Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Көл — тікелей теңізбен қосылмаған құрлықтар өңіріндегі суға толы дербес ойыстар. Ауқымды кеңістікті қамтитын, суы ащы көл түрлері теңіз деп аталып жүр (Каспий, Арал теңіздері).Жер шарындағы көлдердің жалпы ауданы 2,1 млн. км2 (құрлық ауданының шамамен 1,4%-ы). Ондағы жинақталған судың көлемі 176 мың км3, оның 52%-ы тұщы су, 48%-ы ащы су. Көлде эндемик түрлер, кейде реликт түрлер тіршілік етеді. Жер шарының ең ірі көлі – Каспий теңізі, ең терең көлі – Байкал. Қазақстанда Каспий мен Аралды қоспағанда, 48262 көл бар, олардың жалпы ауданы 45032 км2.
Көлдердің түрлері
Қалыптасуына қарай
Көл ойыстарының қалыптасуына қарай: бөгелген, ойысты және аралас болып жіктеледі.
- Бөгелген көл өзен аңғарын тау көшкіндері, сырғымалары, мұздықтар және т.б. басып қалған жағдайда пайда болады. Бөгелген көлге бөгендер мен әуіттер де жатады.
- Ойысты көлдің мореналық, тектоникалық, жанартаулық, эолдық және карстық деп аталатын түрлері бар. Көлдер ағынды көл (ағатын өзендері бар) және тұйық көл болып ажыратылады.
Режіміне қарай
- Ағынды – өзен ағып шығатын көлдер
- Ағынсыз – өзендер келіп құйғанымен, ағып шықпайды
Өзендермен салыстырғанда көлдердің суы едәуір ащы болады. Ағынды көлдердің суы, негізінен тұщы болады, ал ағынсыз тұйық көлдер көбінесе ащы келеді. Тіпті бір көлдің өзінің жеке бөліктерінің суы тұздылығы жөнінен айырмашылық жасауы мүмкін. Мысалы, Балқаш көлінің батыс бөлігіне қарағанда 5 есе көп, сондықтан батысы түщы болады.
Тұздылығы
Өзендерде тұздылық көбінесе 3-5 г/л-ден аспайды, ал көлдерде бұл көрсеткіш 14-тен 300 г/л дейін жетеді. Тұздылығы өте жоғары көлдер қатарына АҚШ жеріндегі , Оңтүстік-Батыс Азиядағы Өлі теңіз жатады.
Тұзды көлдерде ас тұзының, калий тұздарының, сода, йод, бром және т.б. минералды шикізаттың мол қоры шоғырланған. Каспийдің қайраңында мұнайдың мол қоры шоғырланған. Көлдерде балық шаруашылығы дамыған, ал ірі көлдер көлік қатынасына пайдаланылады.
Тұщы көлдер елді мекендер мен кәсіпорындарды сумен қамтамасыз етеді, тұзды көлдерді емдік мақсатта пайдаланады. Көлдер айналасының климатына да қолайлы әсер етеді; климаттың континенттілігін азайтады, ауаның ылғалдылығын арттырады. Адамның шаруашылық әрекетінен көлдерде су өсімдіктерінің шамадан тыс көбеюі, судағы газ құрамының өзгеруі әсерінен судың сапасы нашарлайды, судағы оттектің мөлшері азаяды.
Дүние жүзі көлдері
Дүние жүзіндегі аса ірі көлдер
| Атауы | Ауданы, мың км² | Теңіз деңгейінен биік жатқан жері м | Ең терең жері, м | Орналасқан жері |
|---|---|---|---|---|
| Каспий теңізі | 376 | −28 | 1025 | Еуразия |
| 82 | 183 | 393 | Солтүстік Америка | |
| Виктория | 68 | 1134 | 80 | Африка |
| Гурон | 60 | 177 | 208 | Солтүстік Америка |
| Мичиган | 58 | 177 | 281 | Солтүстік Америка (АҚШ) |
| Танганьика | 34 | 773 | 1470 | Африка |
| Байкал | 32 | 456 | 1637 | Азия (Ресей) |
| Малави | 31 | 472 | 706 | Африка |
| 30 | 157 | 137 | Солтүстік Америка (Канада) | |
| Үлкен Еріксіздер көлі | 29 | 156 | 150 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Эри | 26 | 174 | 64 | Солтүстік Америка |
| Чад | 26 | 281 | 11 | Африка |
| 24 | 217 | 28 | Солтүстік Америка (Канада) | |
| Балқаш | 22 | 342 | 26 | Азия (Қазақстан) |
| Онтарио | 20 | 75 | 236 | Солтүстік Америка |
| Арал теңізі | 18,24 | 3,5 | 54,5 | Азия |
| 18 | 5 | 230 | Еуропа (Ресей) | |
| Маракайбо | 16 | 0 | 250 | Оңтүстік Америка |
| Бангвеулу | 15 | 067 | 5 | Африка |
| 12 | 11 | 8 | Азия | |
| 10 | 33 | 127 | Еуропа (Ресей) | |
| Тонлесап | 10 | 12 | 14 | Азия |
| Туркана | 8,5 | 375 | 73 | Африка |
| Никарагуа | 8.4 | 32 | 70 | Солтүстік Америка |
| Титикака | 8,3 | 3812 | 304 | Оңтүстік Америка |
| Атабаска | 7,9 | 213 | 60 | Солтүстік Америка (Канада) |
Дереккөздер
- Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы - геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Қуандықов, 2000 жыл. — 328 бет.
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V том
- "Балалар энциклопедиясы" , 5 том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kol tikelej tenizben kosylmagan kurlyktar onirindegi suga toly derbes ojystar Aukymdy kenistikti kamtityn suy ashy kol tүrleri teniz dep atalyp zhүr Kaspij Aral tenizderi Zher sharyndagy kolderdin zhalpy audany 2 1 mln km2 kurlyk audanynyn shamamen 1 4 y Ondagy zhinaktalgan sudyn kolemi 176 myn km3 onyn 52 y tushy su 48 y ashy su Kolde endemik tүrler kejde relikt tүrler tirshilik etedi Zher sharynyn en iri koli Kaspij tenizi en teren koli Bajkal Қazakstanda Kaspij men Araldy kospaganda 48262 kol bar olardyn zhalpy audany 45032 km2 Kol Kolderdin tүrleri Aral tenizi Kaspij tenizi KaliforniyaҮlken tuzdy kol AҚShArizona Қalyptasuyna karaj Kol ojystarynyn kalyptasuyna karaj bogelgen ojysty zhәne aralas bolyp zhikteledi Bogelgen kol ozen angaryn tau koshkinderi syrgymalary muzdyktar zhәne t b basyp kalgan zhagdajda pajda bolady Bogelgen kolge bogender men әuitter de zhatady Ojysty koldin morenalyk tektonikalyk zhanartaulyk eoldyk zhәne karstyk dep atalatyn tүrleri bar Kolder agyndy kol agatyn ozenderi bar zhәne tujyk kol bolyp azhyratylady Rezhimine karaj Agyndy ozen agyp shygatyn kolder Agynsyz ozender kelip kujganymen agyp shykpajdy Өzendermen salystyrganda kolderdin suy edәuir ashy bolady Agyndy kolderdin suy negizinen tushy bolady al agynsyz tujyk kolder kobinese ashy keledi Tipti bir koldin ozinin zheke bolikterinin suy tuzdylygy zhoninen ajyrmashylyk zhasauy mүmkin Mysaly Balkash kolinin batys boligine karaganda 5 ese kop sondyktan batysy tүshy bolady TuzdylygyӨzenderde tuzdylyk kobinese 3 5 g l den aspajdy al kolderde bul korsetkish 14 ten 300 g l dejin zhetedi Tuzdylygy ote zhogary kolder kataryna AҚSh zherindegi Ontүstik Batys Aziyadagy Өli teniz zhatady Tuzdy kolderde as tuzynyn kalij tuzdarynyn soda jod brom zhәne t b mineraldy shikizattyn mol kory shogyrlangan Kaspijdin kajranynda munajdyn mol kory shogyrlangan Kolderde balyk sharuashylygy damygan al iri kolder kolik katynasyna pajdalanylady Tushy kolder eldi mekender men kәsiporyndardy sumen kamtamasyz etedi tuzdy kolderdi emdik maksatta pajdalanady Kolder ajnalasynyn klimatyna da kolajly әser etedi klimattyn kontinenttiligin azajtady auanyn ylgaldylygyn arttyrady Adamnyn sharuashylyk әreketinen kolderde su osimdikterinin shamadan tys kobeyui sudagy gaz kuramynyn ozgerui әserinen sudyn sapasy nasharlajdy sudagy ottektin molsheri azayady Dүnie zhүzi kolderiDүnie zhүzindegi asa iri kolder Atauy Audany myn km Teniz dengejinen biik zhatkan zheri m En teren zheri m Ornalaskan zheriKaspij tenizi 376 28 1025 Euraziya82 183 393 Soltүstik AmerikaViktoriya 68 1134 80 AfrikaGuron 60 177 208 Soltүstik AmerikaMichigan 58 177 281 Soltүstik Amerika AҚSh Tanganika 34 773 1470 AfrikaBajkal 32 456 1637 Aziya Resej Malavi 31 472 706 Afrika30 157 137 Soltүstik Amerika Kanada Үlken Eriksizder koli 29 156 150 Soltүstik Amerika Kanada Eri 26 174 64 Soltүstik AmerikaChad 26 281 11 Afrika24 217 28 Soltүstik Amerika Kanada Balkash 22 342 26 Aziya Қazakstan Ontario 20 75 236 Soltүstik AmerikaAral tenizi 18 24 3 5 54 5 Aziya18 5 230 Europa Resej Marakajbo 16 0 250 Ontүstik AmerikaBangveulu 15 067 5 Afrika12 11 8 Aziya10 33 127 Europa Resej Tonlesap 10 12 14 AziyaTurkana 8 5 375 73 AfrikaNikaragua 8 4 32 70 Soltүstik AmerikaTitikaka 8 3 3812 304 Ontүstik AmerikaAtabaska 7 9 213 60 Soltүstik Amerika Kanada DerekkozderMunaj zhәne gaz geologiyasy terminderinin oryssha kazaksha tүsindirme sozdigi Zhalpy redakciyasyn baskargan Қazakstanga enbegi singen munajshy geologtar T N Zhumagaliev B M Қuandykov 2000 zhyl 328 bet Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 V tom Balalar enciklopediyasy 5 tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet