Каспий теңізі (орыс. Каспийское море, әз. Xəzər dənizi, парсы: دریای خزر — Daryâ-ye Xazar, түрікм. Hazar deňzi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий теңізі парсы: دریای خزر, әз. Xəzər dənizi, шеш. Каспий-хIорд, авар. Каспи ралъад, Каспила урхьу, құм. Хазар денгиз, Каспи хьхьири, лезг. Каспи гьуьл, орыс. Каспийское море, түрікм. Hazar deňzi | |
ғарыштан көрінісі | |
Морфометрия | |
---|---|
Теңiз деңгейiнен биіктігі | −28 м |
Өлшемі | 1200 × 435 км |
Ауданы | 371 000 км² |
Көлемі | 78 200 км³ |
Жағалау сызығының ұзындығы | 7000 км |
Тереңдігі | 1025 м |
Орташа тереңдігі | 208 м |
Гидрология | |
Судың тұздылығы | 13 ‰ |
Су алабы | |
Суды жинау ауданы | 3 626 000 км² |
Құятын өзендер | , Еділ, Жайық, , |
Орналасуы | |
42° с. е. 51° ш. б. / 42° с. е. 51° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42° с. е. 51° ш. б. / 42° с. е. 51° ш. б. (G) (O) (Я) | |
Елдер | Қазақстан Ресей Әзербайжан Түрікменстан Иран |
Каспий теңізі Ортаққорда |
Каспий теңізі аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге құятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, , Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
Қалыптасуы
Қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін қайтып отырды (регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің оңтүсігінде орналасқан атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плиоценнің кейбір кезеңдерінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген.
Географиясы
Каспий теңізі қазаншұңқырларының бедеріне қарай үшке бөлінген. Солтүстік бөлігінің шегі Маңғыстау түбегі бойымен өтеді. Ортаңғы бөлігі содан Апшерон түбегіне дейін созылған, қалған жері оңтүстік бөліктің үлесіне келеді. Солтүстік бөлігі таяз, көп жерінде 5 м-ден аспайды, ең терең жері 26 м, жалпы теңіз ауданының 24%-ын алады. Орталық Каспийдің орташа тереңдігі 200 м, ең терең жері 788 м, жалпы теңіз ауданының 36%-ын қамтиды. Оңтүстік бөлігінің орташа тереңдігі 345 м, ең терең жері 1025 м, теңіз ауданының 40%-ын, ал теңіз суының 66%-ын алып жатыр. Қазақстанға жататын солтүстік және орта бөлігінің солтүстік анағұрлым тайыз болып келеді. Аралдар саны аз, жалпы ауданы 2045 км2. Қазақстан жерінде олардың 88%-ы орналасқан. Ең ірілері Төленді аралдар тобындағы (архипелаг) Құлалы (73 км2) және (65 км2) аралдары. Каспийге шығыс жақтан Маңқыстау, Түпқараған, Бозашы сияқты үлкен түбектер сұғына еніп жатыр, шығыс жағалауында шығанақтар да көбірек кездеседі. Олардың қатарында мен бар. Ауданы 376 000 км2. 1200 км-ге созылған, орташа ені 300 км. Жағалау сызығының Ұзындығы 7000 км.
- Ірі шығанақтары: Маңғыстау шығанағы, Қазақ шығанағы, , тағы басқа 50-ге тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, тағы басқа).
- Ірі түбектері: Маңғыстау түбегі, , , , .
Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрынғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп.
Климаты
Теңіз екі климаттық белдеуле орналасқан. Солтүстігі қоңыржай континентті климатта, оңтүстік батысы — , шығысы Орта Азия шұғыл континентті климаттар арасында жатыр. Жазда Каспий теңізінің беті қатты қызады, температура барлық бөлігінде де бірдей: шілдеде орташа температура 240о-260оС. Қыста температура өзгеше. Солтүстігінде қысы аязды болып келеді. Қаңтар айының орташа температурасы -7-11оС. Орта бөлігінде 10о-50оС, ал оңтүстікте 8о-10оС. Қаңтардың ең төменгі температура -38оС-қа жетелі. Теңіздің шығыс жағалауының қысы барлық ендікте де батыс жағалауға қарағанда суықтау келеді. Қыс айларында Каспий теңізінің тек солтүстік таяз бөлігі ғана қатады. Мұздың қалыңдығы 2 м-ге дейін жетелі. Судың жоғарғы қабаттарының қысқы температура солтүстігінде -1о-тан 0о-қа дейін, оңтүстігінде 10о-11оС-қа дейін жоғарылайды. Тамыз айында температура айдынның бірқатар бөлігінде 240С, ал оңтүстікте 28"С-қа дейін көтеріледі.
Теңіз деңгейі
Теңіз деңгейі үнемі өзгеріп тұрады. 1830-1929 жылдары 25,5 және 26,6 м көрсеткіштен айнымалы. 1929 жылдан 1977 жылға дейін деңгейдің күрт төмендеуі (-29 м) байқалды. 1978 жылдан бастап Каспий қайта көтерілді, 1995 жылдың басында - 26,5 м-лік көрсеткішке жетті. Жағалауды теңіз суы қайта басты. Еділ сағасында 4-5 км, Жайық сағасында 6-12 км, Қаратон, Теңіз, Прорвада кен орындарының тұсында 35-45 км, Бозашы түбегінде 4-10 км жер су астында қалды. Теңіз суының қазіргі деңгейінің жоғарылауын климаттық жағдайға байланысты түсіндіреді. Каспий суының көтерілуі 45%-ы теңізге құятын өзендер, 16%-ы айдынға жауатын жауын-шашынның молаюы, 25%-ы теңіз үстінен булану мөлшерінің азаюы және 14%-ы Шығанағына құйылатын суды шектеуге байланысты. Орта Каспийдің шығыс бөлігі - терең сулы. Орташа тереңдігі 200 м, ал максималды 700 м дейін жетеді.
Судың тұздылығы
Судың тұздылығы Солтүстік Каспийде құбылмалы, ал Еділ мен Жайық сағасына жақын жерде 0,2-2%о болса, орталық бөлігі 10-12%о-ге дейін көбейеді. Орталық және бөліктерінде тұз құрамы онша өзгермейді, әдетте 13-14%о болады.
Табиғаты
Теңізге құятын өзендер мен мол тасымалдануына байланысты, Каспий теңізі балыққа бай, итбалық та көп кездеседі. Итбалық теңіздің бір кезде Солтүстік Мұзды мұхитпен байланыста болғанын көрсетеді. Балықтар мен итбалықтың үлкен кәсіптік маңызы бар. Ең бағалы балықтарға бекіре (бекіре, шоқыр, қортпа) тұқымдастары жатады. Дүние жүзінде жыл сайын ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 80%-ынан астамы Каспий теңізі үлесіне тиеді. Каспийде ауланатын бекіре тұқымдас балықтардың Қазақстан үлесіне 40%-ы тиеді. Каспийде өсімдіктердің 500 түрі, балық пен жануарлардың 769 түрі мекендейді. Мұнда балықтың 55 түрі кездеседі. Бағалы балық — қортпа (белуга) үзындығы 6-7 м-ге, ал салмағы 1800 кг-ға дейін жетелі, 100 жылға дейін тіршілік етеді. Бекіренің () ұзындығы 2,3 м, салмағы 100 кг-ға дейін барады. Шоқырдың () үзындығы 2,2 м-ге, салмағы 40-80 кг-ға дейін жетелі. Каспийде олардан басқа сазан, көксерке, сыла, майшабақ, т.б. ау даналы.
Каспий жағалауында қазіргі кезде құстардың 260 түрін кездестіруге болады. Тек Каспийдің шығыс жағалауында жыл сайын кәсіптік маңызы бар 2 млн құс қонақтайды. Кей жылдары суда жүзетін 3 млн-дай құс қыстап шығады.
Каспий албырты (лат. Salmo trutta caspіus) – албырттар тұқымдасының бір түр тармағы.... мақаланы толығымен оқу | Каспий итбалығы(лат. Phoca caspіca) – , итбалық тұқымдасына жататын аң. Оны қазақ тілінде түлен деп те атайды... мақаланы толығымен оқу | Каспий қаязы(лат. Barbus brachycephalus caspіus) – Арал қаязының түр тармағы, өткінші балық.... мақаланы толығымен оқу |
Экологиясы
Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына байланысты Казақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғат, әлеуметтік, экономикалық жөне экологиялық жағдай. Каспий теңізі — әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйык, су алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума-желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5 — 1 м-ге дейін ауытқып отырады. 1837 — 1990 ж. жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізнің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980 — 90 ж. аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 - 41 ж. су деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең төменгі абс. мөлшері не (29,01 м) жетті. 1978 95 ж. су деңгейі 2,35 м қайта көтеріліп, 1995 ж. көрсеткіш -26,66 м болды.
Қазіргі заманның балық шаруашылығы — балық аулауды реттеу, аса бағалы балық түрлерін (бекіре, қортпа, шоқыр жөне пілмай) табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген. Жыл сайын 11 балық з-ты (Ресейдің, Әзірбайжанның, Қазақстанның) Каспий теңізіне 75 млн. балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық з-ты жылына 6 млн. бекіре балығының шабағын дайындайды. Балықтар уылдырығын тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы, шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына (дельта) дейін өрістесе, қаракөз, табан, көксерке тұзды суда (тұздылығы 10 — 11%о), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан. Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Казақстанның және Ресейдің "Қызыл кітабына" енгізілген өте сирек кездесетін калбағай, карабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар. Ал Каспий итбалығы — тек қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920 ж. 1 млн-нан астам итбалықтың 120 мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360 — 450 мыңға дейін азайған итбалықтың — 27 мыңы, 1990 ж. — 13,8 мыңы, 1996 ж. — 8 мыңы ауланған. 2000 ж. сәуір — тамыз айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы — Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорология және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді. Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туыс бірігетін 945 түрі өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сатыдағы өсімдік-терге (25 түрі эндемиктер) жатады, 6 түрі — Казақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Ал теңіздің өзінде 728 түрі (оның 5 түрі — жоғары сатыдағылар) өседі. жамылғысының көп айырмашылығы бар. Құрлықта, негізінен, гүлді өсімдіктер, ал суда балдырлар (64 түрі) кездеседі. Солтүстік Каспийде негізінен қамыс, , шалаң, егеушөп, , мүйізжапырақ өседі. Бұл өсімдіктер балықтардың уылдырығының су түбінде бекуі үшін қажет, сондай-ақ, мен кейбір балық түрлеріне қорек болады. Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық жағдайына атмосфераның, , судың ластануы үлкен қауіп төндіруде. Атмосфераның ластануына мүнай-газ өндіретін және оны кайта өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде.
Мысалы; 1998 ж. Атырау облысы бойынша атмосфераға 135,1 мың т зиянды заттар (онын ішінде 132,8 мың т газ тәрізді заттар, 2,3 мың т катты заттар) шығарылған. Бұл атмосфераға, негізінен, ескі технологиялық жабдықтармен жабдықталған 3,5 мың шығарады. Мұнай кәсіпшілігінің ең басты экологиялық проблемасы — іске жарату. Қазір жылына 800 млн.3 газ ауада жанады (2001). Мұнай кен орындарында мұнай өнімдерін өңдеу кезінде мұнай мен калдық сулардың топырақ пен грунтқа төгілуі оларды ластайды. Солтүстік Каспий жағалауының мұнай өнімдері қалдықтарымен ластанған аумақ. 194 мың га жерді алып жатса, төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн. т-дан асады (2001). Теңіз деңгейінің көтерілуіне және мүнайдың теңізге төгілуіне байланысты теңіз суының құрамында мұнай өнімдерінің қалдықтары, фенол, , , ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екені анықталған. Судағы мүк концентрациясы мамыр-шілде айларында байқалады. Теңіз жағалауының мұнай және мұнай өнімдерімен, улы газдармен ластануы мен теңіз суында тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктердің жаппай жойылуына әкелуде. Теңіз түбіндегі шөгінділердің мұнай өнімдерімен ластануы бентостық тіршілік ететін мен моллюскілерге, сондай-ақ, мен балықтарға да зиянын тигізуде. Мыс., 1900 жылмен салыстырганда Каспий теңізінде балық аулау 3 есеге, яғни 500 — 600 мың т-дан 180 мың т-ға дейін азайды. Теңіз суын ең қауіпті ластаушы заттың бірі — ыдырамайтын ауыр металдар (мыс., мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкг/л (рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі — 50 мкг/л (бүл — 5 есе артық). Каспий жағалауы аймағының ластануы онда тіршілік ететін организмдерге ғана емес, жергілікті тұрғындардың денсаулығына да үлкен қәуіп төндіруде. Сондықтан, Каспий теңізі жағалауындағы 5 мемлекет (Әзірбайжан, Иран, Ресей, Түрікменстан жөне Қазақстан) Дүниежүзілік банкпен, БҰҰ-ның Адамды қоршаған орта жөніндегі бағдарламасымен бірлесе отырып, Каспий экологиялық бағдарламасын () жасап, оны іске асыруда. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты – экологиялық тұрақтылықты дамыту және Каспий аймағының табиғи ресурстарын тиімді басқаруды қамтамасыз ету. КЭП-тің негізгі бағыттары: теңіз деңгейінің езгерісі жағдайында жергілікті тұрғындардың түрмысы мен шаруашылық жұмыстарының тұрақтылығын қамтамасыз ету; Каспий теңізі мен оның биоресурстарын ластанудан арылтып, қоршаған орта жағдайын жақсарту; теңіздің экожүйесін сауықгырып, қалпына келтіру және оның биологиялық алуан түрлілігін сақтау; аймақта экологиялық. қауіпсіздікті жөне қорнай өнімдерінің ең жоғары шаған ортаның қалыпты » дайын сақтап, ондағы тұрақты тіршіліктің дамуын қамтамасыз ету.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су денгейі көтерілген. Оның себептерін ауа райының құбылысымен және антропогендік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80 %-ын құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланыста болды. Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердін бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығы екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы теңіз деңгейінің төмен түсуін антропогендік факторларға жаткызады. Оның да себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын Еділден 12 %-ға, Жайықтан 24 %-ға, ал Теректен 60 %-ға төмендеген. Осы факторларды ескеріп, теңіз суы деңгейінің азаюын тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қара-бұғазкөлді теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған бұғаздың суы небәрі 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кетіп, айналасына теңіз тұзы аралас тарады. Әсіресе теңіздің түбінен тұз өндірушілерге қиындық туды, тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені Қарабүғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден-бір ірі Қарабүғазсульфат комбинатымен әлемге әйгілі еді. 1978 жылдан бастап теңіз дейгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың аяғында оның деңгейі 3 метрге жуық көтерілді. Судың көтерілуінен жүзден астам мұнай бүрғылары, ондағы мүнай қоймалары, 6 мұнай-газ кешені, жүздеген елді мексндер коммуникациялық желілер, өнеркәсіп орын-дары су астында қалды. Барлык ластағыш заттар мен мұнай теңіз суына араласып, оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі жылдары теңіз суының көтерілуінің табиғи процесс екенідігі дәлелденді.
Каспий тсңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар.
- Біріншіден, су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауындағы табиғи жайылымдардың көлемін тарылтып, қүстар мен жануарлардың мекенін басып қалды. Суға тоскауыл үшін соғылған бөгеттер жағалаудың фаунасы мен флорасына зор шығын келтірді. Балықтардың уылдырық шашу аясы мен құстардың үя салу тығыздығы кеміп, биокөптүрліліктің азайып кету проблемасын туғызып отыр.
- Екіншіден, теңіз деңгейінің көтерілуі судың, ауа мен топырақтың ластануына, одан әрі экологиялық апатка апарады. Судың мұнай өнімдерімен ластануы 1980 жылдан бастап күшейе түсті. Су құрамында пестицид және ауыр металдардың көбеюі бекіре сияқты бағалы балық-тар, теңіз мысығы, құстардың жаппай ауруларға ұшырап, қырылып қалу фактілерін жиілетті. Соңғы мәліметтер бойынша бекіре балықтарын аулау 40 %-ға азайды.
- Үшіншіден, су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауларындағы мұнай ұнғыларын, мұнай коймаларын, мұнай өндейтін өнеркәсіп орындарын, балық комбинаттарын, елді мекендерді су басып, орасан зор шығын келтіре бастады.
- Төртіншіден, мұнай игеруге шетелдік инвесторларды тарту Каспий теңізінің экологиясын одан әрі шиеленістіре түсуде. Мұнай өндірумен бірге ауаға шығатын ілеспе газдардың көтерілуі аймақтың ауа ағынында зиянды газдар үлесін көбейтіп отыр. Теңіз жағалауларының тозуы техногендік процестерді жылдамдатып, аумақтың шөлге айналуына себепші болып отыр.
Жағалауындағы қалалар мен құрылыстар
Ақтау қаласында теңіз суын тұщыландыратын қуатты қондырғы орнатылған. Каспий теңізінің Ақтау порты заман талабына сай қайта жөнделіп, жабдықталды, теңіз айдағы кеңейтілді. құрылды. Басқа елдермен сауда қарым-қатынастар порт арқылы жүзеге асуда. Үзындығы 150 м, биіктігі 10 м болатын ең үлкен атты су кемесінің жылына 2 млн тонна құрғақ өнімдер мен 10 млн тонна мұнай және тасуға мүмкіншілікбар.
Түрікменстан | Қазақстан | Иран | Ресей | Әзербайжан |
Каспий маңы халқы
Каспий теңізі және оның су айдыны Каспий маңы елдері, оның ішінде Қазақстан экономикасы үшін үлкен маңызға ие. Бұл жер қойнауында әр түрлі флора мен фаунасы бар бірегей су қоймасы, оның ішінде көмірсутектердің айтарлықтай қоры шоғырланған. Жағалау аймағындағы әлеуметтік-экономикалық дамуға теңіз және жағалау аумағының гидрометеорологиялық режимі, ең алдымен, теңіз деңгейінің жағдайы айтарлықтай әсер етеді.
Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре тұқымдастары, майшабақ, табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Итбалық аулау ертеден жолға қойылған. Каспий теңізі өңірі көптеген Еуразия халықтарының этнография және мәдени бастауының маңызды бір ошағы саналады, яғни тарихи-мәдени өлке болып табылады. Каспий өңірінің тоғыз жолдың торабы болуы ондағы этногенетикалық үрдістерге айтарлықтай әсерін тигізді. Ғылымға сүйенсек, Каспий өңірінде осыдан 1 млн. жылдай бұрын адамдардың арғы тегі – гоминидтер пайда болған. Каспийдің шығыс жағалауындағы үңгірлер мен даланың аңғарлық аумағында, аңшылар мен балықшылардың алғашқы қауымдық құрылыс қоныстарының іздері кездеседі. Үстірттің оңтүстік-шығыс аймағында неолит тұрғындарының ескерткіштері табылды. Қола дәуірінде Андронов мәдениеті және Қима мәдениеті қалыптасты. Біздің заманымыздан бұрын 8-мыңжылдықтан б.з. 1-мыңжылдығының бірінші жартысы аралығында Еділ мен Жайық өзендері аралығын отырықшы әрі көшпенді тайпалар қоныс етті. Солтүстік-Шығыс Каспий өңірінде көшпелілердің ежелгі дәуірдегі тарихи ескерткіштері сақталған. Біздің заманымыздан бұрын1-мыңжылдықта Арал-Каспий өңірінде сақ, сармат, каспи тайпалары және оған туыстас тағы басқа тайпалар қоныстанған. Қарабұғазкөл жағалауындағы біздің заманымыздан бұрын5 – 7 ғасырларға жататын кесенелер массагет тайпалары мәдениетінің озық үлгілері болып табылады. Ежелгі грек тарихшысы Страбон: “Каспий теңізі жағалауында тұратын көшпелілерді дайлар деп атайды” деп жазады.
Тарихы
6 ғасырдың орта тұсында Каспий өңірі Батыс түрік қағанатының иелігінде болды. Орта ғасырларда Каспий өңірі халықаралық сауда-дипломатиялық қатынастар торабы болды. Каспий өңірінің ортағасырлық тарихында хазарлар, қыпшақтар үлкен рөл атқарды.
Шыңғыс хан империясы құрылғаннан кейін теңіздің солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі Алтын Орда иелігіне көшті. Алтын Орда ыдырап, оның орнында пайда болған Қырым хандығы, Ноғай ордасы, Астрахан (Қажы-Тархан) хандықтарын жаулап алған Ресей империясы Каспий өңірін де иемдене бастады. Ресей мен Парсы елдері арасындағы алғашқы келісім – болды. Ондағы келісімде Каспий теңізіне және мен Аракс өзендерінде Ресей еркін сауда және кеме қатынасын қолдануына мүмкіндік алды. Кейін теңіз айдыны демаркацияланып, біраз бөлігі Ресейге қарады. 1813 жылы , одан кейін (1828) Ресейге Каспий теңізінде толық әскери флот құруына рұқсат берілді. Парсылар тек сауда және кеме қатынасымен шектелді. Кеңес Одағы Каспий теңізі-ндегі монополиялық құқықтан бас тартып, 1921, 1935 және 1940 жылдардағы Кеңес – Иран келісімінде Каспий теңізінде кеме қатынасын жүзеге асыруға екі ел тең құқықты деп саналды. КСРО ыдыраған соң (1991), Каспий теңізі жағалауындағы бес мемлекет (Әзірбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей, Түрікменстан) Каспий теңізі мәртебесін айқындауға ұмтылды. Осыған орай,2002 жылы 23 – 24 сәуірде Ашғабатта Каспий жағалауы мемлекеттерінің алғашқы саммиті өтті. Ашғабат кездесуінде бірде-бір құжатқа қол қойылмағанымен, бес мемлекет басшыларының жоғары дәрежелі басқосуы түйінді мәселені байыптылықпен шешу ісіне қосылған елеулі үлес болды. Ең бастысы, проблеманы талқылау барысында оны қалай да шешудің қажеттілігіне деген мүдделі пікірталас өріс алды. Тұңғыш рет проблема барынша ашық қойылып, егжей-тегжейлі талқыланды. Қазақстан ұстанған бағытты Ресей де, Әзірбайжан да қолдады.
Каспий түбектері
- Аграхан түбегі
- Апшерон түбегі — Каспийдің батыс жағында, Әзірбайжанда орналасқан.
- Бозащы түбегі
- Маңғыстау түбегі — Каспийдің шығысында, Қазақстанда орналасқан.
Дереккөздер
- Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
- Каспий экологиялық программасы, Информациялық бюллетень, 2001,№2.-61 бет.
- Ә. Бейсенова, А. Самақова, Т.Есполов, Ж. Шілдебаев Экология және табиғатты тиімді пайдалану, Алматы.-2004,328 бет.
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Caspian Sea |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kaspij tenizi orys Kaspijskoe more әz Xezer denizi parsy دریای خزر Darya ye Xazar tүrikm Hazar denzi Europa men Aziya aralygynda ornalaskan zher sharyndagy en үlken tujyk kol Үlkendigine karap ony teniz dep atajdy Aty XVI gasyrdyn ayagynda osy teniz zhagasynda konystangan bajlanysty kalyptaskan Gruziyada Kaspi kalasy kazir de bar Sonymen birge I gasyr Hazar II H gasyr H HIII gasyr zhәne t b tarihi ataulary bar Olar songy үsh myn zhyldagy omir sүrgen halyktardyn kojgan attary Kaspij tenizi parsy دریای خزر әz Xezer denizi shesh Kaspij hIord avar Kaspi ralad Kaspila urhu kum Hazar dengiz Kaspi hhiri lezg Kaspi gul orys Kaspijskoe more tүrikm Hazar denzigaryshtan korinisiMorfometriyaTeniz dengejinen biiktigi 28 mӨlshemi1200 435 kmAudany371 000 km Kolemi78 200 km Zhagalau syzygynyn uzyndygy7000 kmTerendigi1025 mOrtasha terendigi208 mGidrologiyaSudyn tuzdylygy13 Su alabySudy zhinau audany3 626 000 km Қuyatyn ozender Edil Zhajyk Ornalasuy42 s e 51 sh b 42 s e 51 sh b 42 51 G O Ya Koordinattar 42 s e 51 sh b 42 s e 51 sh b 42 51 G O Ya T Elder Қazakstan Resej Әzerbajzhan Tүrikmenstan IranKaspij teniziKaspij tenizi OrtakkordaKaspij zhagalauyndagy memleketter Kaspij tenizi ayagynda zher kyrtysynyn koteriluinen Қara tenizden bolindi Bul kezdi Kaspij tenizinin pajda bolgan uakyty dep esepteuge bolady Kaspij tenizinin zhalpy audany 376 myn km2 Onyn beti teniz dengejinen 28 m tomen zhatyr Teniz soltүstikten ontүstikke karaj 1200 km ge sozyla ornalaskan Tenizdin endirek zheri 435 km al ensiz zheri 193 km Kaspij tenizinin zhagalau syzygynyn uzyndygy 7000 km Onyn suy 5 memlekettin zhagalauyn shajyp zhatyr Zhagalau syzygynyn Қazakstan үlesine 29 2340 km Resejge 9 Әzirbajzhanga 20 Tүrikmenstanga 21 Iran Islam Respublikasy 14 tiedi Kaspij tenizine 130 ga zhuyk ozender men agyndy sular Қundy Olardyn tenizge kuyatyn zhiyntyk agyny zhylyna ortasha eseppen 300 km3 Osy molsherdin 80 y Edil ozeninin 5 y Zhajyktyn үlesine tiedi Agynnyn 10 11 yn Batys zhagalaudagy ozender Terek Samur Kura zhәne t b beredi Қalgan 4 5 y Iran zhagalauy ozenderinen keledi Shygys zhagalaularda turakty agyn sular zhok ҚalyptasuyҚalyptasuy uzak geologiyalyk merzimde otti Osy uakyt ishinde teniz suy birde zhagalaudy basty transgressiya birde suy kejin kajtyp otyrdy regressiya Plejstocen kezeninde 70 mln zhyl buryn tenizdin ontүsiginde ornalaskan atty үlken tenizden bolinip kaldy Pontij kezeninde 10 mln zhyl buryn kuramynda kazirgi aumakty alyp zhatkan Қara zhәne Kaspij tenizderi bar Sarmat tajpasy birneshe bolikke bolindi Nәtizhesinde okshau tujyk alapty kamtygan kazirgi Kaspij tenizinin nobajy pajda boldy Bul kezde tenizdin aumagy kazirgiden kishi bolgan Orta pliocennin kejbir kezenderinde tenizdin aumagy odan da kishi bolgan Ol tek Derbent kazanshunkyrymen gana shektelgen GeografiyasyKaspij tenizinin su koleminin azayuy Sary tүstisi buryn bolgan kolemi Kaspij tenizi kazanshunkyrlarynyn bederine karaj үshke bolingen Soltүstik boliginin shegi Mangystau tүbegi bojymen otedi Ortangy boligi sodan Apsheron tүbegine dejin sozylgan kalgan zheri ontүstik boliktin үlesine keledi Soltүstik boligi tayaz kop zherinde 5 m den aspajdy en teren zheri 26 m zhalpy teniz audanynyn 24 yn alady Ortalyk Kaspijdin ortasha terendigi 200 m en teren zheri 788 m zhalpy teniz audanynyn 36 yn kamtidy Ontүstik boliginin ortasha terendigi 345 m en teren zheri 1025 m teniz audanynyn 40 yn al teniz suynyn 66 yn alyp zhatyr Қazakstanga zhatatyn soltүstik zhәne orta boliginin soltүstik anagurlym tajyz bolyp keledi Araldar sany az zhalpy audany 2045 km2 Қazakstan zherinde olardyn 88 y ornalaskan En irileri Tolendi araldar tobyndagy arhipelag Қulaly 73 km2 zhәne 65 km2 araldary Kaspijge shygys zhaktan Mankystau Tүpkaragan Bozashy siyakty үlken tүbekter sugyna enip zhatyr shygys zhagalauynda shyganaktar da kobirek kezdesedi Olardyn katarynda men bar Audany 376 000 km2 1200 km ge sozylgan ortasha eni 300 km Zhagalau syzygynyn Ұzyndygy 7000 km Iri shyganaktary Mangystau shyganagy Қazak shyganagy tagy baska 50 ge tarta araldar bar irileri Қulaly Sheshen Artem tagy baska Iri tүbekteri Mangystau tүbegi Ojpatty tegis zhagalau basym Zhagalauynda teniz suynyn buryngy zhogary turgan kezenin dәleldejtin teniz terrasalary kop Klimaty Teniz eki klimattyk beldeule ornalaskan Soltүstigi konyrzhaj kontinentti klimatta ontүstik batysy shygysy Orta Aziya shugyl kontinentti klimattar arasynda zhatyr Zhazda Kaspij tenizinin beti katty kyzady temperatura barlyk boliginde de birdej shildede ortasha temperatura 240o 260oS Қysta temperatura ozgeshe Soltүstiginde kysy ayazdy bolyp keledi Қantar ajynyn ortasha temperaturasy 7 11oS Orta boliginde 10o 50oS al ontүstikte 8o 10oS Қantardyn en tomengi temperatura 38oS ka zheteli Tenizdin shygys zhagalauynyn kysy barlyk endikte de batys zhagalauga karaganda suyktau keledi Қys ajlarynda Kaspij tenizinin tek soltүstik tayaz boligi gana katady Muzdyn kalyndygy 2 m ge dejin zheteli Sudyn zhogargy kabattarynyn kysky temperatura soltүstiginde 1o tan 0o ka dejin ontүstiginde 10o 11oS ka dejin zhogarylajdy Tamyz ajynda temperatura ajdynnyn birkatar boliginde 240S al ontүstikte 28 S ka dejin koteriledi Kaspij teniziTeniz dengeji Teniz dengeji үnemi ozgerip turady 1830 1929 zhyldary 25 5 zhәne 26 6 m korsetkishten ajnymaly 1929 zhyldan 1977 zhylga dejin dengejdin kүrt tomendeui 29 m bajkaldy 1978 zhyldan bastap Kaspij kajta koterildi 1995 zhyldyn basynda 26 5 m lik korsetkishke zhetti Zhagalaudy teniz suy kajta basty Edil sagasynda 4 5 km Zhajyk sagasynda 6 12 km Қaraton Teniz Prorvada ken oryndarynyn tusynda 35 45 km Bozashy tүbeginde 4 10 km zher su astynda kaldy Teniz suynyn kazirgi dengejinin zhogarylauyn klimattyk zhagdajga bajlanysty tүsindiredi Kaspij suynyn koterilui 45 y tenizge kuyatyn ozender 16 y ajdynga zhauatyn zhauyn shashynnyn molayuy 25 y teniz үstinen bulanu molsherinin azayuy zhәne 14 y Shyganagyna kujylatyn sudy shekteuge bajlanysty Orta Kaspijdin shygys boligi teren suly Ortasha terendigi 200 m al maksimaldy 700 m dejin zhetedi Sudyn tuzdylygy Sudyn tuzdylygy Soltүstik Kaspijde kubylmaly al Edil men Zhajyk sagasyna zhakyn zherde 0 2 2 o bolsa ortalyk boligi 10 12 o ge dejin kobejedi Ortalyk zhәne bolikterinde tuz kuramy onsha ozgermejdi әdette 13 14 o bolady Tabigaty Tenizge kuyatyn ozender men mol tasymaldanuyna bajlanysty Kaspij tenizi balykka baj itbalyk ta kop kezdesedi Itbalyk tenizdin bir kezde Soltүstik Muzdy muhitpen bajlanysta bolganyn korsetedi Balyktar men itbalyktyn үlken kәsiptik manyzy bar En bagaly balyktarga bekire bekire shokyr kortpa tukymdastary zhatady Dүnie zhүzinde zhyl sajyn aulanatyn bekire tukymdas balyktyn 80 ynan astamy Kaspij tenizi үlesine tiedi Kaspijde aulanatyn bekire tukymdas balyktardyn Қazakstan үlesine 40 y tiedi Kaspijde osimdikterdin 500 tүri balyk pen zhanuarlardyn 769 tүri mekendejdi Munda balyktyn 55 tүri kezdesedi Bagaly balyk kortpa beluga үzyndygy 6 7 m ge al salmagy 1800 kg ga dejin zheteli 100 zhylga dejin tirshilik etedi Bekirenin uzyndygy 2 3 m salmagy 100 kg ga dejin barady Shokyrdyn үzyndygy 2 2 m ge salmagy 40 80 kg ga dejin zheteli Kaspijde olardan baska sazan kokserke syla majshabak t b au danaly Kaspij zhagalauynda kazirgi kezde kustardyn 260 tүrin kezdestiruge bolady Tek Kaspijdin shygys zhagalauynda zhyl sajyn kәsiptik manyzy bar 2 mln kus konaktajdy Kej zhyldary suda zhүzetin 3 mln daj kus kystap shygady Kaspij albyrty lat Salmo trutta caspius albyrttar tukymdasynyn bir tүr tarmagy makalany tolygymen oku Kaspij itbalygy lat Phoca caspica itbalyk tukymdasyna zhatatyn an Ony kazak tilinde tүlen dep te atajdy makalany tolygymen oku Kaspij kayazy lat Barbus brachycephalus caspius Aral kayazynyn tүr tarmagy otkinshi balyk makalany tolygymen okuEkologiyasy Kaspij tenizinde munaj gaz ondiru zhәne munaj ondeu keshenderinin damuyna bajlanysty Kazakstannyn batys onirinde kalyptaskan tabigat әleumettik ekonomikalyk zhone ekologiyalyk zhagdaj Kaspij tenizi әlemdegi sharuashylyk manyzy zor en iri tujyk su alaby Zhyl bojyna Kaspij tenizinin dengeji zhelkuma zhelboget kubylystarynyn nәtizhesinde 0 5 1 m ge dejin auytkyp otyrady 1837 1990 zh zhүrgizilgen bakylau zhumystarynyn nәtizhesinde Kaspij teniznin su dengeji molsherinin ajtarlyktaj ozgerui 1930 zhәne 1980 90 zh aralygyna sәjkes keletini anyktalgan 1929 41 zh su dengeji 2 m ge tomendese 1977 zh bul korsetkish en tomengi abs molsheri ne 29 01 m zhetti 1978 95 zh su dengeji 2 35 m kajta koterilip 1995 zh korsetkish 26 66 m boldy Iran Қazirgi zamannyn balyk sharuashylygy balyk aulaudy retteu asa bagaly balyk tүrlerin bekire kortpa shokyr zhone pilmaj tabigi zhәne zhasandy zholmen kobejtu zhumystaryna negizdelgen Zhyl sajyn 11 balyk z ty Resejdin Әzirbajzhannyn Қazakstannyn Kaspij tenizine 75 mln balyk shabaktaryn zhiberedi 1998 zhyldan beri Atyraudagy 2 balyk z ty zhylyna 6 mln bekire balygynyn shabagyn dajyndajdy Balyktar uyldyrygyn tushy suga shashady kor zhinau үshin tuzdy suga shygady Mysaly shortan ongak kyzylkanat balyk alabuga tenizdin atyrauyna delta dejin oristese karakoz taban kokserke tuzdy suda tuzdylygy 10 11 o al bekire tәrizdiler sudyn ote tuzdy zherinde tirshilik etuge bejimdelgen Kaspij tenizinde 2 tropiktik zhүje kalyptaskan Soltүstik Shygys Kaspij aumagynda kustardyn 278 tүri mekendejdi Sonyn ishinde Kazakstannyn zhәne Resejdin Қyzyl kitabyna engizilgen ote sirek kezdesetin kalbagaj karabaj sary kutan bujra birkazan t b bar Al Kaspij itbalygy tek kana Kaspij tenizinde tirshilik etetin sүtkorekti 1920 zh 1 mln nan astam itbalyktyn 120 myny aulangan bolsa 1980 zhyldyn ayagynda 360 450 mynga dejin azajgan itbalyktyn 27 myny 1990 zh 13 8 myny 1996 zh 8 myny aulangan 2000 zh sәuir tamyz ajlarynda indetten olardyn 15 myny kyryldy Kaspij itbalygynyn zhappaj kyryluy Kaspijdin soltүstik boligindegi gidrometeorologiya zhәne ekologiyalyk zhagdajlardyn nasharlauynan teniz zhanuarlary immunitetinin tomendeuin korsetedi Kaspij ojpatynda osimdiktin 88 tukymdas 371 tuys birigetin 945 tүri osedi Sonyn ishinde 357 tүri zhogary satydagy osimdik terge 25 tүri endemikter zhatady 6 tүri Kazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Al tenizdin ozinde 728 tүri onyn 5 tүri zhogary satydagylar osedi zhamylgysynyn kop ajyrmashylygy bar Қurlykta negizinen gүldi osimdikter al suda baldyrlar 64 tүri kezdesedi Soltүstik Kaspijde negizinen kamys shalan egeushop mүjizzhapyrak osedi Bul osimdikter balyktardyn uyldyrygynyn su tүbinde bekui үshin kazhet sondaj ak men kejbir balyk tүrlerine korek bolady Soltүstik Kaspij zhagalauynyn әsem tabigatyna onyn ekologiyalyk zhagdajyna atmosferanyn sudyn lastanuy үlken kauip tondirude Atmosferanyn lastanuyna mүnaj gaz ondiretin zhәne ony kajta ondejtin kәsiporyndar әser etude Baku Mysaly 1998 zh Atyrau oblysy bojynsha atmosferaga 135 1 myn t ziyandy zattar onyn ishinde 132 8 myn t gaz tәrizdi zattar 2 3 myn t katty zattar shygarylgan Bul atmosferaga negizinen eski tehnologiyalyk zhabdyktarmen zhabdyktalgan 3 5 myn shygarady Munaj kәsipshiliginin en basty ekologiyalyk problemasy iske zharatu Қazir zhylyna 800 mln 3 gaz auada zhanady 2001 Munaj ken oryndarynda munaj onimderin ondeu kezinde munaj men kaldyk sulardyn topyrak pen gruntka togilui olardy lastajdy Soltүstik Kaspij zhagalauynyn munaj onimderi kaldyktarymen lastangan aumak 194 myn ga zherdi alyp zhatsa togilgen munajdyn molsheri 1 mln t dan asady 2001 Teniz dengejinin koteriluine zhәne mүnajdyn tenizge togiluine bajlanysty teniz suynyn kuramynda munaj onimderinin kaldyktary fenol auyr metaldardyn molsheri ruksat etilgen shekten birneshe ese zhogary ekeni anyktalgan Sudagy mүk koncentraciyasy mamyr shilde ajlarynda bajkalady Teniz zhagalauynyn munaj zhәne munaj onimderimen uly gazdarmen lastanuy men teniz suynda tirshilik etetin zhanuarlar men osimdikterdin zhappaj zhojyluyna әkelude Teniz tүbindegi shogindilerdin munaj onimderimen lastanuy bentostyk tirshilik etetin men mollyuskilerge sondaj ak men balyktarga da ziyanyn tigizude Mys 1900 zhylmen salystyrganda Kaspij tenizinde balyk aulau 3 esege yagni 500 600 myn t dan 180 myn t ga dejin azajdy Teniz suyn en kauipti lastaushy zattyn biri ydyramajtyn auyr metaldar mys myrysh barij Sudagy mys pen myryshtyn molsheri 20 mkg l ruksat etilgen shekten 2 ese artyk al barijdiki 50 mkg l bүl 5 ese artyk Kaspij zhagalauy ajmagynyn lastanuy onda tirshilik etetin organizmderge gana emes zhergilikti turgyndardyn densaulygyna da үlken kәuip tondirude Sondyktan Kaspij tenizi zhagalauyndagy 5 memleket Әzirbajzhan Iran Resej Tүrikmenstan zhone Қazakstan Dүniezhүzilik bankpen BҰҰ nyn Adamdy korshagan orta zhonindegi bagdarlamasymen birlese otyryp Kaspij ekologiyalyk bagdarlamasyn zhasap ony iske asyruda Bul bagdarlamanyn negizgi maksaty ekologiyalyk turaktylykty damytu zhәne Kaspij ajmagynyn tabigi resurstaryn tiimdi baskarudy kamtamasyz etu KEP tin negizgi bagyttary teniz dengejinin ezgerisi zhagdajynda zhergilikti turgyndardyn tүrmysy men sharuashylyk zhumystarynyn turaktylygyn kamtamasyz etu Kaspij tenizi men onyn bioresurstaryn lastanudan aryltyp korshagan orta zhagdajyn zhaksartu tenizdin ekozhүjesin sauykgyryp kalpyna keltiru zhәne onyn biologiyalyk aluan tүrliligin saktau ajmakta ekologiyalyk kauipsizdikti zhone kornaj onimderinin en zhogary shagan ortanyn kalypty dajyn saktap ondagy turakty tirshiliktin damuyn kamtamasyz etu Edil deltasy Kaspij tenizinin ekologiyalyk zhagdajy songy zhyldary su dengejinin koteriluimen bajlanysty Kaspij tenizinin birde koterilip birde tartyluy zherdin tabigi tarihi evolyuciyasyna bajlanysty Tarihi derekter bojynsha 1820 1930 zhyldar aralygynda Kaspij tenizinin su dengeji koterilgen Onyn sebepterin aua rajynyn kubylysymen zhәne antropogendik faktorlarmen tүsindiruge bolady Edil ozeni tenizge kuyatyn barlyk sudyn 80 yn kurajdy Sondyktan teniz suynyn tolysuy Edil ozenimen tygyz bajlanysta boldy Songy zhyldary tenizden Қarabugazkol shyganagyn birde bolip birde kosu adam balasynyn Kaspij ekozhүjesine batyl aralasuy edi Osy әreketterdin bәri Kaspij tenizinin bajyrgy kalyptaskan buzgan adamnyn teris is әreketteri retinde kabyldandy Teniz suynyn yrgakty auytkuy tabigattyn zandylygy ekenin adam balasy kejin tүsindi Mәselen 1940 1950 zhyldardagy teniz dengejinin tomen tүsuin antropogendik faktorlarga zhatkyzady Onyn da sebebi bar edi Өjtkeni osy zhyldary tenizge kuyatyn Edilden 12 ga Zhajyktan 24 ga al Terekten 60 ga tomendegen Osy faktorlardy eskerip teniz suy dengejinin azayuyn tezheu maksatymen 1980 zhyldary Қara bugazkoldi tenizden bolu үshin uzyndygy 100 metr tabigi boget salyndy Boget salyngan bugazdyn suy nebәri 3 ak zhyldyn ishinde keuip ketip ajnalasyna teniz tuzy aralas tarady Әsirese tenizdin tүbinen tuz ondirushilerge kiyndyk tudy tuzdyn sapasy tomendep ketti Өjtkeni Қarabүgazkol elimizde tuz ondiretin birden bir iri Қarabүgazsulfat kombinatymen әlemge әjgili edi 1978 zhyldan bastap teniz dejgeji ozdiginen koterile bastady Ғasyrdyn ayagynda onyn dengeji 3 metrge zhuyk koterildi Sudyn koteriluinen zhүzden astam munaj bүrgylary ondagy mүnaj kojmalary 6 munaj gaz kesheni zhүzdegen eldi meksnder kommunikaciyalyk zheliler onerkәsip oryn dary su astynda kaldy Barlyk lastagysh zattar men munaj teniz suyna aralasyp onyn ajmagy 300 myn gektarga zhetti Kejingi zhyldary teniz suynyn koteriluinin tabigi process ekenidigi dәleldendi Kaspij tsnizinin koterilui onyn manyndagy memleketterge koptegen problemalar tugyzyp otyr Onyn bastysy ekologiyalyk zhagdajlar Birinshiden su dengejinin koterilui teniz zhagalauyndagy tabigi zhajylymdardyn kolemin taryltyp kүstar men zhanuarlardyn mekenin basyp kaldy Suga toskauyl үshin sogylgan bogetter zhagalaudyn faunasy men florasyna zor shygyn keltirdi Balyktardyn uyldyryk shashu ayasy men kustardyn үya salu tygyzdygy kemip biokoptүrliliktin azajyp ketu problemasyn tugyzyp otyr Ekinshiden teniz dengejinin koterilui sudyn aua men topyraktyn lastanuyna odan әri ekologiyalyk apatka aparady Sudyn munaj onimderimen lastanuy 1980 zhyldan bastap kүsheje tүsti Su kuramynda pesticid zhәne auyr metaldardyn kobeyui bekire siyakty bagaly balyk tar teniz mysygy kustardyn zhappaj aurularga ushyrap kyrylyp kalu faktilerin zhiiletti Songy mәlimetter bojynsha bekire balyktaryn aulau 40 ga azajdy Үshinshiden su dengejinin koterilui teniz zhagalaularyndagy munaj ungylaryn munaj kojmalaryn munaj ondejtin onerkәsip oryndaryn balyk kombinattaryn eldi mekenderdi su basyp orasan zor shygyn keltire bastady Tortinshiden munaj igeruge sheteldik investorlardy tartu Kaspij tenizinin ekologiyasyn odan әri shielenistire tүsude Munaj ondirumen birge auaga shygatyn ilespe gazdardyn koterilui ajmaktyn aua agynynda ziyandy gazdar үlesin kobejtip otyr Teniz zhagalaularynyn tozuy tehnogendik procesterdi zhyldamdatyp aumaktyn sholge ajnaluyna sebepshi bolyp otyr Zhagalauyndagy kalalar men kurylystar Bakanas porty Aktau kalasynda teniz suyn tushylandyratyn kuatty kondyrgy ornatylgan Kaspij tenizinin Aktau porty zaman talabyna saj kajta zhondelip zhabdyktaldy teniz ajdagy kenejtildi kuryldy Baska eldermen sauda karym katynastar port arkyly zhүzege asuda Үzyndygy 150 m biiktigi 10 m bolatyn en үlken atty su kemesinin zhylyna 2 mln tonna kurgak onimder men 10 mln tonna munaj zhәne tasuga mүmkinshilikbar Tүrikmenstan Қazakstan Aktau Atyrau Iran Resej Derbent Mahachkala Әzerbajzhan Baku Kaspij many halky Әzirbajzhan Kaspij tenizi zhәne onyn su ajdyny Kaspij many elderi onyn ishinde Қazakstan ekonomikasy үshin үlken manyzga ie Bul zher kojnauynda әr tүrli flora men faunasy bar biregej su kojmasy onyn ishinde komirsutekterdin ajtarlyktaj kory shogyrlangan Zhagalau ajmagyndagy әleumettik ekonomikalyk damuga teniz zhәne zhagalau aumagynyn gidrometeorologiyalyk rezhimi en aldymen teniz dengejinin zhagdajy ajtarlyktaj әser etedi Kaspij tenizinde balyk aulau kәsibi zhaksy damygan Tenizden bekire tukymdastary majshabak taban torta kokserke sazan kilka koptep aulanady Kaspij tenizi kara uyldyryk ondiriletin su ajdyndary arasynda dүnie zhүzi bojynsha aldyngy oryndardyn birinde Itbalyk aulau erteden zholga kojylgan Kaspij tenizi oniri koptegen Euraziya halyktarynyn etnografiya zhәne mәdeni bastauynyn manyzdy bir oshagy sanalady yagni tarihi mәdeni olke bolyp tabylady Kaspij onirinin togyz zholdyn toraby boluy ondagy etnogenetikalyk үrdisterge ajtarlyktaj әserin tigizdi Ғylymga sүjensek Kaspij onirinde osydan 1 mln zhyldaj buryn adamdardyn argy tegi gominidter pajda bolgan Kaspijdin shygys zhagalauyndagy үngirler men dalanyn angarlyk aumagynda anshylar men balykshylardyn algashky kauymdyk kurylys konystarynyn izderi kezdesedi Үstirttin ontүstik shygys ajmagynda neolit turgyndarynyn eskertkishteri tabyldy Қola dәuirinde Andronov mәdenieti zhәne Қima mәdenieti kalyptasty Bizdin zamanymyzdan buryn 8 mynzhyldyktan b z 1 mynzhyldygynyn birinshi zhartysy aralygynda Edil men Zhajyk ozenderi aralygyn otyrykshy әri koshpendi tajpalar konys etti Soltүstik Shygys Kaspij onirinde koshpelilerdin ezhelgi dәuirdegi tarihi eskertkishteri saktalgan Bizdin zamanymyzdan buryn1 mynzhyldykta Aral Kaspij onirinde sak sarmat kaspi tajpalary zhәne ogan tuystas tagy baska tajpalar konystangan Қarabugazkol zhagalauyndagy bizdin zamanymyzdan buryn5 7 gasyrlarga zhatatyn keseneler massaget tajpalary mәdenietinin ozyk үlgileri bolyp tabylady Ezhelgi grek tarihshysy Strabon Kaspij tenizi zhagalauynda turatyn koshpelilerdi dajlar dep atajdy dep zhazady TarihyStenka Razin 6 gasyrdyn orta tusynda Kaspij oniri Batys tүrik kaganatynyn ieliginde boldy Orta gasyrlarda Kaspij oniri halykaralyk sauda diplomatiyalyk katynastar toraby boldy Kaspij onirinin ortagasyrlyk tarihynda hazarlar kypshaktar үlken rol atkardy Shyngys han imperiyasy kurylgannan kejin tenizdin soltүstik soltүstik shygys boligi Altyn Orda ieligine koshti Altyn Orda ydyrap onyn ornynda pajda bolgan Қyrym handygy Nogaj ordasy Astrahan Қazhy Tarhan handyktaryn zhaulap algan Resej imperiyasy Kaspij onirin de iemdene bastady Resej men Parsy elderi arasyndagy algashky kelisim boldy Ondagy kelisimde Kaspij tenizine zhәne men Araks ozenderinde Resej erkin sauda zhәne keme katynasyn koldanuyna mүmkindik aldy Kejin teniz ajdyny demarkaciyalanyp biraz boligi Resejge karady 1813 zhyly odan kejin 1828 Resejge Kaspij tenizinde tolyk әskeri flot kuruyna ruksat berildi Parsylar tek sauda zhәne keme katynasymen shekteldi Kenes Odagy Kaspij tenizi ndegi monopoliyalyk kukyktan bas tartyp 1921 1935 zhәne 1940 zhyldardagy Kenes Iran kelisiminde Kaspij tenizinde keme katynasyn zhүzege asyruga eki el ten kukykty dep sanaldy KSRO ydyragan son 1991 Kaspij tenizi zhagalauyndagy bes memleket Әzirbajzhan Iran Қazakstan Resej Tүrikmenstan Kaspij tenizi mәrtebesin ajkyndauga umtyldy Osygan oraj 2002 zhyly 23 24 sәuirde Ashgabatta Kaspij zhagalauy memleketterinin algashky sammiti otti Ashgabat kezdesuinde birde bir kuzhatka kol kojylmaganymen bes memleket basshylarynyn zhogary dәrezheli baskosuy tүjindi mәseleni bajyptylykpen sheshu isine kosylgan eleuli үles boldy En bastysy problemany talkylau barysynda ony kalaj da sheshudin kazhettiligine degen mүddeli pikirtalas oris aldy Tungysh ret problema barynsha ashyk kojylyp egzhej tegzhejli talkylandy Қazakstan ustangan bagytty Resej de Әzirbajzhan da koldady Kaspij tүbekteriAgrahan tүbegi Apsheron tүbegi Kaspijdin batys zhagynda Әzirbajzhanda ornalaskan Bozashy tүbegi Mangystau tүbegi Kaspijdin shygysynda Қazakstanda ornalaskan DerekkozderҚazakstannyn fizikalyk geografiyasy Almaty Atam ra 2008 ISBN 9965 34 809 H Kaspij ekologiyalyk programmasy Informaciyalyk byulleten 2001 2 61 bet Ә Bejsenova A Samakova T Espolov Zh Shildebaev Ekologiya zhәne tabigatty tiimdi pajdalanu Almaty 2004 328 bet Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atam ra 2008 ISBN 9965 34 809 HOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar Caspian Sea