Ағыс

Ағыс — газдың немесе сұйықтықтың жылжып орын ауыстыруы, нәтижедегі су өтімін белгіленген көлденең қималар арқылы немесе қималардың бір бөлігі арқылы тасымалдаушы су массаларының орын алмастыруы.

Жалпы мәліметтер

Ағыстың негізгі түрлері:

• ағын дылық ағыс;

• желдік ағыс;

• конвекциялық ағыс.

Басқа да түрлері:

• Ламинарлық ағыс — ламинарлық режім.

• Турбуленттік ағыс — турбулентті режім.

Ағыстың бірінші түрі тұйықтаушы тұстама арқылы (СЭС немесе бөгет суағары арқылы) өтетін, салалармен келіп құйылатын су массаларымен байланысты. Ағындылық ағыс тек толық еңістік болған жағдайда ғана қалыптасады, яғни бұл ағыс тек гидростатикалық қысым градиентінің әрекетімен жүзеге асады, сондықтан оны градиенттік ағыс деп те атайды. Желдік ағыс жел әсеріне байланысты туындайды және тек судың беткі қабаты ғана желдің бағытымен ыға ағуына байланысты ығу ағысы деп аталады. Су бетінің қисаюынан туындайтын бұл ағысқа қарамақарсы компенсациялық (өтемдік) ағыс (желбөгеттік-желқумалық денивеляция) градиенттік (немесе градиенттік желдік) ағыс деп аталады; олар көбінесе суқойманың түптік қабатын қамтиды. Бір вертикалда ығу ағысы градиенттік қарамақарсы болған жағдайда оны аралас ағыс деп атайды.

Суқоймалардың (көл, бөген) жеке бөлік теріндегі атмосфералық қысымның әр түрлі болуынан туындайтын ағысты да градиенттік ағыс дейміз. Конвекциялық ағыстар су массаларының қысымдық әртектілігінен туындайды. Егер суқойманың айтарлықтай телімдерінде ұзына бойлық қысым градиентін туғызатын орнықты тығыздықтық әркелкілік болса, онда градиенттік сипатқа ие өтемдік ағыс қалыптасады. Тік бағыттағы тығыздықтық әркелкілік тік конвекцияға әкеп соқтырады, яғни беттік қабаттағы тығызырақ су көлемін су түбіне ығыстырса, жеңілірек су көлемін жоғарыға итермелейді. Тығыздық өркелкілігі су массаларының температуралық әркелкілігімен және ондағы еріген немесе жүзбе заттардың шоғырлану айырмашылығына (түптік ауыр ағындар) байланысты болуы мүмкін. Суқоймалардағы жаға маңайында байқалатын ағыстар жағалаулық ағыс деген жалпы атауымен аталып, жағалау бойы (жағалау сызығы) нормалды және кешенді ағыстарға жікте леді. Кешенді жағалаулық ағыс ұзына бой және нормаль ағыстардан тұрады. Ағыстың жағаға бағытталған нормаль құрамы әрқашан қарсы бағыттағы ағыстан болады.

Ағыс жылдамдығының өзен арнасында таралуы ағыстағы су бөлшектерінің белгілі бір уақыт мөлше көлі, Қошқаркөл (Үялы), Зайсан көлдері ағысты көлдерге жатады. Ағыстың жылдамдығы су тамшыларының белгілі бір уақытта өткен жолы. Жылдамдық су тамшысының 1 бір секундте өтетін жолымен (м/с) өлшенеді. Ағыстық әр түрлі нүктелеріндегі орташа жылдамдықты өлшеу ағып жатқан судың көлемін есептеу үшін, өткел, көпір, тоған, су жолдарын жобалау үшін қажет. Ағыстың жылдамдығы, әдетте, екі түрлі әдіспен — гидрометриялық зырылдауық тың көмегімен және сирегірек — калтқы мен өлшенеді.

Ағыс жылдамдығының өзен арнасында таралуы

Ағыс жылдамдығының өзен арнасында таралуы - ағыстағы су бөлшектерінің белгілі бір уақыт мөлшерінде жүріп өткен жолы, ол су бір секуңдта жүріп өтетін үзындық өлшемі метрмен (м/с) өлшенеді. Өзен арнасыңдағы ағыс жылдамдығының таралуы өзеннің пландағы көрінісіне, қайраңдар мен иірімдердегі тереңдіктердің кезектесіп келуіне, арнадағы өсімдіктердің өсуіне, мұздық қүрылымдарға, өзеннің үзына бойында еңістіктің өзгеруіне, арна табанының беткейлерінің кедірбұдырлығына және желдің әсеріне тікелей тәуелді. Сонымен бірге жылдамдық су деңгейінің өзгеруіне де тәуелді: дұрыс формалы арнадағы су деңгейінің өсуі — жылдамдықтың өсуіне ықпал етеді. Жылдамдықтың судың терендігі бойынша таралуын графикалық жолмен, вертикалдағы жылдамдық эпюрын тұрғызу арқылы бейнелеуге болады. Су бетінің ашық кезінде ең тез жылдамдық су бетіне жақын орналасады да, су түбіне қарай біртіндеп кеми береді, ал түбінде ең аз мөлшерге ие болады. Су түбінде кенеттен кездескен кедергілер болған жағдайда да жылдамдық эпюры тез өзгеріске ұшырайды. Ағыс жылдамдығы су түбіне жақын маңда өсімдіктердін өсу жағдайында, кедірбұдырдың өсуіне байланысты да тез кемиді. Су бетін мұз басқан жағдайда, максимал жылдамдық су ортасына жақын манда болады. Себебі мүздың төменгі жақтауындағы үйкеліс кедергісіне байланысты. Ал ағыс бағытын да соғатын жел су бетіндегі жылдамдықты күшейтеді де, қарсы бағытта соқса, керісінше әлсіретеді.

Ағыс сызығы

• мұхиттануда — ағынның бағытын көрсететін нүктелердің геометриялық орны. Әуіздегі ламинар немесе әлсіз турбулентті ағындағы бөлшектердің траекториясын сипаттайды;
• атмосферада ағыс сызығы жел бағытын айқындайды. Ағыс сызығының кез келген нүктесіндегі жел осы нүктедегі сызыққа жанама бағытталған. Ағыс сызығының арақашықтығы жел жылдамдығының өзгеруін көрсетеді.

Ағысты жүйек

Ағысты жүйек (Проточная борозда) — судың жүйек соңына жетіп ағуы. суарғанда есептелген суару мөлшерін топыраққа беру үшін суды жүйек басынан үзбей беріп, қажетті су нормасы мен қамтамасыздандыру, жүйектің ұзына бойында ылғалды теңестіру және қашқан су мөлшерін кеміту және сіңбей қалған, қашқан суды жинақтағыш арықша арқылы өзен немесе каналдарға қайта қосу.

Ағысты көл

Ағысты көл (Сточное озеро) жыл бойы түрақты ағысы болатын көл. Ағысты көл, әдетге, суды болып келеді. Егер көлге құятын [[өзен|өзендер]] тұзды жермен ағатын болса, онда көлдің тұздылығы көтерілуі мүмкін.

Дереккөздер

1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 336 бет. ISBN 9965-36-416-8
2. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы.– Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.