Чад (ағылш. The Chad; французша: Tchad, : تشاد Tšād), [ˈtʃæd]), толық атауы Чад Республикасы ( французша: République du Tchad, جمهورية تشاد, Jumhūriyyat Tshād) — орналасқан мемлекет. Астанасы - Нджамена. Ашық мұхитпен шектеспейді. Батысында Нигер, Нигерия, Камерун, оңтүстігінде Орталық Африка Республикасы, шығысында Судан және солтүстігінде Ливиямен шектеседі. Халқы 16 935 318.
Чад Республикасы фр. République du Tchad араб.: جمهورية تشاد Jumhūriyyat Tshād | |||||
| |||||
Ұран: «Unité, Travail, Progrès"» | |||||
Әнұран: | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 11 тамыз 1960 жыл (Франциядан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілдері | Француз тілі жəне Араб тілі | ||||
Елорда | Нджамена | ||||
Ірі қалалары | Нджамена, Мунду, | ||||
Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 20-шы орын 1 284 000 км² 1,9 | ||||
Жұрты • Сарап (2015) • Санақ (2009) • Тығыздығы | 13 670 084 адам 11 039 873 адам 8,6 адам/км² | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 30 млрд. $ (123-ші) 2,428 $ (150-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 11 млрд. $ (130-шы) 890 $ (151-ші) | ||||
АДИ (2017) | ▼ 0,404 (төмен) (186-шы) | ||||
Валютасы | |||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | TD | ||||
ХОК коды | CHA | ||||
Телефон коды | +235 | ||||
Уақыт белдеулері | UTC+1 және Africa/Ndjamena |
Тарихы
Отарлауға дейінгі кезеңі
6 мың жыл бұрын қазіргі Ташад жерінде аңшылықпен айналысқан негроидтар мекен еткен.
Б.з. IX ғасырында Ташад көлі маңында мемлекеті пайда болды. XII—XIII ғасырлар аралығында, солтүстігінде Тибест үстіртінен бастап оңтүстік аудандарына дейін созылып жатқан.
XI ғасырдан бастап араб исламдануының енуі басталды, оны алғашқында Канемнің басқарушы топтары қабылдаған.
XIV ғасырдың соңына қарай Канем мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. XVI ғасырда Ташад көлінен шығыста , оңтүстігінде мемлекеттері құрылды. Олар өзара және көршілес елдермен соғыстар жүргізіп отырды.
XIX ғасырдың ортасында Вадаи және Багирми екеуі де мемлекетінің құрамына кіреді.
Отарлық кезеңі
1899 жылы Франция Ташад көлі ауданын отарлай бастады. 1900 жылдың сәірінде француздар Раббах әскерін талқандап жеңеді. Бұл аудан Францияның иелігі деп жарияланды. Ал 1904 жылдан бастап отары құрамына еңгізілді.
Қазіргі Ташадтың аудандарын отарлауды француздар 1914 жылға дейін жалғастырды. 1920 жылы әскери әкімшілікті азаматтыққа ауыстырды. Әкімшіліктің негізін католик дінін қабылдаған сара тайпасы болды.
Екінші Дүниежүзілік соғыс кезінде одақтастар Ташад аумағынан неміс-италиан әскерлеріне қарсы әскери шаралар ұйымдастырып отырған. 1941 жылы -Италия әскерлеріне қарсы француздардың әскери колоннасы қарсы аттанды, сонын қатарында Ташадтық жауынгерлер де болған. 1946 жылы Ташад Францияның теңіздік отары деп танылды. 1958 жылдың қарашасында Француз қауымдастығы құрамындағы автономиялық республика статусын алды.
Тәуелсіздік кезеңі
1960 жылдың 11 тамызында Ташад тәуелсіздігін алды. Ташадтың президенті және премьер-министрі болып басшысы болды. 1962 жылы Томабалбай өзінің партиясынан басқаларына тиым салды.
Томбалбай елдің барлық экономикасын өз бақылауына алды - кәсіпорындарды мемлекеттендерді. Осы бақылауды бекіте түсу үшін 1964 жылы әскериленген - атты ұйым құрды.
1960 жылдары президент жүргізіп отырған экономикалық және әлеуметтік саясатқа қарсы Ташадтың солтүстік аудандарында халықтың қарсы шығуы орнады. 1966 жылы партизандық - Ташадты азат етудін ұлттық Майданы құрылды. Оның басты мақсаты - Тобалбайды орнынан кетіру. Партизандармен күресу үшін 1968 жылы президент Ташадқа француз әскерін еңгізуді сұрайды.
1970 жылдардың басында көп жылдық құрғақшылық пен партизандарға қарсы соғыстардың әсерінен елдің экономикалық жағдайы нашарлай түсті. Мал басы екі есе азайды. Ауылшаруашылық өнімдерін шығару күрт қысқарды. Елдің коптеген аудандарында халық аштыққа ұшырады.
1975 жылдың сәуірінде әскери төңкеріс болып, Томбалбай өлтірілді. Билікті бригадалық генерал қолына алды. әскери хунта орнады. Солтүстік пен оңтүстік арасындағы соғысты тоқтату үшін, үкімет басшысы орнын партизандардың жетекшісі -- ұсынды.
1979 жылдың ақпанында Маллума мен Хабренің әскерлері арасында әскери қақтығыс орын алды. Осы жылдың наурыз айында Ташадты азат етудін ұлттық Майданы басшысы - билікті басып алды. Маллум мен Хабре жоғарғы биліктен алшақтатылды.
1980 жылдың желтоқсан айында Ливия өзінің әскерлерін елге еңгізді. Ливия басшысы Муаммар Каддафи мен Уэддей екеуі біріккен Ливия-Чад мемлекетінің құрылғандығы туралы жариялады. 1981 жылы Ташадқа африкаарылық әскерлер (Нигерия, Заир, Сенегалдан) жіберілді, бірақ та Ташадтағы азаматтық соғыс жалғасып жатты. 1987 жылы Хабре әскерлері Уэддей мен ливиялықтар әскерлерін талқандайды.
1990 жылы Хабре әскерінің бұрынғы қолбасшысы, генерал әскерлері Нджаменаға кіреді. Деби ұзақ жылдар бойы Ташадтың президенті болады. 1991 жылдың қазанында саяси партияларды құру туралы жарлыққа қол қойылды. 1993 жылы өткен Ұлттық конференцияда өтпелі кезеңнін Хартиясы қабылданды. Бұл Хартияда елді саяси реформалаудын бағыты көрсетілген. Жоғарғы өтпелі кеңес және өтпелі үкімет құрылады. Көппартиялық сайлау өткенше Деби президент болып қала берді. Жаңа конституцияны дайындау туралы шешім қабылданды. Алғашында Өтпелі кезең бір жылға орнатылған, бірақ бірнеше рет ауыстырылып, 1996 жылдың сәуіріне дейін сақталынды. Бұл жағдай елге әлі де болса тыныштық әкелмеді: қарулы қақтығыстар, әртүрлі әскери-саяси топтардың күресі жалғасып жатыр. 1996 жылдың 31 наурызында өткен референдумда жаңа конституция мақұлданды. Осы жылдың жазында өткен бірінші президенттік сайлауда билікті Деби сақтап қалды. 2001 жылдағы сайлауда да ол орнында қалды.
География
Аумағының көп бөлігі жазықтық. Солтүстік аудандары Сахараны қамтиды. Солтүстіктегі үстіртінде елдің ең биік нүктесі - 3415 м. Солтүстік-шығысында және ( биіктігі 1450 дейін), оңтүстік-шығыста - Вадаи (1666 м-ға дейін) шоқылары орналасқан.
Елдің солтүстігінің климаты - шөлді тропикалық, оңтүстікте - экваторлық-муссондық.
Солтүстікте тұрақты өзендер жоқ. Оңтүстікте өзен торы жиірек келеді. Ташадтың басты өзені --- . Ташад көліне барып құяды. Кеме жүзуге болады. Жаңбырлар кезеңінде өзендер арнасын шығып, үлкен аудандарды басып қалады. Ал құрғақ кезеңде, керісінше, кішірейіп кетеді.
Сахара жағындағы солтүстік ландшафтында тасты шөлдер немесе құмды шөлдермен алмасып келеді. Өсімдік жамылдығы жұтан (тамарикс, акациялар, түйе тікен). Жазираларда - бидай, жүзім, финикия ағаштарын өсіреді. Экваторға жақындай келе, шөлейт пен саванналарда шөп жамылғысы мен бұталар, дум пальмасы, баобабтар өседі. Оңтүстікте саванналар мен ормандар таралған. Өзен мен көлдер жағасында жайылмалы шөптесін болоталар.
Шөлдер фаунасы кедей. Саваннада ірі сүтқоректілер - пілдер, мүізтұмсықтар, буйволдар, керіктер, антилопалар бар. Жырқыштардан. арыстандар, шакалдар, гиеналар. Шари өзенінің жоғарғы ағысында маймылдар (павиандар мен колобустар) кездеседі.
Халқы
Халық саны — 16,9 млн
Жылдық өсім — 2 %.
Туылу — 1000-ға 40;
Өлім — 1000-ға 16 (бала өлімі — 1000-ға 97);
Эмиграция — 1000-ға 4;
Орташа өміп сүру ұзақтығы — ерлер 47 жас, әйелдер 49 жас;
Ірі халықтары: сара (28 %) және арабтар (12 %), жалпы 200-ден астам этникалық топтар бар (1993 жылдың санағы бойынша).
Тілдері — француз және араб тілдері ресми, оңтүстікте сара тілі таралған, елде жалпы 120 тіл мен диалект бар.
Діні - мұсылмандар 53,1 %, католиктер 20,1 %, протестанттар 14,2 %, анимисттер 7,3 %, басқалары 2,2 %, атеистері 3,1 % (1993 жылдың санағы бойынша).
Сауаттылығы — ерлерде 40 % және әйелдерде 12 % (2000 жылғы көрсеткіш).
Қала халқы — 27 % (2008 жылы).
Ұлттық мейрамдары
1-қаңтар — Жаңа жыл
жылжымалы уақыт — Табаски (құрбан-байрамның африканша атауы)
жылжымалы уақыт— Таза дүйсенбі
1-мамыр — Еңбек күні
11-тамыз — Тәуелсіздік күні (1960)
жылжымалы уақыт — Рамазан
1-қараша — Бүкіл әулиелер күні
28-қараша — Република күні
1-желтоқсан — Бостандық пен демократия күні
25-тамыз — Рождество
Экономика
Пайдалы қазбалары — мұнай, боксит, уран, алтын, бериллий, қалайы, тантал, мыс.
ЖІӨ жан басына шаққанда 1,6 мың АҚШ доллары (әлемде 196-шы орын). Кедейшілік деңгейінен төмен халықтың 80 % өмір сүреді. Ташад сыртқы көмек пен инвестицияларға мұқтаж.
Жыл | ЖІӨ (млрд доллар) | Инфляция (пайыз) |
---|---|---|
1980 | 0,652 | 8.7 |
1985 | 0,869 | 5.1 |
1990 | 1,614 | 0.5 |
1995 | 1,446 | 5.4 |
2000 | 1,389 | 3.8 |
2006 | 6,006 | 3.0 |
Экономикада ауылшаруашылық секторы басым (ЖІӨ-ның 57 %) келеді. Жұмыспен қамтылғандардың 80 %-ы натуралды шаруашылық жүргізеді. Көбіне мал (қой, ешкі, түйе) және сорго, тары, арахис, күріш, картоп өсірумен айналысады.
2003 жылдың аяғынан бастап мұнай өндіру басталды. 2004 жылы алғаш рет экспортқа шығарылда. Мұнай саласында Қытай және АҚШ компаниялары қызмет етеді.
Өнеркәсіп — мұнай өндіру, мақта және ет өңдеу, сыра қайнату, сабын мен темекі шығару.
Сыртқы сауда
Экспорт — 4,3 млрд АҚШ долл., 2008 жылы — шикі мұнай, мал, мақта.
Басты сатып алушылар — АҚШ 90,1 %, Тайвань 2,9 %, Жапония 2,2 %, Франция 1,5 %.
Импорт — 1,9 млрд АҚШ долл., 2008 жылы — өнеркәсіптік өнім, азық-түлік, текстиль.
Басты сатушылар — Франция 17,6 %, Камерун 14,8 %, Қытай 9,9 %, Украина 9,6 %, АҚШ 7,7 %, Германия 5,6 %.
Саясаты
Ішкі саясат
Мемлекет басшысы — президент, сонымен қатар қарулы күштердің бас қолбасшысы болып табылады. 2005 жылдың 6-маусымда Конституцияға еңгізілген өзгертулерге сай, президент жалпы тікелей және құпия дауыс беру арқылы 5 жылға сайланады. Президенттікке ұсыну шектелмеген. Қазіргі президент — генерал-лейтенант Идрис Деби.
Заң шығару орган - Ұлттық жиналыс. Құрамы — 155 депутат, жалпы тікелей және құпия дауыс беру арқылы 4 жылға сайланады. Конституциядағы соңғы өзгерістерге сәйкес парламенттің жоғарғы палатасы Сенат қызметі тоқтатылған.
Ішкі саяси жағдайы тұрақсыз келеді. Елдің араб және африкан халықтары арасындағы қарулы қақтығыстар және өздері іштерінде де әлеуметтік, экономикалық, саяси мүдделеріне байланысты қақтығысып отырады. 90 жылдардан бастап үкіметке қарсы бірнеше топтар бар болды. Кейде тікелей қақтығыстарға шығып, кейде келісімдерге келіп отырады. Ірі оппозициялық қозғалыстар «Демократия мен даму үшін Біріккен күштер», 90 жж. ірі және күштісі болған. Олар Хабре жақтастарын қолдаған. «Федералды республика үшін қарулы күштер» оңтүстіктердің мүддесін қолдауға бағытталған. «Әділдік пен демократия үшін Ташадтық қозғалыс», мемлекеттік басқару аппаратында солтүстік этникалық топтардың басым болуын қолдайды. Елдің шығысын Суданның қақтығысына байланысты тұрақсыз болып отыр. Осыған байланысты Ташадқа 200 мың босқындар келген; сонымен қатар Ташад аумағында дарфурлық көтерілісшілердің базалары орналасқан, және керісінше Ташадтық көтерілісшілер де Дарфурда тығылып тұрады.
Сыртқы саясаты
XX ғасырдың 70-80 жж. Ташадтың сыртқы саясаты көршілес елдермен болып тұрған жанжалдарды шешуге бағытталған. Олар көбіне соғыстармен аяқталып отырды.
Тәуедсіздік алысымен де Ташадтың сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділік жойылмады. Ол қаржыларды көбіне Еуропа елдері беріп отырады. Сонын ішінде АҚШ және Франция. Бұл елдің сыртқы саясатын анықтауға әсерін тигізді.
Көршілес елдермен қатынастары
Көршілес елдермен қатынастары әртүрлі. Ташад үкіметі Ливия және Суданмен шекараларын қорғауға көп көңіл бөлуде. 1987 жылдың 2 қаңтарында үшін соғыс болып өтті, бұл ливия-ташад соғысындағы шешуші ұрыс болған. Бірақ та Ливиямен келісімге тек 1997 жылы ғана қол қойылды. Осыған қарамастан екі ел арасындағы қақтығыстар болып тұрады. Орталық Африка Республикасымен де проблемалар туындап отырады. 2002 жылы осы елдер арасында шекараның бірнеше жерлерінде қақтығыстар орын алды.
1995 жылдың қаңтарында мұнайды бірлесіп өндіруге байланысты Камерунмен келісімге қол қояды. Осыған негізделе Камерун аумағы арқылы мұхитқа шығатын мұнай құбыры тартылды. Осы жобада ірі мұнай компанияларынан () басқа Халықаралық банк те қатысты.
Денсаулық сақтау
Денсаулық сақтау саласының жағдайы нашар болып тұр. Инфекциялы және паразиттік аурулардын таралуы. Таза ауыз судың жетіспеушілігі ( халықтың 27 %-ы тұрақты түрде сумен қамтылған) жұқпалы аурулардын таралуын көбейтеді. Орташа өмір сүру жасы — 48 жас. 2000 жылы медициналық қызметі халықтын 29 %-ын қамтыған, денсаулық сақтауға шығындар ЖІӨ-нің 3,1 %. 2003 жылы ЖИТС-пен ауырғандар саны 200 мың болған. 18 мыңға жуығы қайтыс болған. Бұл аурудың өсу қарқыны 4,8 %-ды құрады. Дәрігерлер шетелде және Нджаменаның медициналық университетінде дайындалады. Емдеу орындары тек ірі қалаларда ғана бар.
Білім беру
1920 жж. Ташадтың оңтүстігінде ашыла бастаған протестанттық мектептермен бірге батыстық білім беру беру келді. Отарлық әкімшілік талаптарына сай, бүкіл мектептерде сабақтар француз тілінде өтулері керек болатын. Мемлекеттік субсидилер арқылы стандартты оқу жоспары көпшілікке қол жетімді болды.
Ташадтағы білім беру бастауыш деңгейінде жүргізілді. 1942 жылға дейін орта білім алғысы келетін студенттер Браззавильге барулары керек болатын. Мемлекеттік орта мектептер 1942 жылы ашыла бастады. Бірақ мектептік бағдарлама 1950 жж. ортасына дейін сертификатталмаған болатын.
Тәуелсіздік алысымен бастауыш білім міндетті болды. Мектепке бару 12 жасқа дейін болатын. Елдегі барлық мектепрді сертификаттау қиынға соқты. 1960 жж ортасына қарай 6 мен 8 жас аралығындардың 17 %-ы мектептерде оқыды. Ташадтағы тұңғыш мұсылман мектебі — Ecole Mohamed Illech, 1918 жылы қаланған.
Үкіметтің істеріне қарамастан, білім деңгейі төмен деңгейде болды. 1971 жылы 15 жастан үлкен ерлердің 88 және әйелдердің 99 пайызы жаза, оқи немесе французша (сол кездегі мемлекеттің жалғыз ресми тілі) сөйлей алмады; араб тілін білу 7,8 пайыз болды. 1982 жылы жалпы сауаттылық 15 пайызды құрады. Білім берудің дамуына басты кедергілері ретінде: қаржыландырудың аздығы және мұғалімдердің санының шектеулігі бар. Кейбір сыныптарда 100-ге жуық оқушылар оқиды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда мұғалімдердің квалификациясы төмен болды.
1970-ші және 1980-ші жж. арасында білім берудегі проблемаларды шешуде алға жылжыды. Бастауыш мектеп мұғалімдерін дайындайтын бағдарлама жасап шығарылды. Орта мектептерде мұғалімдер саны арта түсті. 1971-1972 жж арасында Нджаменада университет ашылған болатын.
Алда тұрған басқа проблема, француздар жасап кеткен оқу бағдарламалары тиімсіз болды. Бастауыш мектептерде сабақ беру француз тілінде жүргізілді, алайда жаңа мектепке келген ташадтықтар ол тілде сөйлей алмайтын. Соныен қатар француздар дайындаған академиялық бағдарламаларда елге керек емес мамандықтарға дайындаған. 1960 жж басында үкімет осы мәселелерді шешуге тырысты. Француздық классикалық оқу беру жүйесі жаңасына өзгертілді.
Білім беру жүйесіндегі бүкіл жетістіктерді Ташадтағы азаматтық соғыс жоққа шығарды. Соғыс салдарынан білім беруге бөлінетін қаржы күрт қысқарды.
Соғыс бітісімен білім беру жүйесін жандандыруға көшті. Жаңа мектептер салына бастады. 1984 жылы Ташадтың университеті қайта жұмысын бастады. 2005 жылы қайта азаматтық соғыс басталды. Қарулы күштерге қаржыландыру арттырылып, басқа салаларды қаржыландыру тоқтатылды.
Дереккөздер
- Chad. International Monetary Fund.
- Chad. Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical Update. UNDP.
Сілтемелер
- Ташад үкіметінің ресми сайты
- Ташад үкіметі БҰҰ бітімгерлік күштерінін кетуін сұрады
- Ташад көлі жойылып барады
- Ташад Мұрағатталған 14 қаңтардың 2011 жылы.
- Ташад туралы жаңалықтар топтамасы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 15 16 00 s e 18 41 00 sh b 15 26667 s e 18 68333 sh b 15 26667 18 68333 G O Ya Chad agylsh The Chad francuzsha Tchad تشاد Tsad ˈtʃaed tolyk atauy Chad Respublikasy francuzsha Republique du Tchad جمهورية تشاد Jumhuriyyat Tshad ornalaskan memleket Astanasy Ndzhamena Ashyk muhitpen shektespejdi Batysynda Niger Nigeriya Kamerun ontүstiginde Ortalyk Afrika Respublikasy shygysynda Sudan zhәne soltүstiginde Liviyamen shektesedi Halky 16 935 318 Chad Respublikasy fr Republique du Tchad arab جمهورية تشاد Jumhuriyyat TshadҰran Unite Travail Progres Әnuran TarihyTәuelsizdik kүni 11 tamyz 1960 zhyl Franciyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi Francuz tili zhene Arab tiliElorda NdzhamenaIri kalalary Ndzhamena Mundu Үkimet tүri Prezidenttik respublikaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 20 shy oryn 1 284 000 km 1 9Zhurty Sarap 2015 Sanak 2009 Tygyzdygy 13 670 084 adam 11 039 873 adam 8 6 adam km EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 30 mlrd 123 shi 2 428 150 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 11 mlrd 130 shy 890 151 shi ADI 2017 0 404 tomen 186 shy ValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody TDHOK kody CHATelefon kody 235Uakyt beldeuleri UTC 1 zhәne Africa NdjamenaTarihyOtarlauga dejingi kezeni 6 myn zhyl buryn kazirgi Tashad zherinde anshylykpen ajnalyskan negroidtar meken etken B z IX gasyrynda Tashad koli manynda memleketi pajda boldy XII XIII gasyrlar aralygynda soltүstiginde Tibest үstirtinen bastap ontүstik audandaryna dejin sozylyp zhatkan XI gasyrdan bastap arab islamdanuynyn enui bastaldy ony algashkynda Kanemnin baskarushy toptary kabyldagan XIV gasyrdyn sonyna karaj Kanem memleketi omir sүruin toktatty XVI gasyrda Tashad kolinen shygysta ontүstiginde memleketteri kuryldy Olar ozara zhәne korshiles eldermen sogystar zhүrgizip otyrdy XIX gasyrdyn ortasynda Vadai zhәne Bagirmi ekeui de memleketinin kuramyna kiredi Francuzdardyn Tashadty otarlauy Otarlyk kezeni 1899 zhyly Franciya Tashad koli audanyn otarlaj bastady 1900 zhyldyn sәirinde francuzdar Rabbah әskerin talkandap zhenedi Bul audan Franciyanyn ieligi dep zhariyalandy Al 1904 zhyldan bastap otary kuramyna engizildi Қazirgi Tashadtyn audandaryn otarlaudy francuzdar 1914 zhylga dejin zhalgastyrdy 1920 zhyly әskeri әkimshilikti azamattykka auystyrdy Әkimshiliktin negizin katolik dinin kabyldagan sara tajpasy boldy Ekinshi Dүniezhүzilik sogys kezinde odaktastar Tashad aumagynan nemis italian әskerlerine karsy әskeri sharalar ujymdastyryp otyrgan 1941 zhyly Italiya әskerlerine karsy francuzdardyn әskeri kolonnasy karsy attandy sonyn katarynda Tashadtyk zhauyngerler de bolgan 1946 zhyly Tashad Franciyanyn tenizdik otary dep tanyldy 1958 zhyldyn karashasynda Francuz kauymdastygy kuramyndagy avtonomiyalyk respublika statusyn aldy Tәuelsizdik kezeni 1960 zhyldyn 11 tamyzynda Tashad tәuelsizdigin aldy Tashadtyn prezidenti zhәne premer ministri bolyp basshysy boldy 1962 zhyly Tomabalbaj ozinin partiyasynan baskalaryna tiym saldy Tombalbaj eldin barlyk ekonomikasyn oz bakylauyna aldy kәsiporyndardy memlekettenderdi Osy bakylaudy bekite tүsu үshin 1964 zhyly әskerilengen atty ujym kurdy 1960 zhyldary prezident zhүrgizip otyrgan ekonomikalyk zhәne әleumettik sayasatka karsy Tashadtyn soltүstik audandarynda halyktyn karsy shyguy ornady 1966 zhyly partizandyk Tashadty azat etudin ulttyk Majdany kuryldy Onyn basty maksaty Tobalbajdy ornynan ketiru Partizandarmen kүresu үshin 1968 zhyly prezident Tashadka francuz әskerin engizudi surajdy 1970 zhyldardyn basynda kop zhyldyk kurgakshylyk pen partizandarga karsy sogystardyn әserinen eldin ekonomikalyk zhagdajy nasharlaj tүsti Mal basy eki ese azajdy Auylsharuashylyk onimderin shygaru kүrt kyskardy Eldin koptegen audandarynda halyk ashtykka ushyrady 1975 zhyldyn sәuirinde әskeri tonkeris bolyp Tombalbaj oltirildi Bilikti brigadalyk general kolyna aldy әskeri hunta ornady Soltүstik pen ontүstik arasyndagy sogysty toktatu үshin үkimet basshysy ornyn partizandardyn zhetekshisi usyndy 1979 zhyldyn akpanynda Malluma men Habrenin әskerleri arasynda әskeri kaktygys oryn aldy Osy zhyldyn nauryz ajynda Tashadty azat etudin ulttyk Majdany basshysy bilikti basyp aldy Mallum men Habre zhogargy bilikten alshaktatyldy 1980 zhyldyn zheltoksan ajynda Liviya ozinin әskerlerin elge engizdi Liviya basshysy Muammar Kaddafi men Ueddej ekeui birikken Liviya Chad memleketinin kurylgandygy turaly zhariyalady 1981 zhyly Tashadka afrikaarylyk әskerler Nigeriya Zair Senegaldan zhiberildi birak ta Tashadtagy azamattyk sogys zhalgasyp zhatty 1987 zhyly Habre әskerleri Ueddej men liviyalyktar әskerlerin talkandajdy 1990 zhyly Habre әskerinin buryngy kolbasshysy general әskerleri Ndzhamenaga kiredi Debi uzak zhyldar bojy Tashadtyn prezidenti bolady 1991 zhyldyn kazanynda sayasi partiyalardy kuru turaly zharlykka kol kojyldy 1993 zhyly otken Ұlttyk konferenciyada otpeli kezennin Hartiyasy kabyldandy Bul Hartiyada eldi sayasi reformalaudyn bagyty korsetilgen Zhogargy otpeli kenes zhәne otpeli үkimet kurylady Koppartiyalyk sajlau otkenshe Debi prezident bolyp kala berdi Zhana konstituciyany dajyndau turaly sheshim kabyldandy Algashynda Өtpeli kezen bir zhylga ornatylgan birak birneshe ret auystyrylyp 1996 zhyldyn sәuirine dejin saktalyndy Bul zhagdaj elge әli de bolsa tynyshtyk әkelmedi karuly kaktygystar әrtүrli әskeri sayasi toptardyn kүresi zhalgasyp zhatyr 1996 zhyldyn 31 nauryzynda otken referendumda zhana konstituciya makuldandy Osy zhyldyn zhazynda otken birinshi prezidenttik sajlauda bilikti Debi saktap kaldy 2001 zhyldagy sajlauda da ol ornynda kaldy GeografiyaAumagynyn kop boligi zhazyktyk Soltүstik audandary Saharany kamtidy Soltүstiktegi үstirtinde eldin en biik nүktesi 3415 m Soltүstik shygysynda zhәne biiktigi 1450 dejin ontүstik shygysta Vadai 1666 m ga dejin shokylary ornalaskan Eldin soltүstiginin klimaty sholdi tropikalyk ontүstikte ekvatorlyk mussondyk Soltүstikte turakty ozender zhok Ontүstikte ozen tory zhiirek keledi Tashadtyn basty ozeni Tashad koline baryp kuyady Keme zhүzuge bolady Zhanbyrlar kezeninde ozender arnasyn shygyp үlken audandardy basyp kalady Al kurgak kezende kerisinshe kishirejip ketedi ozeninin korinisiTashad үsh aumaktan turady ontүstik Sudandyk savanna soltүstik Sahara sholi zhәne ortalyk audany Sahel Sahara zhagyndagy soltүstik landshaftynda tasty sholder nemese kumdy sholdermen almasyp keledi Өsimdik zhamyldygy zhutan tamariks akaciyalar tүje tiken Zhaziralarda bidaj zhүzim finikiya agashtaryn osiredi Ekvatorga zhakyndaj kele sholejt pen savannalarda shop zhamylgysy men butalar dum palmasy baobabtar osedi Ontүstikte savannalar men ormandar taralgan Өzen men kolder zhagasynda zhajylmaly shoptesin bolotalar Sholder faunasy kedej Savannada iri sүtkorektiler pilder mүiztumsyktar bujvoldar kerikter antilopalar bar Zhyrkyshtardan arystandar shakaldar gienalar Shari ozeninin zhogargy agysynda majmyldar paviandar men kolobustar kezdesedi HalkyHalyk sany 16 9 mlnTashadtyk kishkentaj kyz Zhyldyk osim 2 Tuylu 1000 ga 40 Өlim 1000 ga 16 bala olimi 1000 ga 97 Emigraciya 1000 ga 4 Ortasha omip sүru uzaktygy erler 47 zhas әjelder 49 zhas Iri halyktary sara 28 zhәne arabtar 12 zhalpy 200 den astam etnikalyk toptar bar 1993 zhyldyn sanagy bojynsha Tilderi francuz zhәne arab tilderi resmi ontүstikte sara tili taralgan elde zhalpy 120 til men dialekt bar Dini musylmandar 53 1 katolikter 20 1 protestanttar 14 2 animistter 7 3 baskalary 2 2 ateisteri 3 1 1993 zhyldyn sanagy bojynsha Sauattylygy erlerde 40 zhәne әjelderde 12 2000 zhylgy korsetkish Қala halky 27 2008 zhyly Ұlttyk mejramdary1 kantar Zhana zhyl zhylzhymaly uakyt Tabaski kurban bajramnyn afrikansha atauy zhylzhymaly uakyt Taza dүjsenbi 1 mamyr Enbek kүni 11 tamyz Tәuelsizdik kүni 1960 zhylzhymaly uakyt Ramazan 1 karasha Bүkil әulieler kүni 28 karasha Republika kүni 1 zheltoksan Bostandyk pen demokratiya kүni 25 tamyz RozhdestvoEkonomikaPajdaly kazbalary munaj boksit uran altyn berillij kalajy tantal mys ZhIӨ zhan basyna shakkanda 1 6 myn AҚSh dollary әlemde 196 shy oryn Kedejshilik dengejinen tomen halyktyn 80 omir sүredi Tashad syrtky komek pen investiciyalarga muktazh Zhyl ZhIӨ mlrd dollar Inflyaciya pajyz 1980 0 652 8 71985 0 869 5 11990 1 614 0 51995 1 446 5 42000 1 389 3 82006 6 006 3 0 Ekonomikada auylsharuashylyk sektory basym ZhIӨ nyn 57 keledi Zhumyspen kamtylgandardyn 80 y naturaldy sharuashylyk zhүrgizedi Kobine mal koj eshki tүje zhәne sorgo tary arahis kүrish kartop osirumen ajnalysady Tashad әjelderi Tashadtyn basty problemalarynyn biri su zhetispeushiligi 2003 zhyldyn ayagynan bastap munaj ondiru bastaldy 2004 zhyly algash ret eksportka shygarylda Munaj salasynda Қytaj zhәne AҚSh kompaniyalary kyzmet etedi Өnerkәsip munaj ondiru makta zhәne et ondeu syra kajnatu sabyn men temeki shygaru Syrtky saudaEksport 4 3 mlrd AҚSh doll 2008 zhyly shiki munaj mal makta Basty satyp alushylar AҚSh 90 1 Tajvan 2 9 Zhaponiya 2 2 Franciya 1 5 Import 1 9 mlrd AҚSh doll 2008 zhyly onerkәsiptik onim azyk tүlik tekstil Basty satushylar Franciya 17 6 Kamerun 14 8 Қytaj 9 9 Ukraina 9 6 AҚSh 7 7 Germaniya 5 6 SayasatyIshki sayasat Memleket basshysy prezident sonymen katar karuly kүshterdin bas kolbasshysy bolyp tabylady 2005 zhyldyn 6 mausymda Konstituciyaga engizilgen ozgertulerge saj prezident zhalpy tikelej zhәne kupiya dauys beru arkyly 5 zhylga sajlanady Prezidenttikke usynu shektelmegen Қazirgi prezident general lejtenant Idris Debi Zan shygaru organ Ұlttyk zhinalys Қuramy 155 deputat zhalpy tikelej zhәne kupiya dauys beru arkyly 4 zhylga sajlanady Konstituciyadagy songy ozgeristerge sәjkes parlamenttin zhogargy palatasy Senat kyzmeti toktatylgan Ishki sayasi zhagdajy turaksyz keledi Eldin arab zhәne afrikan halyktary arasyndagy karuly kaktygystar zhәne ozderi ishterinde de әleumettik ekonomikalyk sayasi mүddelerine bajlanysty kaktygysyp otyrady 90 zhyldardan bastap үkimetke karsy birneshe toptar bar boldy Kejde tikelej kaktygystarga shygyp kejde kelisimderge kelip otyrady Iri oppoziciyalyk kozgalystar Demokratiya men damu үshin Birikken kүshter 90 zhzh iri zhәne kүshtisi bolgan Olar Habre zhaktastaryn koldagan Federaldy respublika үshin karuly kүshter ontүstikterdin mүddesin koldauga bagyttalgan Әdildik pen demokratiya үshin Tashadtyk kozgalys memlekettik baskaru apparatynda soltүstik etnikalyk toptardyn basym boluyn koldajdy Eldin shygysyn Sudannyn kaktygysyna bajlanysty turaksyz bolyp otyr Osygan bajlanysty Tashadka 200 myn boskyndar kelgen sonymen katar Tashad aumagynda darfurlyk koterilisshilerdin bazalary ornalaskan zhәne kerisinshe Tashadtyk koterilisshiler de Darfurda tygylyp turady Syrtky sayasaty XX gasyrdyn 70 80 zhzh Tashadtyn syrtky sayasaty korshiles eldermen bolyp turgan zhanzhaldardy sheshuge bagyttalgan Olar kobine sogystarmen ayaktalyp otyrdy Tashadtyn Vashingtondagy elshiligi Tәuedsizdik alysymen de Tashadtyn syrtky karzhylandyru kozderinen tәueldilik zhojylmady Ol karzhylardy kobine Europa elderi berip otyrady Sonyn ishinde AҚSh zhәne Franciya Bul eldin syrtky sayasatyn anyktauga әserin tigizdi Korshiles eldermen katynastary Korshiles eldermen katynastary әrtүrli Tashad үkimeti Liviya zhәne Sudanmen shekaralaryn korgauga kop konil bolude 1987 zhyldyn 2 kantarynda үshin sogys bolyp otti bul liviya tashad sogysyndagy sheshushi urys bolgan Birak ta Liviyamen kelisimge tek 1997 zhyly gana kol kojyldy Osygan karamastan eki el arasyndagy kaktygystar bolyp turady Ortalyk Afrika Respublikasymen de problemalar tuyndap otyrady 2002 zhyly osy elder arasynda shekaranyn birneshe zherlerinde kaktygystar oryn aldy 1995 zhyldyn kantarynda munajdy birlesip ondiruge bajlanysty Kamerunmen kelisimge kol koyady Osygan negizdele Kamerun aumagy arkyly muhitka shygatyn munaj kubyry tartyldy Osy zhobada iri munaj kompaniyalarynan baska Halykaralyk bank te katysty Densaulyk saktauDensaulyk saktau salasynyn zhagdajy nashar bolyp tur Infekciyaly zhәne parazittik aurulardyn taraluy Taza auyz sudyn zhetispeushiligi halyktyn 27 y turakty tүrde sumen kamtylgan zhukpaly aurulardyn taraluyn kobejtedi Ortasha omir sүru zhasy 48 zhas 2000 zhyly medicinalyk kyzmeti halyktyn 29 yn kamtygan densaulyk saktauga shygyndar ZhIӨ nin 3 1 2003 zhyly ZhITS pen auyrgandar sany 200 myn bolgan 18 mynga zhuygy kajtys bolgan Bul aurudyn osu karkyny 4 8 dy kurady Dәrigerler shetelde zhәne Ndzhamenanyn medicinalyk universitetinde dajyndalady Emdeu oryndary tek iri kalalarda gana bar Bilim beru1920 zhzh Tashadtyn ontүstiginde ashyla bastagan protestanttyk mekteptermen birge batystyk bilim beru beru keldi Otarlyk әkimshilik talaptaryna saj bүkil mektepterde sabaktar francuz tilinde otuleri kerek bolatyn Memlekettik subsidiler arkyly standartty oku zhospary kopshilikke kol zhetimdi boldy Tashadtagy bilim beru bastauysh dengejinde zhүrgizildi 1942 zhylga dejin orta bilim algysy keletin studentter Brazzavilge barulary kerek bolatyn Memlekettik orta mektepter 1942 zhyly ashyla bastady Birak mekteptik bagdarlama 1950 zhzh ortasyna dejin sertifikattalmagan bolatyn Tәuelsizdik alysymen bastauysh bilim mindetti boldy Mektepke baru 12 zhaska dejin bolatyn Eldegi barlyk mekteprdi sertifikattau kiynga sokty 1960 zhzh ortasyna karaj 6 men 8 zhas aralygyndardyn 17 y mektepterde okydy Tashadtagy tungysh musylman mektebi Ecole Mohamed Illech 1918 zhyly kalangan Үkimettin isterine karamastan bilim dengeji tomen dengejde boldy 1971 zhyly 15 zhastan үlken erlerdin 88 zhәne әjelderdin 99 pajyzy zhaza oki nemese francuzsha sol kezdegi memlekettin zhalgyz resmi tili sojlej almady arab tilin bilu 7 8 pajyz boldy 1982 zhyly zhalpy sauattylyk 15 pajyzdy kurady Bilim berudin damuyna basty kedergileri retinde karzhylandyrudyn azdygy zhәne mugalimderdin sanynyn shekteuligi bar Kejbir synyptarda 100 ge zhuyk okushylar okidy Tәuelsizdik algannan kejingi zhyldarda mugalimderdin kvalifikaciyasy tomen boldy 1970 shi zhәne 1980 shi zhzh arasynda bilim berudegi problemalardy sheshude alga zhylzhydy Bastauysh mektep mugalimderin dajyndajtyn bagdarlama zhasap shygaryldy Orta mektepterde mugalimder sany arta tүsti 1971 1972 zhzh arasynda Ndzhamenada universitet ashylgan bolatyn Alda turgan baska problema francuzdar zhasap ketken oku bagdarlamalary tiimsiz boldy Bastauysh mektepterde sabak beru francuz tilinde zhүrgizildi alajda zhana mektepke kelgen tashadtyktar ol tilde sojlej almajtyn Sonyen katar francuzdar dajyndagan akademiyalyk bagdarlamalarda elge kerek emes mamandyktarga dajyndagan 1960 zhzh basynda үkimet osy mәselelerdi sheshuge tyrysty Francuzdyk klassikalyk oku beru zhүjesi zhanasyna ozgertildi Bilim beru zhүjesindegi bүkil zhetistikterdi Tashadtagy azamattyk sogys zhokka shygardy Sogys saldarynan bilim beruge bolinetin karzhy kүrt kyskardy Sogys bitisimen bilim beru zhүjesin zhandandyruga koshti Zhana mektepter salyna bastady 1984 zhyly Tashadtyn universiteti kajta zhumysyn bastady 2005 zhyly kajta azamattyk sogys bastaldy Қaruly kүshterge karzhylandyru arttyrylyp baska salalardy karzhylandyru toktatyldy Unianga Serir koli TashadDerekkozderChad International Monetary Fund Chad Human Development Indices and Indicators 2018 Statistical Update UNDP SiltemelerTashad үkimetinin resmi sajty Tashad үkimeti BҰҰ bitimgerlik kүshterinin ketuin surady Tashad koli zhojylyp barady Tashad Muragattalgan 14 kantardyn 2011 zhyly Tashad turaly zhanalyktar toptamasy