Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шағатай тілі (جغتای – жағатой; ұйғ. چاغاتاي – чағатай; өзб. ﭼىﻐﺎتوي – chigʻatoy) ретінде жақсырақ белгілі Түрки — бір кездері Орталық Азияда кең таралған, қазір өлі тілге айналған түркі тілі. «Шағатай» сөзі Шағатай ұлысының атынан келіп шыққан. Шағатай хандығы Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ханның атымен аталған. Осы тілде сөйлеген көптеген мен татарлар өздерін Шағатайдың ұрпақтарына жатқызған.
| Шағатай тілі | ||
|---|---|---|
| Сөйлеу орны: | Орталық Азия, Хорасан | |
| : | 1990 жж. ? | |
| : | Алтай Түркі Шағатай тілі | |
| Тіл белгілері | ||
| ISO 639-1: | ешқандай | |
| : | chg | |
| : | chg
| |
| Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. | ||
Тарихы
Шағатай тілі пайдаланған өте дамыған мәдени тіл болған. Оның сөз қорында араб және парсы тілдерінен кірген сөздер өте көп болған. Сонымен бірге оған көшпенді түркілердің тілі де қатты ықпал еткен. Сол себепті шағатай тілі Орталық Азияның халықаралық тілі ретінде қолданылған. Шағатай тілінің тарихын үш кезеңге бөлуге болады:
- Бастапқы шағатай кезеңі 1400—1465
- Классикалық шағатай кезеңі 1465—1600
- Кейінгі шағатай кезеңі 1600—1921
Бастапқы шағатай кезеңінде тілдің морфологиясында көне жалғаулар көп ұшырасады. Класикалық кезеңі Мір Әлішер Науаидың алғашқы диуанының жарыққа шығуымен басталады, әрі шағатай тілінің гүлденуі осы кезеңнің тұсында болады. Үшінші кезеңде шағатай тілінің дамуы екі жолмен жүре бастайды: біріншісі Науаидың классикалық тілін сақтап қалуға тырысу болса, екінші жолы жаңа түркі тілдерінің ықпалын қабылдап даму болды.
Шағатай тілінің гүлденуі Ақсақ Темір әулетінің кезінде орын алады. Ақсақ Темірдің өзінің өмірбаяны мен оның ұрпағы, негізін қалаушы Бабырдың атақты Бабырнамасы шағатай түркі тілінде жазылған. 20-шы ғасырдың басында кеңес үкіметінің Орталық Азияда жүргізген өзгерістеріне дейін шағатай тілі жалпыға бірдей әдеби тілі болып қала берді.
Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі шағатай тіліне ең жақындары — өзбек және ұйғыр тілдері. Ал өзбектер тіпті өзбек тілі тікелей шағатай тілінен өрбіген, ал шағатай әдебиеті өзбек әдебиетінің бір бөлігі деп қарастырады. 1921 жылдан бастап Өзбекістанда шағатай тілінің орнына өзбек тілі (сол кезде қыпшақ диалектілерінің негізінде) қолданыла бастаған. Берендек атты ортағасырлық көшпелі халықтың тілі де зерттей келе шағатай тілі болып шықты.
Ethnologue тізімінің дерегі бойынша, Ауғанстанда қолданылатын «шағатай тілі» түрікмен тілінің «теке» тайпасы диалектінің аты болып шықты. Орталық Азияның басқа жерлеріндегідей, Түрікменстанда да шағатай тілі әдеби тіл ретінде 18-ші ғасырдың аяғына дейін қолданылып, түрікмен тіліне ықпал етіп келді. Бірақ екі тіл түркі тілдерінің екі басқа тармақтарына жататындықтан, олардың арасында елеулі айырмашылықтар да бар.
Шағатай әдебиеті
Шағатай ақындарының ішіндегі ең атақтысы Әлішер Науаи болып саналады. Сол себепті шағатай тілі «Науаи тілі» деп аталады. Прозалық шығармалардан алғашқы моғол императоры Бабыр жазған Бабырнаманы атауға болады. Шағатай тілі қазірге дейін Түркия университеттерінде зерттеліп, түрік мәдениеті мен тарихының маңызды бөлігі болып саналады.
Шағатай тіліндегі шығармалардан үзінділер
Осында Әлішер Науаи қаламынан шыққан бір рубаи мен бір ғазел келтірілген:
- Dedim: chineni tutib, saqogʻingni oʻpay,
- Kozʻ qoshingga surtubon qabogiʻngni oʻpay,
- Guldek yuzing islabon dudakiʻngni oʻpay
- Yoq, Yoq, Yoq, desang agar ayoqingni oʻpay
---
- Qaro kozʻim
- Qaro koʻzum, kelu mardumlugʻ emdi fan qilgʻil,
- Kozʻum qarosida mardum kibi vatan qilgiʻl.
- Yuzung guliga koʻngul ravzasin yasa gulshan,
- Qading niholigʻa jon gulshanin chaman qilgiʻl.
- Takovaringg'a bagiʻr qonidin hino bogʻla,
- Itingg'a gʻamzada jon rishtasin rasan qilgʻil.
- Firoq togʻida topilsa tufrogʻim, ey charx,
- Xamir etib yana ul togʻda ko'hkan qilgiʻl.
- Yuzung visoligʻa yetsun desang koʻngullarni,
- Sochingni boshdin-ayogʻ chin ila shikan qilgʻil.
- Xazon sipohiga, ey bogʻbon, emas mone'
- Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan qilgiʻl.
- Yuzida terni koʻrub oʻlsam, ey rafiq, meni
- Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilgʻil.
- Navoiy, anjumani shavq jon aro tuzsang,
- Aning boshogʻligʻ oʻqin sham'i anjuman qilgʻil.
Шағатай тілінің оқулықтары
- Eckmann, János, Chagatay Manual. (Indiana University publications: Uralic and Altaic series ; 60). Bloomington, Ind. : Indiana University, 1966. — Reprinted edition: Richmond: Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0860-X ISBN 978-0-7007-0860-4 [1]
- Bodrogligeti, András J. E., A Grammar of Chagatay. (Languages of the World: Materials ; 155). München: LINCOM Europa, 2001. (Repr. 2007), ISBN 3-89586-563-X [2]
- Erkinov A. “Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)”. International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57–82 http://www.iacd.or.kr/pdf/journal/12/3.PDF Мұрағатталған 11 шілденің 2020 жылы.
Түсініктемелер
Берендек — ежелгі орыс жылнамаларындағы «берендеи» (берінділер) болған шығар
Сыртқы сілтемелер
- Орталық Азиядағы Ресей империялық саясаты(қолжетпейтін сілтеме) жазған: Хасан Бүлент Паксой
- шағатай сөздігі https://vtvestnik.kz/languages.html(қолжетпейтін сілтеме)
Сілтемелер
- Араб тілі
- Шыңғыс хан
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы, 9 том 18 бөлім
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shagataj tili جغتای zhagatoj ujg چاغاتاي chagataj ozb ﭼىﻐﺎتوي chigʻatoy retinde zhaksyrak belgili Tүrki bir kezderi Ortalyk Aziyada ken taralgan kazir oli tilge ajnalgan tүrki tili Shagataj sozi Shagataj ulysynyn atynan kelip shykkan Shagataj handygy Shyngys hannyn ekinshi uly Shagataj hannyn atymen atalgan Osy tilde sojlegen koptegen men tatarlar ozderin Shagatajdyn urpaktaryna zhatkyzgan Shagataj tiliSojleu orny Ortalyk Aziya Horasan 1990 zhzh Altaj Tүrki Shagataj tiliTil belgileriISO 639 1 eshkandaj chg chg Қulaktandyru Bul bette IPA fonetikalyk yunikod nyshandary boluy mүmkin TarihyShagataj tili pajdalangan ote damygan mәdeni til bolgan Onyn soz korynda arab zhәne parsy tilderinen kirgen sozder ote kop bolgan Sonymen birge ogan koshpendi tүrkilerdin tili de katty ykpal etken Sol sebepti shagataj tili Ortalyk Aziyanyn halykaralyk tili retinde koldanylgan Shagataj tilinin tarihyn үsh kezenge boluge bolady Bastapky shagataj kezeni 1400 1465 Klassikalyk shagataj kezeni 1465 1600 Kejingi shagataj kezeni 1600 1921 Bastapky shagataj kezeninde tildin morfologiyasynda kone zhalgaular kop ushyrasady Klasikalyk kezeni Mir Әlisher Nauaidyn algashky diuanynyn zharykka shyguymen bastalady әri shagataj tilinin gүldenui osy kezennin tusynda bolady Үshinshi kezende shagataj tilinin damuy eki zholmen zhүre bastajdy birinshisi Nauaidyn klassikalyk tilin saktap kaluga tyrysu bolsa ekinshi zholy zhana tүrki tilderinin ykpalyn kabyldap damu boldy Shagataj tilinin gүldenui Aksak Temir әuletinin kezinde oryn alady Aksak Temirdin ozinin omirbayany men onyn urpagy negizin kalaushy Babyrdyn atakty Babyrnamasy shagataj tүrki tilinde zhazylgan 20 shy gasyrdyn basynda kenes үkimetinin Ortalyk Aziyada zhүrgizgen ozgeristerine dejin shagataj tili zhalpyga birdej әdebi tili bolyp kala berdi Қazirgi tүrki tilderinin ishindegi shagataj tiline en zhakyndary ozbek zhәne ujgyr tilderi Al ozbekter tipti ozbek tili tikelej shagataj tilinen orbigen al shagataj әdebieti ozbek әdebietinin bir boligi dep karastyrady 1921 zhyldan bastap Өzbekistanda shagataj tilinin ornyna ozbek tili sol kezde kypshak dialektilerinin negizinde koldanyla bastagan Berendek atty ortagasyrlyk koshpeli halyktyn tili de zerttej kele shagataj tili bolyp shykty Ethnologue tiziminin deregi bojynsha Auganstanda koldanylatyn shagataj tili tүrikmen tilinin teke tajpasy dialektinin aty bolyp shykty Ortalyk Aziyanyn baska zherlerindegidej Tүrikmenstanda da shagataj tili әdebi til retinde 18 shi gasyrdyn ayagyna dejin koldanylyp tүrikmen tiline ykpal etip keldi Birak eki til tүrki tilderinin eki baska tarmaktaryna zhatatyndyktan olardyn arasynda eleuli ajyrmashylyktar da bar Shagataj әdebietiShagataj akyndarynyn ishindegi en ataktysy Әlisher Nauai bolyp sanalady Sol sebepti shagataj tili Nauai tili dep atalady Prozalyk shygarmalardan algashky mogol imperatory Babyr zhazgan Babyrnamany atauga bolady Shagataj tili kazirge dejin Tүrkiya universitetterinde zerttelip tүrik mәdenieti men tarihynyn manyzdy boligi bolyp sanalady Shagataj tilindegi shygarmalardan үzindiler Osynda Әlisher Nauai kalamynan shykkan bir rubai men bir gazel keltirilgen Dedim chineni tutib saqogʻingni oʻpay Kozʻ qoshingga surtubon qabogiʻngni oʻpay Guldek yuzing islabon dudakiʻngni oʻpay Yoq Yoq Yoq desang agar ayoqingni oʻpay Qaro kozʻimQaro koʻzum kelu mardumlugʻ emdi fan qilgʻil Kozʻum qarosida mardum kibi vatan qilgiʻl Yuzung guliga koʻngul ravzasin yasa gulshan Qading niholigʻa jon gulshanin chaman qilgiʻl Takovaringg a bagiʻr qonidin hino bogʻla Itingg a gʻamzada jon rishtasin rasan qilgʻil Firoq togʻida topilsa tufrogʻim ey charx Xamir etib yana ul togʻda ko hkan qilgiʻl Yuzung visoligʻa yetsun desang koʻngullarni Sochingni boshdin ayogʻ chin ila shikan qilgʻil Xazon sipohiga ey bogʻbon emas mone Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan qilgiʻl Yuzida terni koʻrub oʻlsam ey rafiq meni Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilgʻil Navoiy anjumani shavq jon aro tuzsang Aning boshogʻligʻ oʻqin sham i anjuman qilgʻil Shagataj tilinin okulyktaryEckmann Janos Chagatay Manual Indiana University publications Uralic and Altaic series 60 Bloomington Ind Indiana University 1966 Reprinted edition Richmond Curzon Press 1997 ISBN 0 7007 0860 X ISBN 978 0 7007 0860 4 1 Bodrogligeti Andras J E A Grammar of Chagatay Languages of the World Materials 155 Munchen LINCOM Europa 2001 Repr 2007 ISBN 3 89586 563 X 2 Erkinov A Persian Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th 18th Centuries the case of poetical anthologies bayaz International Journal of Central Asian Studies C H Woo ed vol 12 2008 pp 57 82 http www iacd or kr pdf journal 12 3 PDF Muragattalgan 11 shildenin 2020 zhyly TүsiniktemelerBerendek ezhelgi orys zhylnamalaryndagy berendei berindiler bolgan shygarSyrtky siltemelerOrtalyk Aziyadagy Resej imperiyalyk sayasaty kolzhetpejtin silteme zhazgan Hasan Bүlent Paksojshagataj sozdigi https vtvestnik kz languages html kolzhetpejtin silteme SiltemelerArab tili Shyngys hanDerekkozderҚazak Enciklopediyasy 9 tom 18 bolimBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet