alu men batyska ka rajgy shabuyldardy zhalgastyra berudi osiet etti Әkesinen kejin uly han tagyna otyrgan Үgedej Altyn elin birzholata zhaulap aldy Monke Қytajga karsy zhorykka attandy Tolenin tagy bir uly Hulagu Irandy bagyndyrdy 1235 zh Batu bastagan kol batyska karaj zhoryk zhasap Shygys Europanyn kopshilik boligi men Rustin shygysyn zhaulap aldy Nәtizhesinde 1245 46 zh әjgili Zhoshy Қypshak Altyn Orda derzhavasynyn negizi kalandy Bul derzhava shygysynan batysyna dejingi aralygy shamamen 6160 km soltүstiginen ontүgine dejingi aralygy 4400 km alyp olkeni kamtydy Қytajga karsy ayaktalmaj kalgan zhorykty Қubylaj odan әri zhalgastyrdy Bul zhoryk 30 zhylga 1260 90 sozyldy 1227 zhyly Shyngys han olgennen kejingi Aziya kartasy Nәtizhesinde bүkil Қytaj men Ontүstik Shygys Aziyanyn koptegen elderi Mongol imperiyasy biligine otip Қubylaj Қytajda Yuan әuletinin negizin kalady Ol imperiya astanasyn Қarakorymnan Kajpinge Pekin koshirdi 1271 zh zhana astana salgyzyp ony Han kalasy Hanbalyk dep atady Birak koshpelilerdin at zhalynda zhүrip kүshpen zhaulap alyngan kogamdyk ekon damu dәrezhesi әr tүrli elder men halyktardy bir ortalyktan baskaru onaj emes edi Mongoldar zhaulap algan elderinde ozderinin ulystyk әskeri byurokrat bilik zhүjesin ornatty Osygan bajlanysty ulys bileushileri ozderin ortalyktan derbes zheke bilik iesi retinde sezinu үshin zhergilikti aksүjektermen zhakyndasyp solardyn salt dәstүrlerin kabyldady Bul oz kezeginde imperiyanyn ydyrauyn tezdetti Degenmen Mongol imperiyasy arkyly Batys pen Shygys arasyndagy karym katynastar damyp Ұly Zhibek zholy kajta zhandana bastady Sonda da zhaulap alyngan әrbir halyk әrbir ajmak mүddelerin bir ortalyktan rettep otyru mүmkin bolmady Imperiya astanasy Kajpinge koshirilgennen kejin onda bir birimen terezesi ten үsh ortaga Yuan Zhoshy Қypshak zhәne Irandagy ilhandar memleketteri pajda boldy Yuan biligi 108 zhylga ilhandar biligi 120 zhylga sozylsa Zhoshy Қypshak derzhavasy 240 zhylga zhuyk omir sүrdi Kejinnen bul derzhavalardyn ornynda koptegen ulttyk memleketter osip shykty Solardyn biri Altyn Orda Ak Ordanyn tikelej murageri Қazak handygy bolyp tabylady Derekkozder September 1997 Expansion and Contraction Patterns of Large Polities Context for Russia 41 3 475 504 10 1111 0020 8833 00053 0020 8833 2600793 http www escholarship org uc item 3cn68807 Retrieved 8 December 2018 Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 59 ISBN 978 601 282 026 3 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Mongol Empire