Антропогендік факторлар

Антропогендік фактор (грек. anthropos – адам, genos – тегі, пайда болуы, лат. faktor – іс-әрекет) – адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері. Антропогендік факторға қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде атмосфера, өзен-көл және мұхит құрамының өзгеруі, сондай-ақ технология қалдықтар мен радиоактивтік заттардың әсерінен топырақтың ластануы, сөйтіп, жалпы экожүйенің құрамы мен құрылысының бұзылуы жатады. Қазіргі кезде адамның іс-әрекетінің кең көлемде бүкіл биосфераға ерекше әсер етуі жер шарының барлық аймақтарында айқын байқалуда. Бүкіләлемдік бақылау институтының (АҚШ, Вашингтон қ.) мәліметтері бойынша табиғи орта жылдан-жылға нашарлап барады. Интернет жариялаған негізгі мәліметтерде жыл сайын 16,8 млн. га тропиктік ылғалды орман жойылатыны, жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан жыл сайын 6 млн. га шөл пайда болатыны, қышқыл жаңбырдан 50 млн. га орманның зақымдалғаны, жыл сайын біздің планетамызда жыртылатын жердің 26 млрд. т құнарлы қабаты жойылатыны, өсімдіктердің 25 – 30 мың түрі жойылып кету қаупінде тұрғаны атап көрсетілген. Кейінгі кезде атмосфераға жыл сайын 400 млн. т күкірт диоксиді, азот және көміртек оксид|оксидтері, қатты бөлшектер шығарылатыны анықталды. Қазақстанда Арал өңірінің, Семей жерінің, Балқаш маңының, Каспий алқабының экологиялық апатты аймақтарға айналуына Антропогендік факторлар негіз болып отыр.

Антропогендік факторлар тікелей (жою, енгізу, акклиматизация, қорғау) және жанама (ланшафтылар мен оның жеке құрамдас бөліктерінің өзгерісі - орманның кесілуі, жердің жыртылуы, пайдалы қазбалардың өндірілуі, карьерлердің, үйінді, террикондардың пайда болуы т.б.) болуы мүмкін. Жанама антропогендік факторлар бір уақытты көп аумақты қамти отырып, өсімдіктер мен жануарлар әлемінде, қоршаған ортаға өзгерістерді тудырады.

Адам қандай да бір жерде тек тірішілік етіп қоймай, өзінің шаруашылық әрекеті арқылы табиғатқа әсер етеді.Адам табиғат кешенінің бір немесе бірнеше құрамдам бөлігіне оның құрылымы мен қызметін өзгерте отырып, тұтас табиғат кешеніне әсер ететінін, антропогендік ландшафт құратынын толық түсінбейді.

Антропогендік ландшафт

Антропогендік ландшафт - адам әрекетімен біршама өзгеріске ұшыраған ландшафт. Антропгендік және табиғи ландшафт арасында нақты шегара жоқ, өйткені кез келген ландшафта геологиялық фундамент, климаттың негізгі кескіндері сақталып, зоналық және азоналық заңдылықтар ықпалында болады. Адам оның ықпал ету дәрежесі мен сипатына байланысты өзгертілген, бұзылған және жаңартылған ландшафт түрлеріне бөлінеді.

Өзгертілген ландшафт адам бір кешенді өзгерткен жағдайда ол аз өзгеріске ұшырауы мүмкін, мысалы, аңшылық немесе балық аулау нәтижесін жатқызуға болады. Сұрапыл сипаттағы күшті өзгерістер бұзылған ландшафтылардың пайда болуына алып келеді. Адамның мақсатты түрде терең ықпалынан жаңартылған ландшафт пайда болады. Қазіргі таңда ландшафтылардың өзгеру дәрежесі халықтың тығыздығына тікелей тәуелді.

Қазақстанның аумағында шаруашылық әрекетінен антропогендік өндірістің келесідей түрлері кездеседі: Орталық және Шығыс Қазақстан, Ақтөбе және Қостанай облыстарының пайдалы қазбалардағы өндіру аудандарындағы тау-кен өндірісі; суармалы жерлердегі ирриграциялық жұмыстар жүргізілетін, сонымен қатар жасанды суқоймалары құрылған Оңтүстік Қазақстанның гидротехникалық аудандары. Елді мекендердің құрылысы, қалалар аумағының кеңеюі, электр желілері линиялары, өндірістік нысандар және т.б. табиғи ландшафтыларда өзгерістер тудырады. Бұл аудандардағы өзгерістердің бірі - антропогендік жер бедерінің қалыптасуы.

Антропогендік жер бедері

Антропогендік жер бедері - жер бетінің адам әрекетінен өзгерген немесе жаңадан пайда болған жер бедері. Апатты түрде немесе саналы түрде қалыптасқан антропогендік жер бедерін ажыратады. Алғашқысы ауыл және орманшаруашылығын, тау-кен ұңғымаларын, құрылысты, жол салуды (жыра, саяз, жер, топырақтың отыруы, қозғалмалы құм) дұрыс жүргізбегендіктен пайда болады.

Жер бедерінің өзгерісі мелиорацияда (беткейлерді сатылау, құлату, суармалы жерлерді жүйелеу), құрылыста (көтерме, шұңқыр, каналдар) және т.б. қолданылады.

Адамның тиімсіз әрекеттері немесе көршілес ландшафтылардың кері ықпалы нәтижесінде қалыптасқан ландшафт акультуралық деп аталады. Мұндай ландшафтылар Жер бедерін, тауды ұңғылау, ұңғымаларды бұрғылау тәрізді кен ісінде, әскери полигондарда, ғарыш аймақтарында және қарапайым өнеркәміпті қалаларда пайда болады. Бұл ландшафтылардың барлығы Қазақстанға тән.

Антропогендік ландшафтыларды жетілдіру жолдары

Қазақтан аумағында антропгендік ландшафтарды жетілдіур жұмыстары: топырақ құнарлылығын қалпына келтіру, мелиорация, ландшафтылық дизайн жүргізілуде.

Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру салдарынан толығымен немесе белгілі бір бөлігі бүлінуге жақын аумақтардың ауданын көбейтті. Ондаған және жүздеген мың гектар құнарлы жерлер осының нәтижесінде ауылшаруашылық қолданыстан шығып қалады. Осы аудандарда ауылшаруашылығына қолайлы жағдай жасау жұмыстары рекульвитация (лат.re-қайта, cultivo-өңдеу) деп аталады. Рекульвитация бүлінген жерлердің құнарлылығын қайта қалпына келтіріп, оны шаруашылық салаларына пайдалануға беру және қоршаған ортаны жақсарту үшін жүргізілетін кешенді жұмыс. Рекульвитациялық жұмыстарды, табиғи, мсәдени, санитарлық-гигиеналық, тағы да басқа қоғамның талаптарын ескеріп, ландшафтың барлық элементтерін қалпына келуін қарастыратын жалпы аумақтық жоспарлау аясында жүргізілу керек. Рекульвитация жұмысының табыстылығы белгілі бір дәрежеде қарашірік қабатының жатуына, грунтты ұңғылау барысындағы тау-кен өндіру ісінің дұрыс жүргізілуіне байланысты.

Рекульвитацияның төрт бағыты болады: ауылшаруашылық қолданысы; орман егу;суқоймалары; тұрғын үй құрылысы. Рекульвитацияланған жер шаруашылығы үшін, рекреациялық үйінділерін, карьерлердің жағалық шегін, санитарлық, эрозияға қарсы эстетикалық зоналар үшін пайдаланылады.

Мелиорация (лат. melioration - жақсарту, melior - ең жақсысы) - Жерді жақсартуға бағытталған техникалық және шаруашылық ұйымдастырушылық шаралар жиынтығы. Топырақты сумен, ауамен, қоректік заттармен қамтамасыз ету тәртібін жақсартуға, оны жел, су эрозиясы сияқты қатерлі құбылыстардан қорғауға мүмкіндік береді. Аумақтың су режимін жақсартуға бағытталған жұмыстар: гидромелиорация; биологиялық мелиорация; агромелиорация: құм, жыраларды көгалдандыру; егістікті қорғайтын орман жолақтарын құру және жерді үнемсіз жырту нәтижесінде эрозияға ұшыраған, шайылып кеткен топырақты шалғындандыру.

Ландшафтылық дизайн (ағылш. design - жобалау, құрастыру) - реконструкция және мелиорация кезеңдерінен кейінгі қорытынды кезең, яғни шаруашылық әрекеттен өзгертілген аумақты жақсарту ландшафтылық дизайн деп аталады. Дизайнерлер жер бедерінің теріс пішіндерін суқоймалары үшін, ал оң пішіндерді түрлі құрылыстар үшін өзгертіп, көгалдандыруға ыңғайлайды.

Ландшафтылық өнерді дамыту аумағы геопластика деп аталады. Жасанды жер нысандарын құруда келесідей міндеттер шешіледі:

1. 1.Эстетикалық - қажетсіз нысандарды жабатын шолу алаңдары үшін төбелерді, скульптуралық жер бедерін, кіші скульптуралық пішіндерді құру.
2. 2.Функционалдық - демалыс аймағын, спорт алаңдарын, басқа да шаралар өткізу алаңдарын ұйымдастыру.
3. 3. Техникалық - желден қорғайтын дөң, дамбы және тұрғындардың жайлы демалысына қажет басқа да құрылымдар.

Жер бедері ландшафтың ең тұрақты құрамдас бөлігі болып табылады. Ерекше орынды аумақтарға тау-кендерін өндіру, карьерлер, қоқыс үйінділері, ашылған жыныстар, террикондар және т.б. парктер жатады. Бұзылған аумақтарды көгалдандыру барысында бұрынғы өнідірістік қолданыстың сипаты ескеріледі. Бұзылған аумақтарды игеруде ерекше қиындық тудыратын жерлер - террикондар, шірімейтін қалдыққа толы қоқыс төгу орындары, химиялық өндірістен шыққан аумақтар.

Антропогендік ландшафтың әртүрлілігін агромәдени және мәдени ландшафтардан көруге болады. Жасанды ландшафтылардың мұндай түрлері уақытқа шыдам бермейді. Олар адамның санитарлық жетілдіру жұмыстарынсыз өз бетінші "динамикалық теңдікті" сақтап тұра алмайды, яғни өзін-өзі реттеу мүмкіндігінен айырылады

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасының табиғаты, 7 том;