Хемогендік шөгінділер

Хемогендік шөгінділер (нем. xemіs — химия, грек. genos — туыс, тек),химиялық тұнбалар — ерітінді құрамындағы әр түрлі заттардың химиялық тұнуы нәтижесінде қалыптасқан түзілімдер.

Олар нағыз және коллоидтық болып бөлінеді. Хемогендік шөгінділер тау жыныстарының химиялық мору процесі мен жер асты және атмосфералық сулардың жер үстіне шығуынан пайда болады. Климат жағдайына, суда еріген заттардың концентрациясына, олардың ерігіштік қасиеттеріне және судың температурасына байланысты мору орнында, су алаптарына (көл, атырау, батпақ, лагуна, шығанақ, теңіз, мұхит) шөгеді. Ылғал климат жағдайындағы тұздылығы қалыпты теңіздер мен тұщы көлдердің жағалауларына таяу жерлерде құраушы бөліктерінің ерімталдығы төмен темір, марганец кентастары, , әктастар, яшмалар тұнады. Құрғақшылық белдеміндегі тұздылығы 15%-ға дейінгі алаптарда әуелі доломит, кейін флюорит, целестин, ал тұздылығы 20%-дан жоғарылағанда галит, одан әрі калий тұздары (сильвинит, карналит, полигалит, каинит, лангбейнит), оларға қоса бор, бром, сілтілі металдардың қосылыстары тұнады. Суында Na2CO3 пен бірге NaCl Na2SO4 болатын содалы көлдерде әуелі кальций, кейін доломит, магний силикаттары (керолит, сепиолит), тұздылығы жоғарылағанда термонатрит, тенардит, галит, т.б. тұздары тұнады. Na2SO4, MgSO4, CaSO4 мол, ал Na2CO3 жоқ сульфатты көлдерде әуелі кальцит немесе доломит, олардан кейін Ca, Na, Mg сульфаттары (гипс, тенардит, мирабилит, глауберит, астраханит), тұздылығы артқанда галит, эпсомиті тұнады. Суында CaCl2, MgCl2 бар, бірақ Na мен Mg сульфаттары жоқ хлоридті көлдерде Хемогендік шөгінділер аз кездеседі.

Хемогендік шөгінділер – ерітінділерден химиялық және биохимиялық реакциялар: булану, тотығу-тотықсыздану процестерінде жаралған аз еритін немесе ортаның рН көрсеткішінің өзгеруінен, коллоидтердің коагуляциясы және т.б. процестер нәтижесінде тұнатын шөгінділер. Хемогендік шөгінділер тұйық және жартылай тұйық аридтік белдем сушараларында өте қарқынды қалыптасады. Сонымен қатар активті поствулкандық процестер жүретін аудандарда, мұхиттар мен кейбір теңіздердің терригендік және биогендік материал аз келетін орталық бөліктерінде де жаралады.

Дереккөздер

1. "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
2. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология. А.Қ.Құсайынов — Алматы: "Мектеп" баспасы" ЖАҚ , 2003. — 248 бет. ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2