Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қырғыз қағандығы – Енисей қырғыздарының (қырғыз-хакастардың) Оңтүстік Сібірде болған мемлекеті.
| Қырғыз қағанаты қағанат | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 846 жылы Алп Солағайдың уақытындағы Қырғыз қағандығы. | ||||
| Астанасы | 693 – 840 840 – 923 | |||
| Тіл(дер)і | Енисей Қырғыз тілі | |||
| Діні | Тәңіршілдік | |||
| Басқару формасы | Империя | |||
| қаған | ||||
| - 693 – 711 | Барсбек қаған | |||
| - 820 – 840 | ||||
| - 840 – 847 | ||||
Жалпы шолу
Негізгі территориясы – солтүстігінде Енисейдің ортаңғы ағысы алабындағы . Қырғыз қағандығы – ертедегі түрік дәуіріндегі негізгі тарихи-мәдени үш аймақтың бірі. Ертедегі түрік дәуірінің тайпалары бір-бірінен алшақ жатқан географиялық аймақтарда тұрғанына, этникалық айырмашылықтарына қарамастан, тұрмыс-салтында, шаруашылығында, мәдениетінде көптеген ортақ ұқсастықтар болды.
Тарихы
Қырғыз қағандығының саяси-әлеуметтік, экономикалық тарихы оңтүстіктегі көршілерінің тарихымен тығыз байланысты. Қырғыз қағандығының орталығы болған Минуса ойпаты 6 ғасырдан -9 ғасырдың басына дейін Шығыс түрік қағандығына тәуелді болды. Қырғыз тайпалары арасында тыныштықтың сақталуын бақылаушы Шығыс Түрік қағандығының әскері ған тұрды. Бұл қырғыздарға едәуір дербестік берді. Оны ұйғырларға бағынышты қырғыздар азаттық алу жолындағы күреске пайдаланды. Ұйғырлар мен қырғыздар арасындағы қырғын соғыс 20 жылға созылды. 840 жылы бұл оқиға шарықтау шегіне жетті. Қырғыз қағандығының атты әскері Орталық Азияға баса көктеп кіріп, ондағы отырықшы ұйғыр қалалары мен көшпелі тайпа мекендеріне ойран салды, Орхондағы ұйғыр қағандығының астанасын талқандады. Ұйғырлардың соңғы қарсылығы 847 жылы бір жола тоқтатылды. Қырғыз қағандығының билігі Монғолия мен Шығыс Түркістанға түгел жүрді. 840 жылдан 924 жылға (қарақытайлар Монғолияны жаулап алғанға) дейінгі аралық Қырғыз қағандығының гүлдену дәуірі болды. Орталық Азияны берік мекендеу ниетімен 9 ғасырдың орта кезінде қаған ордасын Яғлакар қаған Енисейдің бастауынан Танну-Ола жотасының оңтүстігіндегі селенгаға көшіреді. Бірақ бұл жоспар аяқталмады. Қарақытайлардың 10 ғасырда Орхонға жасаған жорығы нәтижесінде қырғыздар Саян жотасының теріскей бетіндегі ежелгі өз қонысына қайта ығыстырылды. 13 ғасырдың бас кезіне дейін қырғыздар тәуелсіз болды. 1209 жылы Енисейдің ортаңғы ағысы алабына қалың қолды бастап Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы келді. Табан тірескен шайқастарда жеңілгеннен кейін ғана қырғыздар бас иді. Қанды жорықтарға толы 13 ғасыр Қырғыз қағандығы мәдениетінің құлдырау дәуірі болды.
Тұрмысы
Жазба деректермен мен археологиялық зерттеулерге қарағанда 6-10 ғасырда қырғыздар мал шаруашылығымен, егіншілікпен айналысқан, аң аулаған. Оларды қолөнері, әсіресе металл өңдеу кең дамыған. Қырғыз қағандығында мүлік теңсіздігі айқын байқалады.
Лауазымдар
Қоғамның билеуші ру басы – ақсүйектер болған. Енисей алабында қырғыз мемлекеті құрылар қарсаңында қолына мал-мүлік, жайылымдық, егіндік жерлерді топтастырған үстем тап өкілдері бөлініп шыға бастаған. Олар түрлі жәрежедегі әскер басы қызметін атқарды. Қырғыз қағандығын билеуші ең жоғарғы әкімнің лауазымы қытай жазбаларында «ажо» деп аталған, бұл Алтай түріктеріндегі қаған лауазымына барабар. Ресми қызмет адамдары разрядқа, яғни «министрлерге», бас басқарушыларға, меңгерушілерге, іс әкімдеріне, жетекшілер мен даганьдарға бөлінді. Олар ақсүйектердің жоғарғы өкілі болып, әскери-соғыс істерімен де, азаматтық-әкімшілік жұмыстарымен де айналысты. Ақсүйектердің әлеуметтік тірегі жасақтар еді. Жасақ көшпелі қырғыздардың орташа тобынан құралды. Қырғыздың атты әскері 80 мыңдай жауынгерден тұрды. Қаруы – садақ, қылыш, семсер, найза. Қырғыз қағандығының қоғамдық өмірінде соғыс ерекше роль атқарды. Соғыстар негізінен ру басшыларының мүддесі үшін жүргізілді. Ертедегі қырғыздардың басқа да түркі тілдес тайпалардың ортақ мәдениетінің зор детістігі сол заманда көне түркі жазуының жасалуы. Ғалымдар арасында Орхон – Енисей жазуы 7 ғасырдан бұрын пайда болған деген пікір бар.
Дереккөздер
- История Киргизской ССРт. 1, Фр.,1968;
- Бартольд В. В., Киргизы. Исторический очерк, Соч., т. 2, ч.1, М., 1963;
- Бернштам А. Н.,Историческое прошлое киргизского народа, Фр., 1942;
- Киселев С. В., Древняя история Южной Сибири , 2 изм., М., 1951.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyrgyz kagandygy Enisej kyrgyzdarynyn kyrgyz hakastardyn Ontүstik Sibirde bolgan memleketi Қyrgyz kaganaty kaganat693 923 846 zhyly Alp Solagajdyn uakytyndagy Қyrgyz kagandygy Astanasy 693 840 840 923Til der i Enisej Қyrgyz tiliDini TәnirshildikBaskaru formasy Imperiyakagan 693 711 Barsbek kagan 820 840 840 847Zhalpy sholuNegizgi territoriyasy soltүstiginde Enisejdin ortangy agysy alabyndagy Қyrgyz kagandygy ertedegi tүrik dәuirindegi negizgi tarihi mәdeni үsh ajmaktyn biri Ertedegi tүrik dәuirinin tajpalary bir birinen alshak zhatkan geografiyalyk ajmaktarda turganyna etnikalyk ajyrmashylyktaryna karamastan turmys saltynda sharuashylygynda mәdenietinde koptegen ortak uksastyktar boldy Қyrgyz kagandygynyn tarihi aumagyTarihyҚyrgyz kagandygynyn sayasi әleumettik ekonomikalyk tarihy ontүstiktegi korshilerinin tarihymen tygyz bajlanysty Қyrgyz kagandygynyn ortalygy bolgan Minusa ojpaty 6 gasyrdan 9 gasyrdyn basyna dejin Shygys tүrik kagandygyna tәueldi boldy Қyrgyz tajpalary arasynda tynyshtyktyn saktaluyn bakylaushy Shygys Tүrik kagandygynyn әskeri gan turdy Bul kyrgyzdarga edәuir derbestik berdi Ony ujgyrlarga bagynyshty kyrgyzdar azattyk alu zholyndagy kүreske pajdalandy Ұjgyrlar men kyrgyzdar arasyndagy kyrgyn sogys 20 zhylga sozyldy 840 zhyly bul okiga sharyktau shegine zhetti Қyrgyz kagandygynyn atty әskeri Ortalyk Aziyaga basa koktep kirip ondagy otyrykshy ujgyr kalalary men koshpeli tajpa mekenderine ojran saldy Orhondagy ujgyr kagandygynyn astanasyn talkandady Ұjgyrlardyn songy karsylygy 847 zhyly bir zhola toktatyldy Қyrgyz kagandygynyn biligi Mongoliya men Shygys Tүrkistanga tүgel zhүrdi 840 zhyldan 924 zhylga karakytajlar Mongoliyany zhaulap alganga dejingi aralyk Қyrgyz kagandygynyn gүldenu dәuiri boldy Ortalyk Aziyany berik mekendeu nietimen 9 gasyrdyn orta kezinde kagan ordasyn Yaglakar kagan Enisejdin bastauynan Tannu Ola zhotasynyn ontүstigindegi selengaga koshiredi Birak bul zhospar ayaktalmady Қarakytajlardyn 10 gasyrda Orhonga zhasagan zhorygy nәtizhesinde kyrgyzdar Sayan zhotasynyn teriskej betindegi ezhelgi oz konysyna kajta ygystyryldy 13 gasyrdyn bas kezine dejin kyrgyzdar tәuelsiz boldy 1209 zhyly Enisejdin ortangy agysy alabyna kalyn koldy bastap Shyngyshannyn үlken uly Zhoshy keldi Taban tiresken shajkastarda zhenilgennen kejin gana kyrgyzdar bas idi Қandy zhoryktarga toly 13 gasyr Қyrgyz kagandygy mәdenietinin kuldyrau dәuiri boldy TurmysyZhazba derektermen men arheologiyalyk zertteulerge karaganda 6 10 gasyrda kyrgyzdar mal sharuashylygymen eginshilikpen ajnalyskan an aulagan Olardy koloneri әsirese metall ondeu ken damygan Қyrgyz kagandygynda mүlik tensizdigi ajkyn bajkalady LauazymdarҚogamnyn bileushi ru basy aksүjekter bolgan Enisej alabynda kyrgyz memleketi kurylar karsanynda kolyna mal mүlik zhajylymdyk egindik zherlerdi toptastyrgan үstem tap okilderi bolinip shyga bastagan Olar tүrli zhәrezhedegi әsker basy kyzmetin atkardy Қyrgyz kagandygyn bileushi en zhogargy әkimnin lauazymy kytaj zhazbalarynda azho dep atalgan bul Altaj tүrikterindegi kagan lauazymyna barabar Resmi kyzmet adamdary razryadka yagni ministrlerge bas baskarushylarga mengerushilerge is әkimderine zhetekshiler men dagandarga bolindi Olar aksүjekterdin zhogargy okili bolyp әskeri sogys isterimen de azamattyk әkimshilik zhumystarymen de ajnalysty Aksүjekterdin әleumettik tiregi zhasaktar edi Zhasak koshpeli kyrgyzdardyn ortasha tobynan kuraldy Қyrgyzdyn atty әskeri 80 myndaj zhauyngerden turdy Қaruy sadak kylysh semser najza Қyrgyz kagandygynyn kogamdyk omirinde sogys erekshe rol atkardy Sogystar negizinen ru basshylarynyn mүddesi үshin zhүrgizildi Ertedegi kyrgyzdardyn baska da tүrki tildes tajpalardyn ortak mәdenietinin zor detistigi sol zamanda kone tүrki zhazuynyn zhasaluy Ғalymdar arasynda Orhon Enisej zhazuy 7 gasyrdan buryn pajda bolgan degen pikir bar DerekkozderIstoriya Kirgizskoj SSRt 1 Fr 1968 Bartold V V Kirgizy Istoricheskij ocherk Soch t 2 ch 1 M 1963 Bernshtam A N Istoricheskoe proshloe kirgizskogo naroda Fr 1942 Kiselev S V Drevnyaya istoriya Yuzhnoj Sibiri 2 izm M 1951