Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Хиуа хандығы (өзб. Xiva xonligi) — 1511-1920 жылдар аралығында Орталық Азияда өмір сүрген мемлекет. басшылығымен, Шайбани әулетінен бөліну негізінде құрылды.
| Хиуа хандығы өзб. Xiva xonligi خیوه خانلیگی парсы: خاننشین خیوه | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
 | |||||||||
| Астанасы | (1511—1598) Хиуа (1599—1920) | ||||||||
| Тіл(дер)і | өзбек, шағатай, парсы | ||||||||
| Діні | Ислам, сүннет | ||||||||
| Ақша бірлігі | (1880—1920) | ||||||||
| Аумағы | 60 000 км² ден 100 000 км² ден аса | ||||||||
| Халқы | 800 000 аса (1920) | ||||||||
| Басқару формасы | Абсолюттік монархия 1740-1747 ж. протектораты 1873—1917 ж. Ресей империясы протектораты | ||||||||
| Династиясы | (1511—1762) (1763—1920) | ||||||||
Астанасы бастапқы кезде мен Үргеніш қалалары болды. 16 ғасырдың 70-жылдары астана Хиуа қаласына көшірілді. Елбарыс хан билік еткен 1512 — 16 жылдары Хиуа хандығы ұлыстарға бөлініп, оларды ханның туыстары басқарды. Алғашқы кезде құрамына Хорезм, көшпелі түрікмендердің Маңғыстаудағы мен бойындағы аумақтары мен Хорасанның солтүстік бөлігі енді. қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде Хиуа хандығында (1516), (1517), (1517 — 22), (1523 — 26), (1527 — 38), (1538 — 47), (1547 — 56), Жүніс хан (1556 — 57), (1557 — 58), Қажы Мұхаммед хан (1559 — 1602) билік жүргізді. Осы билеушілер кезінде Хиуа хандығы өзара тақ тартысынан көз ашпады. Бұхар хандығымен де соғыс жүргізді. 1537, 1593, 1595 жылдары Бұхар хандығы Хиуа хандығына жойқын жорықтар жасап, қысқа мерзімге болса да өзіне бағындырды. 17 ғасырдың бас кезінде билік еткен тұсында Хиуа хандығы күшейіп, сыртқы жауларына, қалмақтардың шапқыншылығына тойтарыс берді. 1740 жылы хандықты Иран билеушісі Надир шах басып алды. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін хандық қайтадан өз тәуелсіздігін алды. Хиуа хандығындағы өзара тартыс бұдан кейін қайта жалғасты. Өзара билікке таласқан Хиуа шонжарлары билікке кейде қазақ сұлтандарын да шақырды (қ. Қайып). Бұл күресте қоңырат тайпасының билеушісі жеңіп шығып, жаңа Хиуа — Қоңырат әулетінің негізі қаланды. (1763). Бұл әулет алғашында өздері тағайындаған хандар арқылы билік жүргізді, ал 19 ғасырдың бас кезінде өз тайпаластары (1804 — 06) таққа отырғызды. Қоңырат әулетінің ірі өкілі Мұхаммед Рахым хан болды (1806 — 25). Ол Хиуа хандығын бір орталыққа біріктірді. Жоғарғы кеңес құрып, салық реформасын жүзеге асырды, мемлекеттік кірісті ұлғайтты, көршілес ұсақ иеліктерді (Арал маңы, қарақалпақтар, т.б.) бағындырды. Бұл орталық үкіметтің нығайып, күшейген кезеңі болды. 1714 — 17 жылы Петр І патша Хиуаға А. басқарған экспедиция аттандырды (қ. Хиуа экспедициясы). 19 ғасырдың бас кезінде Хиуа хандығы Арал маңы мен Үстіртті мекендеген Кіші жүз қазақтарына шабуыл жасауды үдетті (қ. Хиуа хандығының Қазақстанға шапқыншылығы). Орталық Азия үшін күресте Ұлыбританиямен бәсекелескен Ресей үкіметі 1839 — 40 жылы В.А. басшылығымен Хиуа хандығына қарсы әскери шабуыл ұйымдастырды. Кіші жүзді билеген кейбір қазақ билеушілерінің көмегіне қарамастан Ресей империясының бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Бірақ Орталық Азияға біржолата орнығуды көздеген Ресей отаршылдары Хиуа хандығына үнемі әскери және экономикалық қысым жасап отырды. Ақыры 1873 жылы К.П. бастаған Ресей әскерлері Хиуаны басып алды. 1873 жылы келісім бойынша Хиуа хандығы Әмударияның оң жағалауындағы жерлерден бас тартты, егемендігінен айрылып, Ресей протекторатына айналды. Хиуа хандығының тұрғын халқы — өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қазақтар суармалы егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысты. Экспортқа мақта, кептірілген жеміс, мал терісі мен жүн шығарылды. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін көп ұзамай кеңес үкіметінің қысымымен 1920 жылы 2 ақпанда Хиуа хандығы құлап, оның орнына Хорезм Халық Кеңес Республикасы құрылды. 1924 — 25 жылы кеңес үкіметі орталық Азия республикаларының шекараларын межелеген кезде көпшілік бөлігі Өзбекстанның құрамына, қалған бөлігі Түрікменстанның құрамына енгізілді.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Hiua handygy ozb Xiva xonligi 1511 1920 zhyldar aralygynda Ortalyk Aziyada omir sүrgen memleket basshylygymen Shajbani әuletinen bolinu negizinde kuryldy Hiua handygy ozb Xiva xonligi خیوه خانلیگی parsy خان نشین خیوه 1511 zhyly 1920 zhyly 1917 1920 zh memleket tuy Songy onzhyldygyndagy eltanbasyAstanasy 1511 1598 Hiua 1599 1920 Til der i ozbek shagataj parsyDini Islam sүnnetAksha birligi 1880 1920 Aumagy 60 000 km den 100 000 km den asaHalky 800 000 asa 1920 Baskaru formasy Absolyuttik monarhiya 1740 1747 zh protektoraty 1873 1917 zh Resej imperiyasy protektoratyDinastiyasy 1511 1762 1763 1920 Hiua handygynyn zheri Astanasy bastapky kezde men Үrgenish kalalary boldy 16 gasyrdyn 70 zhyldary astana Hiua kalasyna koshirildi Elbarys han bilik etken 1512 16 zhyldary Hiua handygy ulystarga bolinip olardy hannyn tuystary baskardy Algashky kezde kuramyna Horezm koshpeli tүrikmenderdin Mangystaudagy men bojyndagy aumaktary men Horasannyn soltүstik boligi endi kajtys bolgannan kejingi kezende Hiua handygynda 1516 1517 1517 22 1523 26 1527 38 1538 47 1547 56 Zhүnis han 1556 57 1557 58 Қazhy Muhammed han 1559 1602 bilik zhүrgizdi Osy bileushiler kezinde Hiua handygy ozara tak tartysynan koz ashpady Buhar handygymen de sogys zhүrgizdi 1537 1593 1595 zhyldary Buhar handygy Hiua handygyna zhojkyn zhoryktar zhasap kyska merzimge bolsa da ozine bagyndyrdy 17 gasyrdyn bas kezinde bilik etken tusynda Hiua handygy kүshejip syrtky zhaularyna kalmaktardyn shapkynshylygyna tojtarys berdi 1740 zhyly handykty Iran bileushisi Nadir shah basyp aldy Birak ol kajtys bolgannan kejin handyk kajtadan oz tәuelsizdigin aldy Hiua handygyndagy ozara tartys budan kejin kajta zhalgasty Өzara bilikke talaskan Hiua shonzharlary bilikke kejde kazak sultandaryn da shakyrdy k Қajyp Bul kүreste konyrat tajpasynyn bileushisi zhenip shygyp zhana Hiua Қonyrat әuletinin negizi kalandy 1763 Bul әulet algashynda ozderi tagajyndagan handar arkyly bilik zhүrgizdi al 19 gasyrdyn bas kezinde oz tajpalastary 1804 06 takka otyrgyzdy Қonyrat әuletinin iri okili Muhammed Rahym han boldy 1806 25 Ol Hiua handygyn bir ortalykka biriktirdi Zhogargy kenes kuryp salyk reformasyn zhүzege asyrdy memlekettik kiristi ulgajtty korshiles usak ielikterdi Aral many karakalpaktar t b bagyndyrdy Bul ortalyk үkimettin nygajyp kүshejgen kezeni boldy 1714 17 zhyly Petr I patsha Hiuaga A baskargan ekspediciya attandyrdy k Hiua ekspediciyasy 19 gasyrdyn bas kezinde Hiua handygy Aral many men Үstirtti mekendegen Kishi zhүz kazaktaryna shabuyl zhasaudy үdetti k Hiua handygynyn Қazakstanga shapkynshylygy Ortalyk Aziya үshin kүreste Ұlybritaniyamen bәsekelesken Resej үkimeti 1839 40 zhyly V A basshylygymen Hiua handygyna karsy әskeri shabuyl ujymdastyrdy Kishi zhүzdi bilegen kejbir kazak bileushilerinin komegine karamastan Resej imperiyasynyn bul әreketi sәtsiz ayaktaldy Birak Ortalyk Aziyaga birzholata ornygudy kozdegen Resej otarshyldary Hiua handygyna үnemi әskeri zhәne ekonomikalyk kysym zhasap otyrdy Akyry 1873 zhyly K P bastagan Resej әskerleri Hiuany basyp aldy 1873 zhyly kelisim bojynsha Hiua handygy Әmudariyanyn on zhagalauyndagy zherlerden bas tartty egemendiginen ajrylyp Resej protektoratyna ajnaldy Hiua handygynyn turgyn halky ozbek tүrikmen karakalpak kazaktar suarmaly eginshilikpen zhәne mal sharuashylygymen ajnalysty Eksportka makta keptirilgen zhemis mal terisi men zhүn shygaryldy 1917 zhylgy Қazan tonkerisinen kejin kop uzamaj kenes үkimetinin kysymymen 1920 zhyly 2 akpanda Hiua handygy kulap onyn ornyna Horezm Halyk Kenes Respublikasy kuryldy 1924 25 zhyly kenes үkimeti ortalyk Aziya respublikalarynyn shekaralaryn mezhelegen kezde kopshilik boligi Өzbekstannyn kuramyna kalgan boligi Tүrikmenstannyn kuramyna engizildi Derekkozder Қazak Enciklopediyasy 9 tom Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet