Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Моңғолия (моңғ. Монгол Улс — Моңғол елі, ескі моңғолша 
) — Орталық Азияның шығыс бөлігінде орналасқан, жиі Шығыс Азияға жатқызылатын тәуелсіз мемлекет. Солтүстігінде Ресеймен, оңтүстік, шығысы мен батысында Қытаймен шектеседі. Моңғолия — мұхитқа шыға алмайтын мемлекеттердің бірі. Жер көлемі 1 564 116 км²-ге жетеді. Жер көлемінің үлкендігі бойынша әлемде 18-ші орында. Астанасы — Ұланбатыр қаласы. Халық саны 3,330,000 адамға жеткен.
| Моңғолия моңғ. Монгол Улс | |||||
| |||||
| Әнұран: «Моңғолия ұлттық әнұраны» | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | 1206 жыл — Моңғол империясы | ||||
| Тәуелсіздік күні | 11 шілде 1921 жылы () | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | моңғол тілі | ||||
| Елорда | Ұланбатыр | ||||
| Ірі қалалары | Ұланбатыр, , | ||||
| Үкімет түрі | Парламенттік республика | ||||
| Мемлекеттік діні | зайырлы мемлекет | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 18-ші орын 1 566 000 км² 0,67 | ||||
| Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | 3 256 176 адам (134-ші) 1,97 адам/км² (238-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 47 млрд. $ (115-ші) 14,270 $ (93-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 13,7 млрд. $ (133-ші) 4,151 $ (116-шы) | ||||
| АДИ (2017) | ▼ 0,741 (жоғары) (92-ші) | ||||
| Валютасы | Моңғол тұғрығы (MNT, код 96) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | MN | ||||
| ХОК коды | MGL | ||||
| Телефон коды | +976 | ||||
| Уақыт белдеулері | , | ||||
Мемлекеттік тілі – моңғол тілі, жазуы кириллица. Моңғол тілінде халықтың 95%-ы сөйлейді. Қазақтар елдің 4 пайыздан астамын құрайды. Орта мектепте кирил жазуынан басқа ескі моңғол жазуы оқытылады. Қазақтар көп тұратын Баян-Өлгей аймағында қазақ тілі оқытылады.
Тарихы
Моңғолия аймағында әртүрлі түркі тілдес тайпалар көшіп-қонып өмір сүрді. Ең бірінші – хуннулар (ғұндар), өз мемлекетін құрып, Қытаймен (Син династиясы) соғыс бастады. Қытайдың қолбасшы маршалы Менг Тиан өз елін қорғау үшін Ұлы Қытай қорғанын тұрғызды. Хуннулардан кейін бұл жерде түркілер өз империясын құрды.
12-ғасырда Моңғол жерінде шағын хандықтар мен тайпа-ұлыстар болды. Қолбасшы Темучин (Шыңғыс хан) бүкіл ұлыстарды бір елге біріктіріп Моңғол Империясын жариялады. 1206 ж. ол Шыңғыс хан (Ұлы хан) атын алып, көршілес елдерді жаулап ала бастайды.
Оның Империясы бүкіл Азия мен жарты Еуропаны қамтыды. Шыңғыс Хан өлгенде ол өз империясын балаларына бөліп берді. Шыңғыс ханның немересі Құбылай хан, империяның елордасын Бейжің қаласына көшірді. 1368 ж. Қытайдың Минг Династиясы төңкеріс жасап моңғолдарды өз жеріне қуып жібереді. Осыдан бастап Моңғолия қытайдың отары болды.
1911 ж. Цин Империясы құлады, сондықтан . Жаңа мемлекеттің басшысы Боғд хан болды. Бірақ Қытай қолбасшылары Моңғолияға өз әскерлерін кіргізіп, осы жердің екі аймаққа бөлінуі (Сыртқы Моңғолия және Ішкі Моңғолия). 1917 ж. Ресей империясының азамат соғысы басталды, көп «ақ әскерлер» Сібір және Қытай жеріне қашты. Бір сондай әскери қолбасшы, өз сарбаздарымен Сыртқы Моңғолияға кіріп, Урга (Өргөө) немесе Да-Хүрее қаласын (қазіргі Ұлан-Батыр) басып алды. Ресей қызыл армиясы Моңғолияның коммунистік қолбасшысы -ды қолдады, ол Унгернның әскерін жеңіп, 1921 жылы Сыртқы Моңғолияда Моңғолия Халық Республикасын жариялады. Ішкі Моңғолия аумағы қазіргі күннің өзінде де Қытайдың құрамында.
Бүгінгі Моңғолия – парламенттік республика. Елдің парламенті – Мемлекеттік Ұлы Хурал деп аталады.
Географиясы
Моңғолияның оңтүстігі Гоби шөлі, солтүстігі және батысы суықтау боп келетін таулы өлкеде орналасқан. Моңғолияның орталық бөлігі жазық болып келеді. Ең биік шыңы Моңғол Алтай тау жүйесінің Таванбогд тауының шыңы теңіз денгейінен 4,374 метр биік болып келеді.
Моңғолия климаты – қатаң континенталды. Жазда ыстық болғанымен қыста суық болады. Қыста орташа температура -30 °C болады. Ұлан-Батыр қаласы әлемдегі ең суық астана болып саналады.
Таулы өлке көп болғандықтан жел көп соғады. Жылында орта есеппен 257 күндік тәулік болады. Жауын шашын мөлшері шығыс бөлігінде орташа есеппен 200-350 мм, оңтүстікте 100-200 мм. Оңтүстіктің ең шеткей өлкесі Гоби шөлінде кей жылдары жауын-шашын мүлде болмайды.
Табиғаты
Табиғат белдеулері
Моңғолияның солтүстігінен оңтүстігіне қарай келесі меридиандық табиғат белдеулері кездеседі: орманды дала, дала, шөлейт, шөл. Орманды белдеуде таулы орманды және тайга белдеуі кездеседі. Табиғи белдеулері орналасуына байланысты Ханғай, Хэнтий, Алтай таулы, Дорнод далалық, Говь шөлдік деп төрт белдеуге бөлінеді.
Топырағы
Моңғолияда күрең, қара күрең, ашық күрең, қара топырақ, шөлдік қоңыр, батпақты, тұзды сияқты көптеген топырақ түрлері кездеседі. Бұлардың ішінен құнарлы топырақ олардың 5 %-ын құрайды. Жер көлемінің 0,76%-ы егін шаруашылығына ыңғайлы. Суармалы жер көлемі 840 км².
Суы
Моңғолияда ұзындығы 67000 км болатын 3811 өзен,бұлақ, ауданы -500 км³ болатын 3500-ге жуық көл, 7000-ға жуық көлшік, 540 км² ауданы бар 190-ға жуық мұздық, 250-ге жуық арасан бар. Жерасты суларының 139-ға жуық көзі бар.
Моңғолияның ең ұзын өзені - Орқон. Ұзындығы - 1124 км, ауданы - 133000 км². Ең үлкен көлі - Увс көлі (3350 км²), ең терең көлі - Хөвсгөл көлі (262.4 м).
Экономикасы
Моңғолияның экономикасы негізінен ауылшаруашылығы және тау-кен өнеркәсібіне тәуелді. Табиғи байлық түрлері көп кездеседі. Мыс, молибден, қалайы, көмір, вольфрам, мырыш рудасы, темір рудасы және алтын өндеу ел экономикасында маңызды орын алады. Ауылдағы адамдардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болып келеді.Орта есеппен әрбір адамға 12 бас мал келеді. Егін шаруашылығында бидай, арпа, көкөніс және мал азығын егумен айналысады. 2008-жылғы есеп бойынша ІЖӨ-нің көлемі 9,48 млрд долларды құраған. Жан басына шаққандағы көрсеткіш 3200 доллар. Жұмыссыздар саны орта есеппен халық санының 2,8 % (2008).
Негізгі экспорт өнімдері (2,5 млрд долл. 2008 ж) : Мыс, молибден, көмір, мырыш рудасы, темір рудасы, шикі мұнай, мал өнімдері, былғары, текстиль. Негізгі экспорттаушылары: ҚХР (76 %), Канада (9 %), Ресей (3 %). Импорт өнімдері: (3,6 млрд долл. 2008 ж): жанар-жағар май, машина техника, автомобиль, азық-түлік, құрылыс заттары, қант, өндірістік және күнделікті қолданыстағы тауарлар, шай т.б. Негізгі импортерлары: Ресей (35 %), ҚХР (29 %), Жапония (8 %).
Әскер
Қарулы күштегі адам саны 8,6 мың. Әскерге 18-25 жас аралығындағы жігіттер шақырылады. Әскер міндетін атқару уақыты 12 ай. Қарулы күштің резерві - 137 мың адам. Қарулы күштің бас штабының бастығы, генерал-лейтенант (2009 ж бастап). 2002 жылдан бастап Моңғолия әскери күштері БҰҰ және басқадай халықаралық ұйымдармен бірге Сьерра-Леоне, Ирак, Эфиопия, Эритрея, Батыс Сахара, Либери, Чад ,Ауғанстан бейбітшілік миссияларына қатысуда. Бұл уақыт аралығында бұл миссияларға 3200-дей әскер қатысқан олардың 1800 БҰҰ мандаты бойынша 1400 халықаралық мандат бойынша өз міндеттерін атқаруда. Ауғанстанда Моңғол әскерлері Ауғанстан Ұлттық Қарулы Күшін құруда НАТО әскерлеріне бірге көмек көрсетуде.
Ирактағы бейбітшілік миссиясы кезінде моңғол әскерлері Польша әскерлерімен бірге Ирактың оңтүстігінде базасының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. 2005- 2006 жылдарда Моңғолия әскерлері Косоводағы Бельгия әскери тобында қызмет атқарды.
Танкілері:
APC's
Моңғолия-ның әскери-әуе күштерін армия басқарады
| Ұшақ | Жасаушы | Бейне | Версия | Мөлшер | |
|---|---|---|---|---|---|
 КСРО | жүк тасымалдаушы ұшақ | An-24 | 4 | ||
| КСРО | жүк тасымалдаушы ұшақ | An-26 | 3 | ||
| КСРО | жүк тасымалдаушы ұшақ | An-2 | 10 | ||
 Қытай | жүк тасымалдаушы ұшақ | Y-12 | 4 | ||
| КСРО | жойғыш ұшақ | MiG-21PFM/UM | 8/2 | grounded | |
| КСРО | шабуылдаушы тікұшақ | Mi-24V | 4 | ||
| КСРО | соғыс тікұшағы | Mi-8 | 20 | Anti-tank | |
| КСРО | жүк тасымалдаушы | Mi-8 | 12 | Transport only |
Әкімшілік құрылысы
Моңғолия 21 аймаққа бөлінеді.
|
Сыртқы сілтемелер |
- Экспедиционная поездка в Северо-Западную Монголию, Томский государственный университет и Университет Ховд, сотрудничество. Видео. Мұрағатталған 8 тамыздың 2011 жылы.
- Динамика природной среды Монгольского Алтая в голоцене. - Климат, лёд, вода, ландшафты. Мұрағатталған 18 шілденің 2011 жылы.
Дереккөздер
- http://www.nso.mn/
- World Economic Outlook Database, January 2019. .
- Human Development Report 2018 – "Human Development Indices and Indicators" 22–25. Human Development Report United Nations Development Programme. Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 46 49 00 s e 104 00 00 sh b 46 81667 s e 104 00000 sh b 46 81667 104 00000 G O Ya Mongoliya mong Mongol Uls Mongol eli eski mongolsha Ortalyk Aziyanyn shygys boliginde ornalaskan zhii Shygys Aziyaga zhatkyzylatyn tәuelsiz memleket Soltүstiginde Resejmen ontүstik shygysy men batysynda Қytajmen shektesedi Mongoliya muhitka shyga almajtyn memleketterdin biri Zher kolemi 1 564 116 km ge zhetedi Zher koleminin үlkendigi bojynsha әlemde 18 shi orynda Astanasy Ұlanbatyr kalasy Halyk sany 3 330 000 adamga zhetken Mongoliya mong Mongol UlsӘnuran Mongoliya ulttyk әnurany TarihyҚuryldy 1206 zhyl Mongol imperiyasyTәuelsizdik kүni 11 shilde 1921 zhyly Memlekettik kurylymyResmi tili mongol tiliElorda ҰlanbatyrIri kalalary Ұlanbatyr Үkimet tүri Parlamenttik respublikaMemlekettik dini zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 18 shi oryn 1 566 000 km 0 67Zhurty Sarap 2019 Tygyzdygy 3 256 176 adam 134 shi 1 97 adam km 238 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 47 mlrd 115 shi 14 270 93 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 13 7 mlrd 133 shi 4 151 116 shy ADI 2017 0 741 zhogary 92 shi Valyutasy Mongol tugrygy MNT kod 96 Қosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody MNHOK kody MGLTelefon kody 976Uakyt beldeuleri Memlekettik tili mongol tili zhazuy kirillica Mongol tilinde halyktyn 95 y sojlejdi Қazaktar eldin 4 pajyzdan astamyn kurajdy Orta mektepte kiril zhazuynan baska eski mongol zhazuy okytylady Қazaktar kop turatyn Bayan Өlgej ajmagynda kazak tili okytylady TarihyMongoliya ajmagynda әrtүrli tүrki tildes tajpalar koship konyp omir sүrdi En birinshi hunnular gundar oz memleketin kuryp Қytajmen Sin dinastiyasy sogys bastady Қytajdyn kolbasshy marshaly Meng Tian oz elin korgau үshin Ұly Қytaj korganyn turgyzdy Hunnulardan kejin bul zherde tүrkiler oz imperiyasyn kurdy 12 gasyrda Mongol zherinde shagyn handyktar men tajpa ulystar boldy Қolbasshy Temuchin Shyngys han bүkil ulystardy bir elge biriktirip Mongol Imperiyasyn zhariyalady 1206 zh ol Shyngys han Ұly han atyn alyp korshiles elderdi zhaulap ala bastajdy Onyn Imperiyasy bүkil Aziya men zharty Europany kamtydy Shyngys Han olgende ol oz imperiyasyn balalaryna bolip berdi Shyngys hannyn nemeresi Қubylaj han imperiyanyn elordasyn Bejzhin kalasyna koshirdi 1368 zh Қytajdyn Ming Dinastiyasy tonkeris zhasap mongoldardy oz zherine kuyp zhiberedi Osydan bastap Mongoliya kytajdyn otary boldy Dalalyk sahara 1911 zh Cin Imperiyasy kulady sondyktan Zhana memlekettin basshysy Bogd han boldy Birak Қytaj kolbasshylary Mongoliyaga oz әskerlerin kirgizip osy zherdin eki ajmakka bolinui Syrtky Mongoliya zhәne Ishki Mongoliya 1917 zh Resej imperiyasynyn azamat sogysy bastaldy kop ak әskerler Sibir zhәne Қytaj zherine kashty Bir sondaj әskeri kolbasshy oz sarbazdarymen Syrtky Mongoliyaga kirip Urga Өrgoo nemese Da Hүree kalasyn kazirgi Ұlan Batyr basyp aldy Resej kyzyl armiyasy Mongoliyanyn kommunistik kolbasshysy dy koldady ol Ungernnyn әskerin zhenip 1921 zhyly Syrtky Mongoliyada Mongoliya Halyk Respublikasyn zhariyalady Ishki Mongoliya aumagy kazirgi kүnnin ozinde de Қytajdyn kuramynda Bүgingi Mongoliya parlamenttik respublika Eldin parlamenti Memlekettik Ұly Hural dep atalady GeografiyasyMongoliya tabigaty Mongoliyanyn ontүstigi Gobi sholi soltүstigi zhәne batysy suyktau bop keletin tauly olkede ornalaskan Mongoliyanyn ortalyk boligi zhazyk bolyp keledi En biik shyny Mongol Altaj tau zhүjesinin Tavanbogd tauynyn shyny teniz dengejinen 4 374 metr biik bolyp keledi Mongoliya klimaty katan kontinentaldy Zhazda ystyk bolganymen kysta suyk bolady Қysta ortasha temperatura 30 C bolady Ұlan Batyr kalasy әlemdegi en suyk astana bolyp sanalady Tauly olke kop bolgandyktan zhel kop sogady Zhylynda orta eseppen 257 kүndik tәulik bolady Zhauyn shashyn molsheri shygys boliginde ortasha eseppen 200 350 mm ontүstikte 100 200 mm Ontүstiktin en shetkej olkesi Gobi sholinde kej zhyldary zhauyn shashyn mүlde bolmajdy TabigatyTabigat beldeuleri Mongoliyanyn soltүstiginen ontүstigine karaj kelesi meridiandyk tabigat beldeuleri kezdesedi ormandy dala dala sholejt shol Ormandy beldeude tauly ormandy zhәne tajga beldeui kezdesedi Tabigi beldeuleri ornalasuyna bajlanysty Hangaj Hentij Altaj tauly Dornod dalalyk Gov sholdik dep tort beldeuge bolinedi Topyragy Mongoliyada kүren kara kүren ashyk kүren kara topyrak sholdik konyr batpakty tuzdy siyakty koptegen topyrak tүrleri kezdesedi Bulardyn ishinen kunarly topyrak olardyn 5 yn kurajdy Zher koleminin 0 76 y egin sharuashylygyna yngajly Suarmaly zher kolemi 840 km Suy Mongoliyada uzyndygy 67000 km bolatyn 3811 ozen bulak audany 500 km bolatyn 3500 ge zhuyk kol 7000 ga zhuyk kolshik 540 km audany bar 190 ga zhuyk muzdyk 250 ge zhuyk arasan bar Zherasty sularynyn 139 ga zhuyk kozi bar Mongoliyanyn en uzyn ozeni Orkon Ұzyndygy 1124 km audany 133000 km En үlken koli Uvs koli 3350 km en teren koli Hovsgol koli 262 4 m EkonomikasyMongoliyanyn ekonomikasy negizinen auylsharuashylygy zhәne tau ken onerkәsibine tәueldi Tabigi bajlyk tүrleri kop kezdesedi Mys molibden kalajy komir volfram myrysh rudasy temir rudasy zhәne altyn ondeu el ekonomikasynda manyzdy oryn alady Auyldagy adamdardyn negizgi kәsibi mal sharuashylygy bolyp keledi Orta eseppen әrbir adamga 12 bas mal keledi Egin sharuashylygynda bidaj arpa kokonis zhәne mal azygyn egumen ajnalysady 2008 zhylgy esep bojynsha IZhӨ nin kolemi 9 48 mlrd dollardy kuragan Zhan basyna shakkandagy korsetkish 3200 dollar Zhumyssyzdar sany orta eseppen halyk sanynyn 2 8 2008 Negizgi eksport onimderi 2 5 mlrd doll 2008 zh Mys molibden komir myrysh rudasy temir rudasy shiki munaj mal onimderi bylgary tekstil Negizgi eksporttaushylary ҚHR 76 Kanada 9 Resej 3 Import onimderi 3 6 mlrd doll 2008 zh zhanar zhagar maj mashina tehnika avtomobil azyk tүlik kurylys zattary kant ondiristik zhәne kүndelikti koldanystagy tauarlar shaj t b Negizgi importerlary Resej 35 ҚHR 29 Zhaponiya 8 ӘskerҚaruly kүshtegi adam sany 8 6 myn Әskerge 18 25 zhas aralygyndagy zhigitter shakyrylady Әsker mindetin atkaru uakyty 12 aj Қaruly kүshtin rezervi 137 myn adam Қaruly kүshtin bas shtabynyn bastygy general lejtenant 2009 zh bastap 2002 zhyldan bastap Mongoliya әskeri kүshteri BҰҰ zhәne baskadaj halykaralyk ujymdarmen birge Serra Leone Irak Efiopiya Eritreya Batys Sahara Liberi Chad Auganstan bejbitshilik missiyalaryna katysuda Bul uakyt aralygynda bul missiyalarga 3200 dej әsker katyskan olardyn 1800 BҰҰ mandaty bojynsha 1400 halykaralyk mandat bojynsha oz mindetterin atkaruda Auganstanda Mongol әskerleri Auganstan Ұlttyk Қaruly Kүshin kuruda NATO әskerlerine birge komek korsetude Iraktagy bejbitshilik missiyasy kezinde mongol әskerleri Polsha әskerlerimen birge Iraktyn ontүstiginde bazasynyn kauipsizdigin kamtamasyz etti 2005 2006 zhyldarda Mongoliya әskerleri Kosovodagy Belgiya әskeri tobynda kyzmet atkardy Tankileri 350 KSRO 250 KSRO APC s 400 KSRO 300 KSRO Mongoliya nyn әskeri әue kүshterin armiya baskarady Ұshak Zhasaushy Bejne Versiya MolsherKSRO zhүk tasymaldaushy ushak An 24 4KSRO zhүk tasymaldaushy ushak An 26 3KSRO zhүk tasymaldaushy ushak An 2 10Қytaj zhүk tasymaldaushy ushak Y 12 4KSRO zhojgysh ushak MiG 21PFM UM 8 2 groundedKSRO shabuyldaushy tikushak Mi 24V 4KSRO sogys tikushagy Mi 8 20 Anti tankKSRO zhүk tasymaldaushy Mi 8 12 Transport onlyӘkimshilik kurylysyMongoliya 21 ajmakka bolinedi Bayan Өlgej ajmagy Gov Altaj ajmagy Zavhan ajmagyUvs ajmagy Hovda ajmagy Hovsgol ajmagySyrtky siltemelerEkspedicionnaya poezdka v Severo Zapadnuyu Mongoliyu Tomskij gosudarstvennyj universitet i Universitet Hovd sotrudnichestvo Video Muragattalgan 8 tamyzdyn 2011 zhyly Dinamika prirodnoj sredy Mongolskogo Altaya v golocene Klimat lyod voda landshafty Muragattalgan 18 shildenin 2011 zhyly Derekkozderhttp www nso mn World Economic Outlook Database January 2019 Human Development Report 2018 Human Development Indices and Indicators 22 25 Human Development Report United Nations Development Programme Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet