Мұхит (Әлемдік мұхит) — гидросфераның негізгі бөлігі. Мұхит, Дүниежүзілік мұхит (гр. okeanos — мұхит, Жерді қоршап жатқан ұлы өзен). Дүниежүзілік мұхиттың үлесіне бүкіл Жер бетінің 3/4 бөлігі немесе 361 млн. км² тиеді.
Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі.
Жалпы мәлімет
Жер ғарыштан көгілдір мұхиттар планетасы сияқты болып көрінеді — оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 миллион шаршы км жауып жатыр. Кейбір жерлерде мұхиттың тереңдігі 10 км асады. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км², көлемі 1340,74 млн. км³, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. Гидрологиялық режімінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық жоталардың ендік бөлігі бойынша өтеді.Дүние жүзілік су қоры,1360 млн.км³. Мұхиттар 1322000000 км³, мұз жамылғысы мен мұздықтар 29200000 км³, еспе су 8673000 км³, өзен мен көл суы 23250 км³, су булары 13000 км³. Жер шарының үштен екі бөлігін су алып жатыр. Олар өзара бұғаздар арқылы қосылып, Дүниежүзілік мұхитты құрайды.
Мұхит түбі бедері және геологиялық құрылысы
Мұхит түбі ауданының басым бөлігі (73,8%-ы) 3 000 – 6 000 м тереңдікте орналасқан. Ол Мұхит қайраңы (), беткейі, етегі, Мұхит түбі, Мұхит шұңғымасына ажыратылады. Қайраң Мұхиттардың шетін бойлай құрлықтың су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін созылып жатады, ені ондаған метрден бірнеше жүздеген км-ге жетеді. Ол Мұхитқа қарай тік кемер жасап континенттік беткейді құрайды. Қайраң құрлық тұғырының төменгі шегі ретінде 2 000 – 2 400 м тереңдікке дейін таралады. Беткей етегінен абиссаль қазаншұңқырларға қарай ені 200 – 300 км болатын континентті етек жалғасады. Мұхиттардың орта тұсынан әдетте өтеді. Олардың беткейлері абиссальды Мұхит қазаншұңқырларына ауысады. Ортамұхиттық жоталар ұзындығы 60 000 км болатын біртұтас жүйені құрайды. Жоталардың ені 1 000 км, абиссальды қазаншұңқырлардан 2,5 – 3 км жоғары тұрады. Олардың қырқасы су бетінен орта есеппен 2700 м тереңдікте өтеді. Жоталардың осьтік бөлігінде тереңдігі 1,5 км, ені 20 – 30 км болатын рифті аңғарлар байқалады. Абиссальды қазаншұңқырлардың ені 1000 км-ге жуық, тереңдігі 5 – 6 км болады. Пассивті шеткі белдем Жер қабығының континентті және мұхиттық шекарасын бойлай жатады; ол сейсмикалығы мен жанартаулық процестердің жоқтығымен сипатталады, континенттен әкелінген өте қалың (5 – 7 км) шөгінді қабаттардан тұрады. Активті шеттердің сейсмикалығы жоғары. Оған Мұхит табанын жанартаулық аралдық доғадан бөліп тұратын терең шұңғымалар (тереңд. 7 – 8 км) ұштасқан. Мұхит түбін негізгі екі геологиялық кешен құрайды: беті шөгінді қаптамамен жабылған базальтті және оған жақын магмалық жыныстардан тұратын іргетас жатыр. Мұхиттың геологиялық тарихын зерттеушілер Мұхитты бастапқы, өтпелі және қазіргі даму кезеңдеріне ажыратады. Геологияға дейінгі кезеңді (3,5 млрд. жыл бұрын) қамтыған гипотетик. бастапқы сатысында жер қойнауынан негізгі су массасының шығуы, қышқыл өнімдердің газсыздануы және мұхит түбі жыныстарымен іс-әрекетке түсіп бейтараптануымен байланысты. Өтпелі кезеңнің ұзақтығы 2 млрд. жылды құрайды (3,5 – 1,7 млрд. жыл бұрын). Бұл кезеңде өмір пайда болып дамыды; фотосинтез нәтижесінде оттек бөлініп, мөлшері ұлғайды. Мұхит суының құрамы тұрақталып, тұздылығы шамалы ғана өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезең бұдан 1,7 млрд. жыл бұрын басталып, әлі жалғасуда.
Гидрологиясы
Мұхиттардың негізгі гидрологиялық сипаттамасына температура, тұздылық және ағыстың жылдамдығы жатады. Мұхит өте көп мөлшерде күн жылуы мен ылғалды жинақтаушы орасан зор аккумулятор. Мұхит бетінің 1 см қалыңдықтағы суына күн энергиясының 94% жұтылады. Осының нәтижесінде Жер бетіндегі температурасының шұғыл ауытқуы бәсеңдейді және шалғай жатқан аудандар ылғалданып, тіршіліктің дамуына қолайлы жағдай туады.
Температурасы
Мұхиттың беткі суының жылдық орташа температурасы 17,5°С. Ашық Мұхитта температураның жоғарғы көрсеткіші экватор бойында (28°С), ең жоғарғы температура (34°С) тамыз айында Парсы шығанағында тіркелген. Құрлықтың әсерінен су температурасы солтүстік жарты шарда оңтүстік жарты шарға қарағанда жоғары болады, ал экватордан полюстерге қарай біртіндеп –1,5–1,9°С-қа төмендейді. 30° с. е. бойында қыста 17 – 18°С, жазда 25°С; 60° ендікте қыста 0°С-тан төмен, жазда 10°С, полюс маңындағы температура 1,9°С. Мұхит түбіндегі су температурасы 1,4 – 1,8°С, полюстік аймақтарда 0°С-тан төмен болады, ең суық температура –2°С ( мұз астында).
Тұздылығы
Судың химиялық сапасы, физикалық, химиялық қасиеті жағынан бірдей болғанымен оның гидрологиялық, геохимиялық режимі әр түрлі. Мұхит суы концентрациясы 35 г/л болатын тұз ерітіндісінен тұрады, сондықтан орташа тұздылығы S – 35,00‰, максимальды тұздылығы 39–42‰ (тропиктік теңіздерде). Тұз массасының құрамы құрлықтан келетін жауын-шашынмен, атмосферамен алмасу процесі және түпкі шөгінділермен, теңіз организмдерінің өмір сүру қабілетімен реттеліп отырады. Мұхитта барлығы 5·1022 г еріген тұз бар. Оның құрамында Na+, Mg2+, K+, Ca2+, Cl- иондары кездеседі. Мұхит суында атмосферадан келетін және су қабатында пайда болатын түрлі газдардың (О2, СО2 т.б.) ерітінділері де болады.
Мұхит суының химиялық құрамы
Құрамдас | Концентрациясы (моль/кг) |
---|---|
H2O | 53.6 |
Cl- | 0.546 |
Na+ | 0.469 |
Mg2+ | 0.0528 |
SO42- | 0.0282 |
Ca2+ | 0.0103 |
K+ | 0.0102 |
CT | 0.00206 |
Br- | 0.000844 |
BT | 0.000416 |
Sr2+ | 0.000091 |
F- | 0.000068 |
Тұздылықтың маусымдық ауытқуы 100–150 м тереңдікте байқалады. Мұхит суында тұздардан басқа еріген газдар да кездеседі: азот, оттек, көмірқышқылы, т.б. Мұхиттағы тіршіліктің дамуында атмосферадан өтетін және балдырлардың фотосинтезі кезінде түзілетін оттектің маңызы өте зор. Терең қабаттарда оттек мөлшері 2,5 – 3 мг/л-ге дейін кемиді, кейбір аудандарда 0-ге тең болады.
Су айналымы
Мұхиттың 150 – 200 м тереңдіктегі су қабатының айналымы Мұхит бетіндегі басым желдерге тәуелді; ал одан төменгі қабатында тығыздығына байланысты болады. Су айналымының негізгі элементіне субтропиктік ендіктерде антициклондық айналым және жоғарғы ендіктерде циклондық айналым жатады. Оның орталық құрлықтардың батыс жағалауында орналасқан (Гольфстрим,Куросио ағыстары). Антарктикада беткі судың горизонталь жылдамдығы 5 – 10 см/с болатын қуатты циркумполюсті ағыс байқалады, ол теңіз түбіне дейін жетеді. Тереңдеген сайын ағыс жылдамдықтары кеми түседі (тек экватор маңындағы беткі қарсы ағыстан басқа).
Географиялық белдемділігі
Температураның, тұздылықтың, химиялық элементтердің, органикалық дүниенің негізгі таралу заңдылықтары географиялық белдемдердің ауысу шекаралары маңында байқалады. Белдемдер арасындағы шекара, көбінесе, мұхиттық шеп түрінде айқын ажыратылады. Тереңдеген сайын (500 м-ден төмен) белдемдердің саны азайып, білінбей кетеді.
Түпкі шөгінділер
Мұхит түбінде терригенді, биогенді, хемогенді, жанартаутекті және шөгінділер жинақталады. Шөгінділер климаттық, , циркумконтинентті және тектоникалық белдемділікпен тарайды. Мұхит түбінің беткі қабатының басым бөлігін (40%-ға дейін) биогенді шөгінділер жауып жатыр. Терригенді шөгінділерге 20%, терең сулы пелаг. саз 26%-ды құрайды, қалғаны – аралас шөгінділер. Терригенді шөгінділердің құрамы , сынықты, сынықты-сазды, сазды; ол теңіздерде және мұхиттың континентке таяу ауданында әртүрлі тереңдікте тараған. Биогенді әктасты және шақпақтасты шөгінділер қаңқа қалдықтарынан және планктонды, бентосты организмдердің қабыршағынан түзілген. Хемогенді шөгінділер ашық Мұхиттарда кездеседі, темір-марганецті конкрециялар мен қабықшалардан, , темірлі шөгінділерден тұрады. Жанартаутекті шөгінділер жер беті және су асты жанартау атқылауларының кесекті өнімдерінен түзілген; ол доғалдық аралдарда кең таралған. Эдафогенді түзілімдер тектоникалық өнімдердің уатылуынан және су түбіндегі байырғы таужыныстардың (базальтты, габброидты, т.б.) су асты шайылуынан пайда болған.
Минералды ресурстары
Мұхит суларында Д.Менделеев кестесінің 70-тен астам элементі еріген күйінде кездеседі; судың 1 км³-інде 36 млн. түрлі заттар бар. Мұхит қойнауында әр түрлі қатты, сұйық, газ тәрізді минералды шикізат қорлары, мұнай мен газ, сирек металдар, қалайы, алтын, алмас шашылымдары, темір-марганецті конкрециялар мен қабықшалар, сульфид, фосфорит және құрылыс материалдары алабы тараған. Мұнай мен газдың қоры 300 – 350 млрд.(қойнау қайраңында 184 млрд. ) деп болжанады. АҚШ жағалауы мен Мексика шығанағында, Солтүстік Парсы шығанағы және оңтүстік-Шығыс Азия, Баренц, Беринг теңіздерінің қайраңдары дүние жүзінің аса ірі мұнайлы-газды аудандары саналады. Мұхит мұнайын 40 шақты ел өндіріп, 40-тай ел барлау жұмыстарымен айналысуда. Теңіздегі элементтер (алтын, платина, алмас, касситерит, циркон, монацит, титан, ильменит, рутил, т.б.) жағалық қайраңда шөгінділердің толқындармен қарқынды шайылуынан қалыптасады. Индонезия, Таиланд, Малайзия жағалауларында қалайы, Аляска және солтүстік Американың Тынықмұхиттық жағалауында алтын, оңтүстік-Батыс Африка (Намибия) жағалауында құрамында алмас бар шөгінділер, сирек металды шашылымдар Австралия, Үндістан, Бразилия жағалауында кездеседі. Дүние жүзінің көптеген елдерінің жағалауларында құрылыс материалдары – құм, қиыршықтас, маржанды әктас, моллюскалар, өндіріледі.
Органикалық дүниесі
Тірі организмдер бүкіл Мұхит қабаттарында тіршілік етеді. Органикалық дүниесі бентос (), планктон (пассивті жүзушілер) және нектонға (активті жүзушілер) бөлінеді. Өсімдік дүниесінің 10 мың түрі бар, олар, негізінен, жарық жақсы түсетін 200 – 300 м тереңдіктегі қабаттарда таралған. Жануарлар дүниесі түрлерінің саны 150 мыңдай. Мұхитта планетадағы тіршілік иелерінің 4/5-і мекендейді. Түрлердің саны экваторлық аймақтан полюстерге және тереңдікке қарай кеми береді. Мұхит құрамында белок мөлшері көп азық-түлік өнімдерінің (балық, моллюскілер, бақалшақтар, , балдырлар, т.б.) маңызды көзі, ол адамдарға қажетті белоктың 20%-ын береді.
Теңіз – мұхит айдынынан құрлықпен немесе су асты жоталарымен бөлінген және одан гидрологиялық, метеорологиялық, климаттық режимдерімен ерекшеленетін дүниежүзілік мұхит бөлігі. Теңіздің ашық мұхиттан шеткері орналасуы оның климатына әсер етіп, су алмасуын баяулатады. Теңіз құрлықпен неғұрлым тұйықтала түссе, онда оның су режиміндегі мұхиттан айырмашылығы соғұрлым арта түседі. Теңіз деп шартты түрде мұхиттың ашық бөліктері де аталады; мысалы, Атлант мұхитының Саргасс теңізі және Үнді мұхитының Арабия теңізі. Кейбір көлдер – Каспий, Арал, Өлі теңіз – теңіз, ал кейбір теңіздер шығанақ (Мексика, Гудзон, Парсы) болып саналады. Оқшаулануы мен гидрологиялық режимінің ерекшеліктеріне қарай теңіз үш топқа [ішкі (жерорталық теңіздер мен жартылай тұйық теңіздер), шеткі аралдар және аралық теңіздер] бөлінеді. Геологиялық тұрғыдан теңіз палеоген-неоген және антропогенде қалыптасып біткен. Неғұрлым терең теңіздер Жер қыртысының аумақты жарылымдарының орнында (мысалы, Жерорта теңізі) пайда болады. Дүниежүзілік мұхит суының құрлықтың жағалық бөлігін басуынан құрлықтық қайраңда шағын теңіздер қалыптасады. Теңіздің құрлықтан қашық не жақын жатуы климатының континенттілігінің артуына немесе кемуіне және температурасының маусымдық ауытқуына әсер етеді. Географиялық орнына қарай кейбір теңіз суының беткі және терең қабаттары көршілес мұхиттың ашық бөлігіне қарағанда жылырақ (мысалы, Қызыл теңіз), кейбірі суығырақ (мысалы, Охота теңізі) келеді. Теңіз суының тұздылығы тұщы судың кірісі (өзен ағыны, жауын-шашын, мұздың еруі) мен шығысының (булану, мұз қалыптасу) арасындағы айырмашылыққа байланысты ауытқып отырады. Балтық теңізінің ашық бөлігінің тұздылығы – 6,0 – 8,0‰ болса, Қызыл теңізде бұл көрсеткіш 41,5‰-ге дейін көтеріледі. Теңізде температура мен тұздылық көрсеткіштерінің шеткі мөлшерлері таралуына орай суының тығыздығы да дүниежүзілік мұхит үшін шеткі мағыналы көрсеткішке ие болады. Мысалы, Балтық теңізінің тығыздығы 1,01г/см3-ге тең болса, Қызыл теңізде 1,0287г/см3-ге тең. Мұхиттың ашық бөлігінен теңіз суы тығыздығының өзгешелігі – буының маусымдық ауытқып отыруында. Мұз қабаты негізінен полюстік және қоңыржай ендік теңіздерінде ғана қалыптасады. Теңіздің органикалық дүниесі мұхиттың ашық бөлігіндегі органикалық дүниеге қарағанда бай және көбіне өзіндік түрлер (эндемиктер) басым тараған.
Халықаралық-құқықтық режим
Теңіз кеңістігін және Дүниежүзілік Мұхитты пайдалану құқығын реттеу, оның байлықтарын пайдалану халықаралық құқық нормасының күрделі жүйесімен және жеке мемлекеттердің заңдарымен анықталады. Оны реттеу үшін 1958 жылы халықаралық теңіздік құқық кодификациясы өткізіліп, Женева конвенциясы қабылданды. Ол бойынша ашық теңіз суы барлық мемлекеттерге ортақ және ешбір мемлекет Мұхит бөліктерін өз биліктеріне бағындыруға құқығы жоқ; ашық теңізде әрбір мемлекеттің кеме қатынасына, балық аулауға еркі бар. Ядролық қару-жарақты сынау, Дүниежүзілік Мұхиттың ластануын болдырмау туралы, аумақтық теңізге және континенттік қайраңға шек қою, т.б. мәселелерге тыйым салатын көптеген халықаралық келісімдер бар. Теңіз құқығы бойынша 1982 жылы қабылданған “Теңіздер хартиясы” аталатын БҰҰ Конвенциясы жағалаудан бастап, 200 теңіз милін құрайтын экономикалық аймақты белгіледі, жағалаулық мемлекеттер де соның шегінде биологиялық және минералдық шикізат қорларын пайдалануға құқылы. Аумақтық теңіз жағалауындағы мемлекеттер ғылыми зерттеу мәселелерін өз қалаулары бойынша шешеді. Шетелдік кемелер континенттік қайраңда және түбінде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін жағалаудағы мемлекеттердің келісімін алуы керек. Дүниежүзілік Мұхит байлықтарын игеру маңызды ғаламдық мәселенің бірі саналады. Бұл оның планетадағы температураны реттейтін, оттекті бөліп шығаратын қасиетіне байланысты. Мұхитты игеру минералдық, биологиялық, энергетикалық, көліктік, , экологиялық, ғылыми-танымдық бағыттарда жүзеге асырылады. ҰТР-ның табыстары Мұхиттағы мұнай мен газды, темір-марганец конкрецияларын өндіруді одан әрі арттыру, теңіз суынан сутегі изотопын – дейтерийді шығару, теңіз сулары энергиясын электр энергиясына айналдыратын алып электр ст-ларын салу, теңіз суын тұщыту, оның түбімен кабельді желілер төсеу үшін болашаққа кең жол ашады. Көптеген елдерде (Франция, Норвегия, Ресей) Мұхит суының тасқынын пайдаланатын электр станциялары жұмыс істейді. Мұхит жолдарына бүкіл дүние жүзінде сумен тасымалданатын жүктің 80%-ы келеді.
Мұхит геохимиясы
Мұхит геохимиясы – геохимияның мұхит суындағы және шөгінділеріндегі химиялық элементтердің концентрациясы мен шашырау заңдылықтарын, мұхит суларының тұз массасы құрамының қалыптасуын, мұхиттың химиялық эволюциясын зерттейтін саласы. Негізгі мақсаты мұхит суы құрамындағы элементтерді зерттеу. Мұхит суы құрамы литосфера, биосфера және гидросфера арасындағы элемент алмасу мен ұзақ айналымның бір бөлігі болып қарастырылады. Мұхиттың тұздылығы кембрий дәуірінен бастап қазірге дейін өзгермеген. Бір литрінде 34 – 35 г-дай тұз болады. Қалыңд. ондаған немесе жүздеген метр мұхит суының жоғарғы қабатының тұздылығы біртекті, төменгі қабатында тұздылығы түрліше. Мұхит суының тұздылығы қосылған өзеннен, жалғасқан теңіз суларынан әкелінген шөгінділерден, еріген мұздықтар мен мұзтаулардан біраз төмендейді, ал буланудан – өседі. Тұздылық шамасы жылы ағыстар мен 20 – 30ендіктерде жоғары, салқын ағыстар мен экватор аумағында төмен. Мұхит сулары массасындағы элементтердің жинақталуы олардың таралу мөлш. мен қосылыстарының ерігіштігіне байланысты; мұхит суы катиондарының иондық потенциалы төмен, ал аниондарынікі – жоғары келеді. Оңай еритін қосылыстар суды қанықтырады, ал қиын еритіндері мұхит түбіндегі тұнбаларда жиналады. Мұхит сулары массасындағы түпкі шөгінділер, құрамы әр түрлі ерітінділер, органик. заттар, газдар арасында тепе-теңдік орнаған. Мұхит сулары негізгі, түптік, лайлық болып ажыратылады. Түптік суларда оттек аз, бірақ көмір қышқыл газы, метан, күкіртті сутек мол. Кремний, алюминий, темір, т.б. жер қыртысында көп таралған элементтер мұхит суларында өте аз, ал хлор мен бром көп. Жер қыртысына қарағанда мұхит суында бор 260, хлор 670, күкірт 290 есе жоғары. Мұхит суындағы бос күйдегі оттек организм түрлерінің таралуын, тотығу, тотықсыздану реакцияларын реттейді, геохимиялық процестерді түсінуге мүмкіндік береді. Катиондарының қосындысы Cl–, сияқты күшті қышқыл аниондарының қосындысынан артық болуынан “” құрылады. Мұхит тереңінде тотықсыздану реакциясы басым болады. Көміртегі (ІV) оксиді және сульфаттарды ажыратушы бактериялардың қатысуымен органик. заттардағы күкірт қышқылы тұздарының ыдырауынан күкіртсутек (H2S) түзіледі. H2S газы тірі организмдерге зиянды әсер етеді. Мыс., Қара теңіз суының терең қабаттарындағы H2S мол болғандықтан Каспий теңізіне қарағанда органикалық дүниесі тапшы. температура төмендеген сайын СО2-ның ерігіштігі артатындықтан, карбонатты шөгінділер жылы суларда жиылады, ал суық суларда олар тұнбайды. Жер қыртысындағы бромның 75%-ы мұхит суларында. P, N, Sі сияқты элементтер геохимиясы үшін организмдердің тіршілік әрекетінің мәні зор.
Мұхиттағы белдемдер
Мұхиттағы дивергенция белдемі – Дүниежүзілік Мұхиттың беткі ағыстарының таралу аймағы. Су бетіндегі жел ағыстарының жылдамдығының және су тығыздығының бір қалыпты таралмауы салдарынан қалыптасады. Циклондық циркуляция аймағында, жел және су ағыстарының қарама-қарсы бағытқа шұғыл өзгеру аудандарында анық байқалады. Тереңнен көтерілетін ағыстар әсерінен Мұхиттағы дивергенция белдемінде жоғарғы қабат сулары қоректік заттары мол қабаттармен байытылып (биологиялық өнімділіктің жоғарылауына әсер етеді) отырады; бұл белдемдер – балық кәсіпшілігіне өнімді мол беретін аудан. Дивергенцияның тұрақты белдемдері мұхиттардың қоңыржай және субтропиктік ендіктерінің шығыс бөліктері болып есептеледі;
Мұхиттағы конвергенция белдемі – Дүниежүзілік мұхит суының беткі қабаттарының араласу аймағы. Мұхит бетіндегі ауа ағыстары мен су тығыздықтарының біркелкі таралмауларынан дамиды. Негізінен жылы және суық сулардың тоғысқан жерлерінде қалыптасады. Конвергенциялық белдемде су тығыздығының қалыпты жағдайларда таралмауы салдарынан беткі қабаттарда антициклондық және циклондық ағыс айналыстары дамиды. Антициклондық айналыста судың қарқынды араласуы мен төмен қарай ығысуы қалыптасса, циклондық айналыстарда мұхит бетіне шығатын тереңнен көтерілу ағыстары дамиды. Осыған байланысты бұл белдемде жоғарғы биологиялық өнімділік жағдайлары қалыптасады. Дүниежүзілік мұхитты негізгі 4 тұрақты конвергенц. белдемге ажыратуға болады: солтүстік, оңтүстік субполюстік және солтүстік, оңтүстік субтропиктік белдемдер. Мұхиттағы конвергенция белдемі мұхит табиғатының маңызды элементі, себебі төмен ығысатын сулар мұхиттың терең қабатын жылытады және оттекпен байытып отырады. Мұхиттағы конвергенция белдемінде 100 – 150 м-ден астам тереңдіктегі су қабаттарының барлық негізгі гидролог. белгілері қалыптасады. Мұхиттағы конвергенция белдемі неғұрлым жоғары ендіктерде орналасса, судың температурасы соғұрлым төмендеп, тұнатын судың тығыздығы жоғарылайды, ол мұхиттың қабаттарын қамтиды;
Мұхиттану
Мұхиттану , океанология – Дүниежүзілік мұхиттағы табиғи процестерді зерттейтін ғылым. Мұхиттану Дүниежүзілік мұхитты гидросфераның бір бөлігі ретінде әрі физиялық, химиялық, геологиялық, биологиялық т.б. процестер бір-бірімен өзара күрделі байланыста өтіп жататын атмосферамен, литосферамен, құрылықтық ағын сулармен әрекеттесетін біртұтас планетааралық табиғи нысан ретінде қарастырады. Мұхиттанудың басты мәселесі – мұхит табиғаты заңдылықтарының біртұтастығын анықтау. Оны танудың методол. негізі – мұхит суындағы, сондай-ақ сулар мен оларға шектесіп жатқан орта арасындағы трансформацияны, энергия және зат алмасуды зерттейді. Мұхиттану судың тереңдігін, температурасын, тұздылығын, ағысын, толқынын, түсін және мөлдірлігін, мұхит суы құрамындағы химиялық заттар мен олардың қосылыстарының мөлшерін, әр түрлі биологиялық және басқа да көрсеткіштерді өлшеудің нақты мәліметтеріне, физиканың, математиканың, химияның, биологияның теориялық тұжырымдарына сүйенеді, жүйелі талдау әдісін қолданады, электронды-есептеу техникасын пайдаланады. Мұхиттанудың маңызды қолданбалы мәселесі – халық шаруашылығының теңіздік салаларын ғылымның соңғы жетістіктерімен қамтамасыз ету, мұхиттың астында және үстінде жүзетін кемелердің қауіпсіздігіне , судың және мұхит түбінің биологиялық шикізат қорларын пайдалану, ауа райын болжауды жетілдірудің әдістері, т.б. Мұхиттану бірнеше бағытты біріктіретін кешенді ғылым, оның әрқайсысы мұхит табиғатының белгілі бір құбылыстарын зерттейді.
Мұхит пен теңіз суларындағы физикалық процестерді мұхит пен атмосфераның өзара әсерлесу заңдылықтарын қарастырады. Химиялық мұхиттану (мұхит химиясы) Дүниежүзілік мұхит суының химиялық қасиетін, құрамын, физикалық-химиялық процестерін зерттейді. Мұхит геологиясы (теңіз геологиясы) Дүниежүзілік мұхит түбі мен қойнауындағы өтетін геологиялық, геофизикалық, геохимиялық процестерді және сонымен байланысты мұхит пен теңіздегі пайда болуының заңдылықтарын, мұхит пен теңіздің жағалық белдемінің геологиясы мен геоморфологиясын зерттейді. биологиялық Мұхиттану (мұхит биологиясы) мұхит пен теңіздің жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, онда өтетін биологиялық процестерді қарастырады.
Мұхит ластануы
Мұхит ластануы, Дүниежүзілік мұхиттың ластануы – адамдардың әрекеті нәтижесінде мұхит (теңіз) суларындағы табиғи процестердің бұзылуы. Ластаушы заттардың өте көп мөлшерде жиналуы салдарынан жылдан-жылға мұхиттың өзін-өзі тазарту мүмкіншілігінің төмендеуі – онда тіршілік ететін организмдердің құрып кетуіне немесе шектен тыс көбеюіне алып келеді. Мысалы, теңіз жұлдызының (Asteroіdea) тым көбейіп кетуінен Австралия жағалауындағы Үлкен тосқауыл рифінің түбінде “тікенді шеңбер” қалыптасуда.
Қазіргі кездегі ең үлкен проблема -мұхиттың мұнаймен және ластануы. Мұхиттың мұнаймен ластануының басым бөлігі теңіз транспортының және қала аумақтарынан шайып әкелетін мұнайдың үлесіне тиеді. Мұхитты мекендеушілер үшін, әсіресе, организмнің ішіне еніп кеткен жағдайда токсикалық әсер ететін, мұнайдың ерігіш компоненттері қауіпті. Мұнайдың төгілуінің ең бір ауыр зардабы -су бетінде жұқа мұнай қабатының пайда болуы. Онда газ алмасу бұзылады, жарықтың суға өтуі нашарлайды, фотосинтез жүрмегендіктен фитопланктон қырылады. Мұнайдың ауыр компоненттері (мазут) су табанына шөгеді, бұл бентостың өлуіне әкеліп соғады.
Мұхит шарасы
Мұхит шарасы – Дүниежүзілік мұхит түбі бедерінің және геологиялық құрылымының басты элементтерінің бірі. Мұхиттың қамтиды, жер бетінің ең төменгі гипсометрлік деңгейін (орташа тереңдігі – 4000 м, ең терең жері – 7000 м) алып жатыр. Мұхит шарасының аум. 185 млн кm²-ден астам; бұл – Дүниежүзілік мұхит түбінің 50%-ы. Мұхит шарасы бедерінің аса ірі элементі – мұхит шұңғымасы (орташа тереңдігі 5000 м). Шұңғыма түбінің 80%-ы – төбелі, абиссаль бедерлі аймақ, қалған бөлігі – құрлықтар етегіне ұласатын, тегіс және көлбеулене келген абиссаль жазықтар. Мұхит шарасының жоталық жер бедері негізінен күмбез тәріздес, мұхит көтерілімдерінен құралады. Кейбір су астындағы жоталардан жанартаулар тізбегі кездеседі. Тропиктік айдындардағы мұхит жоталарының шыңдарына теңіз маржандары шоғырланады да, бірте-бірте шағын аралдарға айналады. Көлемді аймақты қамтитын, беті тегістелген көтерілімдер мұхиттық үстірт, терең сулы науаларды қоршап жатқан өңірлер шеткі жондар деп аталады. Мұхит шарасы бедерінен жер қабығының мыңдаған км-ге созылған ірі жарылыстарын (мысалы, Тынық мұхиттың солтүстік-шығыс шұңғымасындағы субендіктік жарылыстар жүйесі) байқауға болады;
Мұхиттар мен теңіздерді қорғау
Мұхитты зерттеу жəне оны қорғау - адам баласының маңызды міндеті. Мұхитты зерттеуде экспедициялық кемелердің маңызы зор. Олар ғылыми-зерттеу лабораторияларымен жабдықталған (мысалы, француздық Жак-Ив Кусто "Калипсо" кемесі). Арнаулы аппараттар, батискафтар үлкен тереңдіктерге зерттеу жұмысын жүргізуге мүмкіндік береді. Мұхит зерттеушілерінің қарамағында тереңдікті анықтауға мүмкіндік беретін компьютерлік жəне басқа да күрделі құралдар бар (мəселен, "Алвин" сүңгуір кемесі ғалымдарды 4500м тереңдікке децін апарады.
Мұхиттар
Дереккөздер
- Сұрақ және Жауап энциклопедия
- М. И. Лазарев Океан (Мировой океан). Тексерілді, 12 қаңтар 2020.
- DOE 5 // Handbook of methods for the analysis of the various parameters of the carbon dioxide system in sea water — ORNL/CDIAC-74, 1994.
- , 6 том.
- М.Ш.Алипов.Экология және тұрақты даму. Алматы 2012 ISBN 978-601-7275-58-7
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
Сыртқы сілтемелер
- Мұхит
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Сұрақ және Жауап энциклопедия Мұрағатталған 26 сәуірдің 2014 жылы. 57 бет
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Muhit Әlemdik muhit gidrosferanyn negizgi boligi Muhit Dүniezhүzilik muhit gr okeanos muhit Zherdi korshap zhatkan uly ozen Dүniezhүzilik muhittyn үlesine bүkil Zher betinin 3 4 boligi nemese 361 mln km tiedi Muhittarga bolu nuskalary Zher sharynda tort muhit bar Tynyk Atlant Үndi zhәne Soltүstik muzdy Kejbir galymdar Antarktida many sularyn besinshi Ontүstik muhity dep zheke boledi Zhalpy mәlimetZher garyshtan kogildir muhittar planetasy siyakty bolyp korinedi onyn betinin 70 astamyn su basyp zhatyr Sudyn shamamen 97 muhittarda zhinalgan ol Zher audanynyn 360 million sharshy km zhauyp zhatyr Kejbir zherlerde muhittyn terendigi 10 km asady Muhit kurlyktar men araldardy korshap zhatkan Zherdin tutas su kabaty Aumagy 361 26 mln km kolemi 1340 74 mln km ortasha terendigi 3711 m en teren zheri 11022 m Tynyk muhittagy Mariana shungymasy Dүniezhүzilik muhit kurlyktar arkyly 4 bolikke bolinedi Tynyk 50 Atlant 25 Үndi 21 zhәne Soltүstik Muzdy Muhit 4 Muhit Soltүstik zharty shardyn 61 yn Ontүstik zharty shardyn 81 yna zhuygyn alyp zhatyr Muhittyk zharty shardagy sudyn molsheri 91 dy zhәne kurlyktyk zharty shardagy molsheri 53 dy kurajdy Gidrologiyalyk rezhiminde Dүniezhүzilik Muhit zheke muhittarga tenizderge shyganaktarga kojnaular men bugazdarga azhyratylady syrtky shekarasy kurlyktyn zhagalyk syzyktarymen ajkyn keskindelip ishki shekarasy tenizdermen zhәne onyn bolikterimen bolinedi Kejbir zertteushiler Dүniezhүzilik Muhitty Bes Muhitka boledi Onyn shekarasy subtropiktik zhәne subantarktikalyk konvergenciya syzygy bojymen nemese Ortamuhittyk zhotalardyn endik boligi bojynsha otedi Dүnie zhүzilik su kory 1360 mln km Muhittar 1322000000 km muz zhamylgysy men muzdyktar 29200000 km espe su 8673000 km ozen men kol suy 23250 km su bulary 13000 km Zher sharynyn үshten eki boligin su alyp zhatyr Olar ozara bugazdar arkyly kosylyp Dүniezhүzilik muhitty kurajdy Muhit tүbi bederi zhәne geologiyalyk kurylysyMuhit tүbi audanynyn basym boligi 73 8 y 3 000 6 000 m terendikte ornalaskan Ol Muhit kajrany betkeji etegi Muhit tүbi Muhit shungymasyna azhyratylady Қajran Muhittardyn shetin bojlaj kurlyktyn su astyndagy zhalgasy retinde 200 m terendikke dejin sozylyp zhatady eni ondagan metrden birneshe zhүzdegen km ge zhetedi Ol Muhitka karaj tik kemer zhasap kontinenttik betkejdi kurajdy Қajran kurlyk tugyrynyn tomengi shegi retinde 2 000 2 400 m terendikke dejin taralady Betkej eteginen abissal kazanshunkyrlarga karaj eni 200 300 km bolatyn kontinentti etek zhalgasady Muhittardyn orta tusynan әdette otedi Olardyn betkejleri abissaldy Muhit kazanshunkyrlaryna auysady Ortamuhittyk zhotalar uzyndygy 60 000 km bolatyn birtutas zhүjeni kurajdy Zhotalardyn eni 1 000 km abissaldy kazanshunkyrlardan 2 5 3 km zhogary turady Olardyn kyrkasy su betinen orta eseppen 2700 m terendikte otedi Zhotalardyn ostik boliginde terendigi 1 5 km eni 20 30 km bolatyn rifti angarlar bajkalady Abissaldy kazanshunkyrlardyn eni 1000 km ge zhuyk terendigi 5 6 km bolady Passivti shetki beldem Zher kabygynyn kontinentti zhәne muhittyk shekarasyn bojlaj zhatady ol sejsmikalygy men zhanartaulyk procesterdin zhoktygymen sipattalady kontinentten әkelingen ote kalyn 5 7 km shogindi kabattardan turady Aktivti shetterdin sejsmikalygy zhogary Ogan Muhit tabanyn zhanartaulyk araldyk dogadan bolip turatyn teren shungymalar terend 7 8 km ushtaskan Muhit tүbin negizgi eki geologiyalyk keshen kurajdy beti shogindi kaptamamen zhabylgan bazaltti zhәne ogan zhakyn magmalyk zhynystardan turatyn irgetas zhatyr Muhittyn geologiyalyk tarihyn zertteushiler Muhitty bastapky otpeli zhәne kazirgi damu kezenderine azhyratady Geologiyaga dejingi kezendi 3 5 mlrd zhyl buryn kamtygan gipotetik bastapky satysynda zher kojnauynan negizgi su massasynyn shyguy kyshkyl onimderdin gazsyzdanuy zhәne muhit tүbi zhynystarymen is әreketke tүsip bejtaraptanuymen bajlanysty Өtpeli kezennin uzaktygy 2 mlrd zhyldy kurajdy 3 5 1 7 mlrd zhyl buryn Bul kezende omir pajda bolyp damydy fotosintez nәtizhesinde ottek bolinip molsheri ulgajdy Muhit suynyn kuramy turaktalyp tuzdylygy shamaly gana ozgeriske ushyrady Қazirgi kezen budan 1 7 mlrd zhyl buryn bastalyp әli zhalgasuda GidrologiyasyMuhittardyn negizgi gidrologiyalyk sipattamasyna temperatura tuzdylyk zhәne agystyn zhyldamdygy zhatady Muhit ote kop molsherde kүn zhyluy men ylgaldy zhinaktaushy orasan zor akkumulyator Muhit betinin 1 sm kalyndyktagy suyna kүn energiyasynyn 94 zhutylady Osynyn nәtizhesinde Zher betindegi temperaturasynyn shugyl auytkuy bәsendejdi zhәne shalgaj zhatkan audandar ylgaldanyp tirshiliktin damuyna kolajly zhagdaj tuady TemperaturasyMuhittyn betki suynyn zhyldyk ortasha temperaturasy 17 5 S Ashyk Muhitta temperaturanyn zhogargy korsetkishi ekvator bojynda 28 S en zhogargy temperatura 34 S tamyz ajynda Parsy shyganagynda tirkelgen Қurlyktyn әserinen su temperaturasy soltүstik zharty sharda ontүstik zharty sharga karaganda zhogary bolady al ekvatordan polyusterge karaj birtindep 1 5 1 9 S ka tomendejdi 30 s e bojynda kysta 17 18 S zhazda 25 S 60 endikte kysta 0 S tan tomen zhazda 10 S polyus manyndagy temperatura 1 9 S Muhit tүbindegi su temperaturasy 1 4 1 8 S polyustik ajmaktarda 0 S tan tomen bolady en suyk temperatura 2 S muz astynda TuzdylygySudyn himiyalyk sapasy fizikalyk himiyalyk kasieti zhagynan birdej bolganymen onyn gidrologiyalyk geohimiyalyk rezhimi әr tүrli Muhit suy koncentraciyasy 35 g l bolatyn tuz eritindisinen turady sondyktan ortasha tuzdylygy S 35 00 maksimaldy tuzdylygy 39 42 tropiktik tenizderde Tuz massasynyn kuramy kurlyktan keletin zhauyn shashynmen atmosferamen almasu procesi zhәne tүpki shogindilermen teniz organizmderinin omir sүru kabiletimen rettelip otyrady Muhitta barlygy 5 1022 g erigen tuz bar Onyn kuramynda Na Mg2 K Ca2 Cl iondary kezdesedi Muhit suynda atmosferadan keletin zhәne su kabatynda pajda bolatyn tүrli gazdardyn O2 SO2 t b eritindileri de bolady Muhit suynyn himiyalyk kuramyMuhit suynyn himiyalyk kuramy tuzdylygy 35 Қuramdas Koncentraciyasy mol kg H2O 53 6Cl 0 546Na 0 469Mg2 0 0528SO42 0 0282Ca2 0 0103K 0 0102CT 0 00206Br 0 000844BT 0 000416Sr2 0 000091F 0 000068 Tuzdylyktyn mausymdyk auytkuy 100 150 m terendikte bajkalady Muhit suynda tuzdardan baska erigen gazdar da kezdesedi azot ottek komirkyshkyly t b Muhittagy tirshiliktin damuynda atmosferadan otetin zhәne baldyrlardyn fotosintezi kezinde tүziletin ottektin manyzy ote zor Teren kabattarda ottek molsheri 2 5 3 mg l ge dejin kemidi kejbir audandarda 0 ge ten bolady Su ajnalymyMuhittyn 150 200 m terendiktegi su kabatynyn ajnalymy Muhit betindegi basym zhelderge tәueldi al odan tomengi kabatynda tygyzdygyna bajlanysty bolady Su ajnalymynyn negizgi elementine subtropiktik endikterde anticiklondyk ajnalym zhәne zhogargy endikterde ciklondyk ajnalym zhatady Onyn ortalyk kurlyktardyn batys zhagalauynda ornalaskan Golfstrim Kurosio agystary Antarktikada betki sudyn gorizontal zhyldamdygy 5 10 sm s bolatyn kuatty cirkumpolyusti agys bajkalady ol teniz tүbine dejin zhetedi Terendegen sajyn agys zhyldamdyktary kemi tүsedi tek ekvator manyndagy betki karsy agystan baska Geografiyalyk beldemdiligiTemperaturanyn tuzdylyktyn himiyalyk elementterdin organikalyk dүnienin negizgi taralu zandylyktary geografiyalyk beldemderdin auysu shekaralary manynda bajkalady Beldemder arasyndagy shekara kobinese muhittyk shep tүrinde ajkyn azhyratylady Terendegen sajyn 500 m den tomen beldemderdin sany azajyp bilinbej ketedi Tүpki shogindilerMuhit tүbinde terrigendi biogendi hemogendi zhanartautekti zhәne shogindiler zhinaktalady Shogindiler klimattyk cirkumkontinentti zhәne tektonikalyk beldemdilikpen tarajdy Muhit tүbinin betki kabatynyn basym boligin 40 ga dejin biogendi shogindiler zhauyp zhatyr Terrigendi shogindilerge 20 teren suly pelag saz 26 dy kurajdy kalgany aralas shogindiler Terrigendi shogindilerdin kuramy synykty synykty sazdy sazdy ol tenizderde zhәne muhittyn kontinentke tayau audanynda әrtүrli terendikte taragan Biogendi әktasty zhәne shakpaktasty shogindiler kanka kaldyktarynan zhәne planktondy bentosty organizmderdin kabyrshagynan tүzilgen Hemogendi shogindiler ashyk Muhittarda kezdesedi temir marganecti konkreciyalar men kabykshalardan temirli shogindilerden turady Zhanartautekti shogindiler zher beti zhәne su asty zhanartau atkylaularynyn kesekti onimderinen tүzilgen ol dogaldyk araldarda ken taralgan Edafogendi tүzilimder tektonikalyk onimderdin uatyluynan zhәne su tүbindegi bajyrgy tauzhynystardyn bazaltty gabbroidty t b su asty shajyluynan pajda bolgan Mineraldy resurstaryMuhit sularynda D Mendeleev kestesinin 70 ten astam elementi erigen kүjinde kezdesedi sudyn 1 km inde 36 mln tүrli zattar bar Muhit kojnauynda әr tүrli katty sujyk gaz tәrizdi mineraldy shikizat korlary munaj men gaz sirek metaldar kalajy altyn almas shashylymdary temir marganecti konkreciyalar men kabykshalar sulfid fosforit zhәne kurylys materialdary alaby taragan Munaj men gazdyn kory 300 350 mlrd kojnau kajranynda 184 mlrd dep bolzhanady AҚSh zhagalauy men Meksika shyganagynda Soltүstik Parsy shyganagy zhәne ontүstik Shygys Aziya Barenc Bering tenizderinin kajrandary dүnie zhүzinin asa iri munajly gazdy audandary sanalady Muhit munajyn 40 shakty el ondirip 40 taj el barlau zhumystarymen ajnalysuda Tenizdegi elementter altyn platina almas kassiterit cirkon monacit titan ilmenit rutil t b zhagalyk kajranda shogindilerdin tolkyndarmen karkyndy shajyluynan kalyptasady Indoneziya Tailand Malajziya zhagalaularynda kalajy Alyaska zhәne soltүstik Amerikanyn Tynykmuhittyk zhagalauynda altyn ontүstik Batys Afrika Namibiya zhagalauynda kuramynda almas bar shogindiler sirek metaldy shashylymdar Avstraliya Үndistan Braziliya zhagalauynda kezdesedi Dүnie zhүzinin koptegen elderinin zhagalaularynda kurylys materialdary kum kiyrshyktas marzhandy әktas mollyuskalar ondiriledi Organikalyk dүniesiTiri organizmder bүkil Muhit kabattarynda tirshilik etedi Organikalyk dүniesi bentos plankton passivti zhүzushiler zhәne nektonga aktivti zhүzushiler bolinedi Өsimdik dүniesinin 10 myn tүri bar olar negizinen zharyk zhaksy tүsetin 200 300 m terendiktegi kabattarda taralgan Zhanuarlar dүniesi tүrlerinin sany 150 myndaj Muhitta planetadagy tirshilik ielerinin 4 5 i mekendejdi Tүrlerdin sany ekvatorlyk ajmaktan polyusterge zhәne terendikke karaj kemi beredi Muhit kuramynda belok molsheri kop azyk tүlik onimderinin balyk mollyuskiler bakalshaktar baldyrlar t b manyzdy kozi ol adamdarga kazhetti beloktyn 20 yn beredi Teniz muhit ajdynynan kurlykpen nemese su asty zhotalarymen bolingen zhәne odan gidrologiyalyk meteorologiyalyk klimattyk rezhimderimen erekshelenetin dүniezhүzilik muhit boligi Tenizdin ashyk muhittan shetkeri ornalasuy onyn klimatyna әser etip su almasuyn bayaulatady Teniz kurlykpen negurlym tujyktala tүsse onda onyn su rezhimindegi muhittan ajyrmashylygy sogurlym arta tүsedi Teniz dep shartty tүrde muhittyn ashyk bolikteri de atalady mysaly Atlant muhitynyn Sargass tenizi zhәne Үndi muhitynyn Arabiya tenizi Kejbir kolder Kaspij Aral Өli teniz teniz al kejbir tenizder shyganak Meksika Gudzon Parsy bolyp sanalady Okshaulanuy men gidrologiyalyk rezhiminin erekshelikterine karaj teniz үsh topka ishki zherortalyk tenizder men zhartylaj tujyk tenizder shetki araldar zhәne aralyk tenizder bolinedi Geologiyalyk turgydan teniz paleogen neogen zhәne antropogende kalyptasyp bitken Negurlym teren tenizder Zher kyrtysynyn aumakty zharylymdarynyn ornynda mysaly Zherorta tenizi pajda bolady Dүniezhүzilik muhit suynyn kurlyktyn zhagalyk boligin basuynan kurlyktyk kajranda shagyn tenizder kalyptasady Tenizdin kurlyktan kashyk ne zhakyn zhatuy klimatynyn kontinenttiliginin artuyna nemese kemuine zhәne temperaturasynyn mausymdyk auytkuyna әser etedi Geografiyalyk ornyna karaj kejbir teniz suynyn betki zhәne teren kabattary korshiles muhittyn ashyk boligine karaganda zhylyrak mysaly Қyzyl teniz kejbiri suygyrak mysaly Ohota tenizi keledi Teniz suynyn tuzdylygy tushy sudyn kirisi ozen agyny zhauyn shashyn muzdyn erui men shygysynyn bulanu muz kalyptasu arasyndagy ajyrmashylykka bajlanysty auytkyp otyrady Baltyk tenizinin ashyk boliginin tuzdylygy 6 0 8 0 bolsa Қyzyl tenizde bul korsetkish 41 5 ge dejin koteriledi Tenizde temperatura men tuzdylyk korsetkishterinin shetki molsherleri taraluyna oraj suynyn tygyzdygy da dүniezhүzilik muhit үshin shetki magynaly korsetkishke ie bolady Mysaly Baltyk tenizinin tygyzdygy 1 01 g sm3 ge ten bolsa Қyzyl tenizde 1 0287 g sm3 ge ten Muhittyn ashyk boliginen teniz suy tygyzdygynyn ozgesheligi buynyn mausymdyk auytkyp otyruynda Muz kabaty negizinen polyustik zhәne konyrzhaj endik tenizderinde gana kalyptasady Tenizdin organikalyk dүniesi muhittyn ashyk boligindegi organikalyk dүniege karaganda baj zhәne kobine ozindik tүrler endemikter basym taragan Halykaralyk kukyktyk rezhimTeniz kenistigin zhәne Dүniezhүzilik Muhitty pajdalanu kukygyn retteu onyn bajlyktaryn pajdalanu halykaralyk kukyk normasynyn kүrdeli zhүjesimen zhәne zheke memleketterdin zandarymen anyktalady Ony retteu үshin 1958 zhyly halykaralyk tenizdik kukyk kodifikaciyasy otkizilip Zheneva konvenciyasy kabyldandy Ol bojynsha ashyk teniz suy barlyk memleketterge ortak zhәne eshbir memleket Muhit bolikterin oz bilikterine bagyndyruga kukygy zhok ashyk tenizde әrbir memlekettin keme katynasyna balyk aulauga erki bar Yadrolyk karu zharakty synau Dүniezhүzilik Muhittyn lastanuyn boldyrmau turaly aumaktyk tenizge zhәne kontinenttik kajranga shek koyu t b mәselelerge tyjym salatyn koptegen halykaralyk kelisimder bar Teniz kukygy bojynsha 1982 zhyly kabyldangan Tenizder hartiyasy atalatyn BҰҰ Konvenciyasy zhagalaudan bastap 200 teniz milin kurajtyn ekonomikalyk ajmakty belgiledi zhagalaulyk memleketter de sonyn sheginde biologiyalyk zhәne mineraldyk shikizat korlaryn pajdalanuga kukyly Aumaktyk teniz zhagalauyndagy memleketter gylymi zertteu mәselelerin oz kalaulary bojynsha sheshedi Sheteldik kemeler kontinenttik kajranda zhәne tүbinde zertteu zhumystaryn zhүrgizu үshin zhagalaudagy memleketterdin kelisimin aluy kerek Dүniezhүzilik Muhit bajlyktaryn igeru manyzdy galamdyk mәselenin biri sanalady Bul onyn planetadagy temperaturany rettejtin ottekti bolip shygaratyn kasietine bajlanysty Muhitty igeru mineraldyk biologiyalyk energetikalyk koliktik ekologiyalyk gylymi tanymdyk bagyttarda zhүzege asyrylady ҰTR nyn tabystary Muhittagy munaj men gazdy temir marganec konkreciyalaryn ondirudi odan әri arttyru teniz suynan sutegi izotopyn dejterijdi shygaru teniz sulary energiyasyn elektr energiyasyna ajnaldyratyn alyp elektr st laryn salu teniz suyn tushytu onyn tүbimen kabeldi zheliler toseu үshin bolashakka ken zhol ashady Koptegen elderde Franciya Norvegiya Resej Muhit suynyn taskynyn pajdalanatyn elektr stanciyalary zhumys istejdi Muhit zholdaryna bүkil dүnie zhүzinde sumen tasymaldanatyn zhүktin 80 y keledi Muhit geohimiyasyMuhit geohimiyasy geohimiyanyn muhit suyndagy zhәne shogindilerindegi himiyalyk elementterdin koncentraciyasy men shashyrau zandylyktaryn muhit sularynyn tuz massasy kuramynyn kalyptasuyn muhittyn himiyalyk evolyuciyasyn zerttejtin salasy Negizgi maksaty muhit suy kuramyndagy elementterdi zertteu Muhit suy kuramy litosfera biosfera zhәne gidrosfera arasyndagy element almasu men uzak ajnalymnyn bir boligi bolyp karastyrylady Muhittyn tuzdylygy kembrij dәuirinen bastap kazirge dejin ozgermegen Bir litrinde 34 35 g daj tuz bolady Қalynd ondagan nemese zhүzdegen metr muhit suynyn zhogargy kabatynyn tuzdylygy birtekti tomengi kabatynda tuzdylygy tүrlishe Muhit suynyn tuzdylygy kosylgan ozennen zhalgaskan teniz sularynan әkelingen shogindilerden erigen muzdyktar men muztaulardan biraz tomendejdi al bulanudan osedi Tuzdylyk shamasy zhyly agystar men 20 30 endikterde zhogary salkyn agystar men ekvator aumagynda tomen Muhit sulary massasyndagy elementterdin zhinaktaluy olardyn taralu molsh men kosylystarynyn erigishtigine bajlanysty muhit suy kationdarynyn iondyk potencialy tomen al aniondaryniki zhogary keledi Onaj eritin kosylystar sudy kanyktyrady al kiyn eritinderi muhit tүbindegi tunbalarda zhinalady Muhit sulary massasyndagy tүpki shogindiler kuramy әr tүrli eritindiler organik zattar gazdar arasynda tepe tendik ornagan Muhit sulary negizgi tүptik lajlyk bolyp azhyratylady Tүptik sularda ottek az birak komir kyshkyl gazy metan kүkirtti sutek mol Kremnij alyuminij temir t b zher kyrtysynda kop taralgan elementter muhit sularynda ote az al hlor men brom kop Zher kyrtysyna karaganda muhit suynda bor 260 hlor 670 kүkirt 290 ese zhogary Muhit suyndagy bos kүjdegi ottek organizm tүrlerinin taraluyn totygu totyksyzdanu reakciyalaryn rettejdi geohimiyalyk procesterdi tүsinuge mүmkindik beredi Kationdarynyn kosyndysy Cl siyakty kүshti kyshkyl aniondarynyn kosyndysynan artyk boluynan kurylady Muhit tereninde totyksyzdanu reakciyasy basym bolady Komirtegi IV oksidi zhәne sulfattardy azhyratushy bakteriyalardyn katysuymen organik zattardagy kүkirt kyshkyly tuzdarynyn ydyrauynan kүkirtsutek H2S tүziledi H2S gazy tiri organizmderge ziyandy әser etedi Mys Қara teniz suynyn teren kabattaryndagy H2S mol bolgandyktan Kaspij tenizine karaganda organikalyk dүniesi tapshy temperatura tomendegen sajyn SO2 nyn erigishtigi artatyndyktan karbonatty shogindiler zhyly sularda zhiylady al suyk sularda olar tunbajdy Zher kyrtysyndagy bromnyn 75 y muhit sularynda P N Si siyakty elementter geohimiyasy үshin organizmderdin tirshilik әreketinin mәni zor Muhittagy beldemderMuhittagy divergenciya beldemi Dүniezhүzilik Muhittyn betki agystarynyn taralu ajmagy Su betindegi zhel agystarynyn zhyldamdygynyn zhәne su tygyzdygynyn bir kalypty taralmauy saldarynan kalyptasady Ciklondyk cirkulyaciya ajmagynda zhel zhәne su agystarynyn karama karsy bagytka shugyl ozgeru audandarynda anyk bajkalady Terennen koteriletin agystar әserinen Muhittagy divergenciya beldeminde zhogargy kabat sulary korektik zattary mol kabattarmen bajytylyp biologiyalyk onimdiliktin zhogarylauyna әser etedi otyrady bul beldemder balyk kәsipshiligine onimdi mol beretin audan Divergenciyanyn turakty beldemderi muhittardyn konyrzhaj zhәne subtropiktik endikterinin shygys bolikteri bolyp esepteledi Muhittagy konvergenciya beldemi Dүniezhүzilik muhit suynyn betki kabattarynyn aralasu ajmagy Muhit betindegi aua agystary men su tygyzdyktarynyn birkelki taralmaularynan damidy Negizinen zhyly zhәne suyk sulardyn togyskan zherlerinde kalyptasady Konvergenciyalyk beldemde su tygyzdygynyn kalypty zhagdajlarda taralmauy saldarynan betki kabattarda anticiklondyk zhәne ciklondyk agys ajnalystary damidy Anticiklondyk ajnalysta sudyn karkyndy aralasuy men tomen karaj ygysuy kalyptassa ciklondyk ajnalystarda muhit betine shygatyn terennen koterilu agystary damidy Osygan bajlanysty bul beldemde zhogargy biologiyalyk onimdilik zhagdajlary kalyptasady Dүniezhүzilik muhitty negizgi 4 turakty konvergenc beldemge azhyratuga bolady soltүstik ontүstik subpolyustik zhәne soltүstik ontүstik subtropiktik beldemder Muhittagy konvergenciya beldemi muhit tabigatynyn manyzdy elementi sebebi tomen ygysatyn sular muhittyn teren kabatyn zhylytady zhәne ottekpen bajytyp otyrady Muhittagy konvergenciya beldeminde 100 150 m den astam terendiktegi su kabattarynyn barlyk negizgi gidrolog belgileri kalyptasady Muhittagy konvergenciya beldemi negurlym zhogary endikterde ornalassa sudyn temperaturasy sogurlym tomendep tunatyn sudyn tygyzdygy zhogarylajdy ol muhittyn kabattaryn kamtidy MuhittanuMuhittanu okeanologiya Dүniezhүzilik muhittagy tabigi procesterdi zerttejtin gylym Muhittanu Dүniezhүzilik muhitty gidrosferanyn bir boligi retinde әri fiziyalyk himiyalyk geologiyalyk biologiyalyk t b procester bir birimen ozara kүrdeli bajlanysta otip zhatatyn atmosferamen litosferamen kurylyktyk agyn sularmen әrekettesetin birtutas planetaaralyk tabigi nysan retinde karastyrady Muhittanudyn basty mәselesi muhit tabigaty zandylyktarynyn birtutastygyn anyktau Ony tanudyn metodol negizi muhit suyndagy sondaj ak sular men olarga shektesip zhatkan orta arasyndagy transformaciyany energiya zhәne zat almasudy zerttejdi Muhittanu sudyn terendigin temperaturasyn tuzdylygyn agysyn tolkynyn tүsin zhәne moldirligin muhit suy kuramyndagy himiyalyk zattar men olardyn kosylystarynyn molsherin әr tүrli biologiyalyk zhәne baska da korsetkishterdi olsheudin nakty mәlimetterine fizikanyn matematikanyn himiyanyn biologiyanyn teoriyalyk tuzhyrymdaryna sүjenedi zhүjeli taldau әdisin koldanady elektrondy esepteu tehnikasyn pajdalanady Muhittanudyn manyzdy koldanbaly mәselesi halyk sharuashylygynyn tenizdik salalaryn gylymnyn songy zhetistikterimen kamtamasyz etu muhittyn astynda zhәne үstinde zhүzetin kemelerdin kauipsizdigine sudyn zhәne muhit tүbinin biologiyalyk shikizat korlaryn pajdalanu aua rajyn bolzhaudy zhetildirudin әdisteri t b Muhittanu birneshe bagytty biriktiretin keshendi gylym onyn әrkajsysy muhit tabigatynyn belgili bir kubylystaryn zerttejdi Muhit pen teniz sularyndagy fizikalyk procesterdi muhit pen atmosferanyn ozara әserlesu zandylyktaryn karastyrady Himiyalyk muhittanu muhit himiyasy Dүniezhүzilik muhit suynyn himiyalyk kasietin kuramyn fizikalyk himiyalyk procesterin zerttejdi Muhit geologiyasy teniz geologiyasy Dүniezhүzilik muhit tүbi men kojnauyndagy otetin geologiyalyk geofizikalyk geohimiyalyk procesterdi zhәne sonymen bajlanysty muhit pen tenizdegi pajda boluynyn zandylyktaryn muhit pen tenizdin zhagalyk beldeminin geologiyasy men geomorfologiyasyn zerttejdi biologiyalyk Muhittanu muhit biologiyasy muhit pen tenizdin zhanuarlar men osimdikter dүniesin onda otetin biologiyalyk procesterdi karastyrady Muhit lastanuyMuhit lastanuy Dүniezhүzilik muhittyn lastanuy adamdardyn әreketi nәtizhesinde muhit teniz sularyndagy tabigi procesterdin buzyluy Lastaushy zattardyn ote kop molsherde zhinaluy saldarynan zhyldan zhylga muhittyn ozin ozi tazartu mүmkinshiliginin tomendeui onda tirshilik etetin organizmderdin kuryp ketuine nemese shekten tys kobeyuine alyp keledi Mysaly teniz zhuldyzynyn Asteroidea tym kobejip ketuinen Avstraliya zhagalauyndagy Үlken toskauyl rifinin tүbinde tikendi shenber kalyptasuda Қazirgi kezdegi en үlken problema muhittyn munajmen zhәne lastanuy Muhittyn munajmen lastanuynyn basym boligi teniz transportynyn zhәne kala aumaktarynan shajyp әkeletin munajdyn үlesine tiedi Muhitty mekendeushiler үshin әsirese organizmnin ishine enip ketken zhagdajda toksikalyk әser etetin munajdyn erigish komponentteri kauipti Munajdyn togiluinin en bir auyr zardaby su betinde zhuka munaj kabatynyn pajda boluy Onda gaz almasu buzylady zharyktyn suga otui nasharlajdy fotosintez zhүrmegendikten fitoplankton kyrylady Munajdyn auyr komponentteri mazut su tabanyna shogedi bul bentostyn oluine әkelip sogady Muhit sharasyMuhit sharasy Dүniezhүzilik muhit tүbi bederinin zhәne geologiyalyk kurylymynyn basty elementterinin biri Muhittyn kamtidy zher betinin en tomengi gipsometrlik dengejin ortasha terendigi 4000 m en teren zheri 7000 m alyp zhatyr Muhit sharasynyn aum 185 mln km den astam bul Dүniezhүzilik muhit tүbinin 50 y Muhit sharasy bederinin asa iri elementi muhit shungymasy ortasha terendigi 5000 m Shungyma tүbinin 80 y tobeli abissal bederli ajmak kalgan boligi kurlyktar etegine ulasatyn tegis zhәne kolbeulene kelgen abissal zhazyktar Muhit sharasynyn zhotalyk zher bederi negizinen kүmbez tәrizdes muhit koterilimderinen kuralady Kejbir su astyndagy zhotalardan zhanartaular tizbegi kezdesedi Tropiktik ajdyndardagy muhit zhotalarynyn shyndaryna teniz marzhandary shogyrlanady da birte birte shagyn araldarga ajnalady Kolemdi ajmakty kamtityn beti tegistelgen koterilimder muhittyk үstirt teren suly naualardy korshap zhatkan onirler shetki zhondar dep atalady Muhit sharasy bederinen zher kabygynyn myndagan km ge sozylgan iri zharylystaryn mysaly Tynyk muhittyn soltүstik shygys shungymasyndagy subendiktik zharylystar zhүjesi bajkauga bolady Muhittar men tenizderdi korgauMuhitty zertteu zhene ony korgau adam balasynyn manyzdy mindeti Muhitty zertteude ekspediciyalyk kemelerdin manyzy zor Olar gylymi zertteu laboratoriyalarymen zhabdyktalgan mysaly francuzdyk Zhak Iv Kusto Kalipso kemesi Arnauly apparattar batiskaftar үlken terendikterge zertteu zhumysyn zhүrgizuge mүmkindik beredi Muhit zertteushilerinin karamagynda terendikti anyktauga mүmkindik beretin kompyuterlik zhene baska da kүrdeli kuraldar bar meselen Alvin sүnguir kemesi galymdardy 4500m terendikke decin aparady MuhittarTynyk muhit Atlant muhity Үndi muhit Soltүstik Muzdy muhit Ontүstik muhitDerekkozderSurak zhәne Zhauap enciklopediya M I Lazarev Okean Mirovoj okean Tekserildi 12 kantar 2020 DOE 5 Handbook of methods for the analysis of the various parameters of the carbon dioxide system in sea water ORNL CDIAC 74 1994 6 tom M Sh Alipov Ekologiya zhәne turakty damu Almaty 2012 ISBN 978 601 7275 58 7 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9Syrtky siltemelerMuhit Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Surak zhәne Zhauap enciklopediya Muragattalgan 26 sәuirdin 2014 zhyly 57 bet