Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шағатай хан (моңғ. Цагадай) — Шыңғыс ханның екінші ұлы. Анасы — Бөрте. Әкесі қайтыс болғаннан кейін ол қазіргі Орталық Азияның бес мемлекетінің жерінің басым бөлігін және солтүстік Иранды еншілеп алды. Ол 1241 жылы қайтыс болғанға дейін сол аймақтарды биледі. Шыңғыс хан Ұлы жасақ заңын енгізуді де оған тапсырған болатын. Шағатайдың қол астындағы жерлер кейінірек Шағатай ұлысы деп аталып кетті.
| Шағатай хан | ||
|---|---|---|
| хан | ||
| Әулеті | Шыңғыс әулеті | |
| Әкесі | Шыңғыс хан | |
| Анасы | Бөрте | |
Шағатай Жошының болып сайлануына үзілді-кесілді қарсы болды. Оның жеке басының мінезі шәлкес әрі қызба болып саналған. Өз адамдарының арасында Жошы туралы пікірін бүкпей айтып жүрген. Шағатайдың ұлы Мүтіген 1221 жылы маңындағы шайқаста қаза тапты.
Абай өзінің «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде: «...бұларды Шыңғыстың Шағатай деген баласының нәсілі билеп тұрыпты. Ол Шағатай нәсілінің үлкен ханы Ташкентте тұрып, бұларды бір інілері билейді екен. Сондағы билеген хандары, билері, бұларды ешбір түзу қарекетке түсіндірмей, дәйім барымтамен мал қумақ, ауыл шаппақ, бірде бұл ел, бірде ол елмен жауласпақ, қырқыспақ, күн кешіп, еш шаруа, өнерге үйрене алмай, өздері кедей болған Һәм өспеген» деп сол дәуірдегі шындықты шын көрсетеді.
Мемлекеттің іс жүзінде негізін қалаған — Шағатайдың немересі . Ол қазіргі солтүстік-шығыс Ауғанстан жерін иемденіп алды. Ол ел Иль-хандар иемденіп отырған елге қарағанда ислам дінінің әсеріне әлдеқайда аз түскен болса да, ол елде де мұсылмандар бар болатын және тағы біраз адам мұсылман дініне кірді. Бірақ көшпенді өмір салттарын көпке дейін өзгерткен жоқ. Кейбір тарихшылар сол аймақтағы қалалар мен ауыл шаруашылығының құлдырауының себебін осыдан көреді.
Ислам дінін қабылдаған ең алғашқы билеуші Мүбәрак шах болды. Бұл оқиға 1256 жылы орын алды. Бірақ содан 30 жыл өтпей жатып басқа билеушілер исламнан бас тарта бастады. Тармаршырын ислам дінін қабылдап, бүкіл әулетті исламға қайтаруға әрекет етті. Бұған хандықтың шығыс жағындағы көшпенділер наразы болып, 1334 жылы оны өлтірді. Оның қазасынан кейін Шағатай ұлысы бытырап кетті. Ақсақ Темір кейінірек осы әулеттің бір қызына үйленді. 16-шы ғасырдың басына қарай Шағатай әулеті Мәуереннахр жерінде (қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан және Оңтүстік Қазақстан облысы) билікті қолға түсіріп, 15 ғ. көшпенді өзбектердің келгенге дейін билік құрды.
Шағатай (шамамен 1183/85 — 1241) — Шыңғыс ханның Бөртеден туған екінші ұлы. Аса ержүрек батыр және қайсар мінезді адам болған. 1211 — 16 жылы әкесінің қарсы жасаған жорығына ағасы Жошы, інісі Үгедеймен бірге аттанды. Хорезм жорығына аттанар алдында келешек мұрагер туралы сөз болып, Шыңғыс хан Жошы жайында пікірін сұрағанда дөрекі жауап беріп, ағасы мен ата-анасының көңіліне қаяу салады. Осы оқиғадан кейін Жошы мен Шағатай, кейіннен екеуінің ұрпақтары арасында бітіспес алауыздық пайда болды. Хорезм жорығы кезінде інісі Үгедеймен бірге Отырар шайқасын басқарды. Самарқандты қоршау кезінде Жошы мен Шағатай арасындағы қайшылықтың салдарынан Шыңғыс хан билікті Үгедейге береді. Хорезм жорығы жеңіспен аяқталысымен әкесімен бірге Моңғолияға оралды. Хорезм бағындырылғаннан кейін көп ұзамай Әмударияның шығысынан Ілеге дейінгі аумақ Шағатайдың билігіне өтіп, Шағатай ұлысы құрылды. Әкесі көзі тірісінде оған қосымша Моңғол үстіртінен жер және 8 мың халықты еншіге берген. Шыңғыс ханның жарлығымен Жасақ заңының бас сақшысы болып тағайындалды. Әкесі қаза тапқаннан кейін шаңырақтың үлкені ретінде 1229 жылы Үгедейді ұлы хан сайлау ісіне белсене араласты.
Үгедей билігі
Үгедейдің билігі тұсында (1229 — 41) империя өмірінде Шағатайдың рөлі күшті болды. Інісі онымен үнемі ақылдасып отырды. Орталық Азиядағы көш жолын реттеу, өзен, белдерге көпір, жол салу ісін Шағатай жүргізді. 1235 жылы Қарақорымдағы ұлы құрылтайда батысқа жорық жасауды қолдап, Батудың пен жорығына ұлы Байдар мен немересі аттандырды.
Шағатай отбасысы
Шағатай қоңыраттың қызы Есенлунды, кейіннен оның сіңлісі әйелдікке алды. Рашид әд-Диннің айтуынша, Шағатайдың Мутуген, Муче, Балташ-шаг, Сағынлалға, Сарыманас, Буссумуңға, Байдар атты 7 ұлы болған. Өз ажалынан қайтыс болып, Әмудария бойына жерленген. Орнына немересі отырды. Шағатай тек батырлығымен, бірбеткейлігімен ғана емес 122 жыл (1224 — 1346) салтанат құрған Шағатай ұлысы және кейіннен Орталық Азия түркілеріне ортақ болған Шағатай тілі арқылы әлем тарихында аты қалған тұлға.
Әдебиеттер
- Рашид ад-Дин, Сборник летописей, т. 1, кн. 1, М.—Л., 1952;
- Оссон К.Д., От Чингис хана до Тамерлана, ауылы , 1996;
- Цагаадей хаан. Хаадын сангийн цуврал, У.-Б., 2000;
- Энхчимэг Ц., Монголын Цагаадайн улс, У.-Б., 2006.
Дереккөздер
- Ratchnevsky, Paul (1991) Genghis Khan: His Life and Legacy Blackwell, Oxford, UK, page 164, ISBN 0-631-18949-1
- Қазақ Энциклопедиясы, 9 том 18 бөлім
| « бұл тұлғаға қатысты шежіре бар: Шағатай хан |
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Chagatai Khan |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shagataj han mong Cagadaj Shyngys hannyn ekinshi uly Anasy Borte Әkesi kajtys bolgannan kejin ol kazirgi Ortalyk Aziyanyn bes memleketinin zherinin basym boligin zhәne soltүstik Irandy enshilep aldy Ol 1241 zhyly kajtys bolganga dejin sol ajmaktardy biledi Shyngys han Ұly zhasak zanyn engizudi de ogan tapsyrgan bolatyn Shagatajdyn kol astyndagy zherler kejinirek Shagataj ulysy dep atalyp ketti Shagataj hanhanӘuleti Shyngys әuletiӘkesi Shyngys hanAnasy Borte Shagataj Zhoshynyn bolyp sajlanuyna үzildi kesildi karsy boldy Onyn zheke basynyn minezi shәlkes әri kyzba bolyp sanalgan Өz adamdarynyn arasynda Zhoshy turaly pikirin bүkpej ajtyp zhүrgen Shagatajdyn uly Mүtigen 1221 zhyly manyndagy shajkasta kaza tapty Abaj ozinin Biraz soz kazaktyn tүbi kajdan shykkany turaly enbeginde bulardy Shyngystyn Shagataj degen balasynyn nәsili bilep turypty Ol Shagataj nәsilinin үlken hany Tashkentte turyp bulardy bir inileri bilejdi eken Sondagy bilegen handary bileri bulardy eshbir tүzu kareketke tүsindirmej dәjim barymtamen mal kumak auyl shappak birde bul el birde ol elmen zhaulaspak kyrkyspak kүn keship esh sharua onerge үjrene almaj ozderi kedej bolgan Һәm ospegen dep sol dәuirdegi shyndykty shyn korsetedi Memlekettin is zhүzinde negizin kalagan Shagatajdyn nemeresi Ol kazirgi soltүstik shygys Auganstan zherin iemdenip aldy Ol el Il handar iemdenip otyrgan elge karaganda islam dininin әserine әldekajda az tүsken bolsa da ol elde de musylmandar bar bolatyn zhәne tagy biraz adam musylman dinine kirdi Birak koshpendi omir salttaryn kopke dejin ozgertken zhok Kejbir tarihshylar sol ajmaktagy kalalar men auyl sharuashylygynyn kuldyrauynyn sebebin osydan koredi Islam dinin kabyldagan en algashky bileushi Mүbәrak shah boldy Bul okiga 1256 zhyly oryn aldy Birak sodan 30 zhyl otpej zhatyp baska bileushiler islamnan bas tarta bastady Tarmarshyryn islam dinin kabyldap bүkil әuletti islamga kajtaruga әreket etti Bugan handyktyn shygys zhagyndagy koshpendiler narazy bolyp 1334 zhyly ony oltirdi Onyn kazasynan kejin Shagataj ulysy bytyrap ketti Aksak Temir kejinirek osy әulettin bir kyzyna үjlendi 16 shy gasyrdyn basyna karaj Shagataj әuleti Mәuerennahr zherinde kazirgi Өzbekstan Tәzhikstan Қyrgyzstan zhәne Ontүstik Қazakstan oblysy bilikti kolga tүsirip 15 g koshpendi ozbekterdin kelgenge dejin bilik kurdy Shagataj shamamen 1183 85 1241 Shyngys hannyn Borteden tugan ekinshi uly Asa erzhүrek batyr zhәne kajsar minezdi adam bolgan 1211 16 zhyly әkesinin karsy zhasagan zhorygyna agasy Zhoshy inisi Үgedejmen birge attandy Horezm zhorygyna attanar aldynda keleshek murager turaly soz bolyp Shyngys han Zhoshy zhajynda pikirin suraganda doreki zhauap berip agasy men ata anasynyn koniline kayau salady Osy okigadan kejin Zhoshy men Shagataj kejinnen ekeuinin urpaktary arasynda bitispes alauyzdyk pajda boldy Horezm zhorygy kezinde inisi Үgedejmen birge Otyrar shajkasyn baskardy Samarkandty korshau kezinde Zhoshy men Shagataj arasyndagy kajshylyktyn saldarynan Shyngys han bilikti Үgedejge beredi Horezm zhorygy zhenispen ayaktalysymen әkesimen birge Mongoliyaga oraldy Horezm bagyndyrylgannan kejin kop uzamaj Әmudariyanyn shygysynan Ilege dejingi aumak Shagatajdyn biligine otip Shagataj ulysy kuryldy Әkesi kozi tirisinde ogan kosymsha Mongol үstirtinen zher zhәne 8 myn halykty enshige bergen Shyngys hannyn zharlygymen Zhasak zanynyn bas sakshysy bolyp tagajyndaldy Әkesi kaza tapkannan kejin shanyraktyn үlkeni retinde 1229 zhyly Үgedejdi uly han sajlau isine belsene aralasty Үgedej biligiҮgedejdin biligi tusynda 1229 41 imperiya omirinde Shagatajdyn roli kүshti boldy Inisi onymen үnemi akyldasyp otyrdy Ortalyk Aziyadagy kosh zholyn retteu ozen belderge kopir zhol salu isin Shagataj zhүrgizdi 1235 zhyly Қarakorymdagy uly kuryltajda batyska zhoryk zhasaudy koldap Batudyn pen zhorygyna uly Bajdar men nemeresi attandyrdy Shagataj otbasysyShagataj konyrattyn kyzy Esenlundy kejinnen onyn sinlisi әjeldikke aldy Rashid әd Dinnin ajtuynsha Shagatajdyn Mutugen Muche Baltash shag Sagynlalga Sarymanas Bussumunga Bajdar atty 7 uly bolgan Өz azhalynan kajtys bolyp Әmudariya bojyna zherlengen Ornyna nemeresi otyrdy Shagataj tek batyrlygymen birbetkejligimen gana emes 122 zhyl 1224 1346 saltanat kurgan Shagataj ulysy zhәne kejinnen Ortalyk Aziya tүrkilerine ortak bolgan Shagataj tili arkyly әlem tarihynda aty kalgan tulga ӘdebietterRashid ad Din Sbornik letopisej t 1 kn 1 M L 1952 Osson K D Ot Chingis hana do Tamerlana auyly 1996 Cagaadej haan Haadyn sangijn cuvral U B 2000 Enhchimeg C Mongolyn Cagaadajn uls U B 2006 DerekkozderRatchnevsky Paul 1991 Genghis Khan His Life and Legacy Blackwell Oxford UK page 164 ISBN 0 631 18949 1 Қazak Enciklopediyasy 9 tom 18 bolim bul tulgaga katysty shezhire bar Shagataj hanOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Chagatai Khan