Ресей (орыс. Росси́я; ресми түрде — Ресей Федерациясы орыс. Росси́йская Федера́ция, қысқартылған атауы — РФ орыс. РФ) — Азия мен Еуропа құрлықтарында орналасқан мемлекет. Жер аумағы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекет, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты мүшесі. Ресейдің экономикасы жылына орташа есеппен 7% жылдамдықпен өсуде, бұл дүние жүзіндегі ең жоғары өсу қарқындарының бірі.
Ресей Федерациясы орыс. Российская Федерация | |||||
| |||||
Әнұран: «Ресей әнұраны» (тыңдау ) | |||||
Ресейдің орналасуы, ашық жасылмен Қырым көрсетілген (халықаралық мойындалмаған) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Құрылды | 862 жыл — мемлекеттіліктің бастауы | ||||
Тәуелсіздік күні | 25 желтоқсан 1991 жылдан бастап Ресей Федерациясы | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | орыс тілі | ||||
Елорда | Мәскеу | ||||
Ірі қалалары | Мәскеу, Санкт-Петербург, Жаңасібір, Екатеринбург, Төменгі Новгород, Қазан, Челябі, Самара, Омбы, Дондағы Ростов, Үфі, Красноярск, , , Волгоград, | ||||
Үкімет түрі | аралас республика | ||||
Президенті Үкімет Төрағасы Федерация Кеңесі төрайымы Мемлекеттік дума төрағасы | Владимир Путин Михаил Мишустин Валентина Матвиенко Вячеслав Володин | ||||
Мемлекеттік діні | зайырлы мемлекет | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 1-ші орын 17 125 187 км² 4,22 | ||||
Жұрты • Сарап (2023) • Санақ (2021) • Тығыздығы | ▼ 144 220 074 адам (9-шы) 147 182 123 адам 8,55 адам/км² (181-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2023) • Жан басына шаққанда | ▲ 5,33 трлн. $ (6-шы) ▲ 32.803 $ | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▼ 1,610 трлн. $ (11-ші) ▼ 11,191 $ (60-шы) | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,816 (өте жоғары) (49-шы) | ||||
Этнохороним | ресейліктер, ресейлiк | ||||
Валютасы | Рубль (RUB, 1991-98 RUR) | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
ISO коды | RU | ||||
ХОК коды | RUS | ||||
Телефон коды | +7 | ||||
Уақыт белдеулері | UTC+2 — |
Экономикалық-географиялық жағдайы
Оңтүстік пен оңтүстік-шығыста Қытаймен, оңтүстік-шығысында Солтүстік Кореямен, Моңғолиямен, Қазақстанмен, Әзірбайжанмен, Грузиямен, оңтүстік-батыста — Украинамен, батыста — Финляндиямен, Беларусьпен, Эстониямен, Латвиямен, Литвамен (Калининград облысы), Польшамен (Калининград облысы), Норвегиямен, солтүстік-шығыста Жапониямен (Хабомай аралы) және солтүстік-батыста АҚШ-пен (Беринг бұғазы) шектеседі.
Ресейдің ауа райы оның үлкен аумағына байланысты әр түрлі: көп аумағы континенталды немесе қоңыржай континенталды, қысы ұзақ және қысқа ыстық емес, соған қарай Ресейді 3 үлкен аймаққа бөлуге болады:
- Еуропалық Ресей, Орал тауынан батысқа қарай аумақты алып жатыр.
- Сібір, Оралдан Тынық мұхиты жағалауына дейін созылып жатыр.
- Қиыр Шығыс Ресейі.
Ресей Федерациясы Еуразияның солтүстік-шығысында орналасқан, аумағы жалпы құрлықтың 1/8 бөлігін қамтитын, жерінің ауданы жөнінен дүниежүзінде бірінші орын алатын аса ірі мемлекет. Ресей жері батыстан шығысқа қарай 9 мың км-ге ( есептемегенде), солтүстіктен оңтүстікке қарай 4 мың км-ге созылып жатыр. Ел аумағы 11 сағаттық белдеуді қамтиды.
Ресей аумағының 1/4-і Еуропада, 3/4-і Азияда орналасқан. Оның жағалауларын үш мұхиттың суы шайып жатыр. Ресей Федерациясының шекарасының жалпы ұзындығы 58,3 мың км, соның ішінде теңіздік шекара 38 мың км-ді құрайды.
Ресейдің әлемдегі ең ірі материкте орналасуы оның экономикалық-географиялық жағдайының қолайлы жағы болып табылады. Өйткені Еуразияда дүние-жүзі мемлекеттерінің 40%-дан астамы, халықтың басым көпшілігі орналасқан. Жалпы алғанда, Ресейдің 12 мемлекетпен теңіздік шекарасы бар, ал 14 мемлекетпен құрлық арқылы байланысқан. Ресей құрамына енетін Калининград облысы анклав болып табылады, өйткені оның елдің негізгі бөлігі мен ортақ шекарасы жоқ.
Көршілес мемлекеттердің көп болуы, олардың көпшілігінің неғұрлым дамыған батыс бөлікте орналасуы елдің сыртқы байланыстарына қолайлы ықпал етеді. Дегенмен Ресей өзінің көршілік жағдайының қолайлы тұстарын әлі де болса толығымен пайдаланбай келеді. Ресейдің географиялық орны әлемдік экономикалық орталықтарға қатысты алғанда қолайсыз болып табылады. Өйткені ол Батыс Еуропаның дамыған елдерімен, АҚШ және Жапониямен тікелей құрлық арқылы шектеспейді, аса маңызды теңіздік сауда жолдарынан алыста орналасқан. Алайда ел аумағының Еуропаны Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен теміржол арқылы байланыстырып жатуы, Солтүстік теңіз жолын игеруі Солтүстік Еуропа, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен байланысты жақсартуға оң ықпал етеді. Қиыр Шығыстың айрықша орны әлемдегі үш ірі мемлекеттің (Ресей, Қытай, Жапония) тоғысында жатуымен анықталады. Ресейдің тынық мұхиттық жағалауы Азия-Тынық мұхит аймағындағы елдердің барлығымен де теңіз арқылы байланыс орнатуға мүмкіндік береді.
Мемлекеттің қалыптасу тарихы
Ресей — сан ғасырлық тарихы бар ежелгі мемлекеттердің бірі. Орыс мемлекеті айқын ажыратылатын табиғи шептері жоқ аумақта қалыптасты. Сондықтан орыс жері талай рет сыртқы жаудың шапқыншылығына ұшырады. Бытыраңқы орыс жерлерінің Мәскеу айналасында бірігуі XIV—XV ғасырларда жүрді. XV ғасырдың 80-жылдарына қарай татар-моңғол езгісінен толығымен босаған орыс жерлері біртұтас мемлекетті кұрады. Осылайша болашақтағы күшті Орыс мемлекетінің негізі қаланды.
Кейінгі ғасырларда Орыс мемлекеті көршілес аумақтарды басып алып, өзінің құрамына қосу саясатын жүргізді. Солтүстік-батысындағы, шығысындағы, оңтүстік-шығысындағы аумақтарды күшпен бағындырған Ресейдің XVI ғасырда Батыс Сібір халықтарын қосып алу кезеңі басталды. Келесі ғасырда Украина мен Белоруссия жерін басып алу мақсатында көршілес елдермен, соның ішінде құдіретті Осман империясымен ұзаққа созылған соғыс жүргізуге мәжбүр болды. Нәтижесінде Киев бағындырылып, Ресей Азов теңізіне шығуға мүмкіндік алды.
ХVIII ғасыр
Ресейдiң әлеуметтiк-экономикалық жағдайы. XVIII ғасырдың бiрiншi ширегiнде Ресейге тән нәрсе: қолөнер мен мануфактура өндiрiсiнiң, сондай-ақ ауыл шаруашылығының дамуы болды. Мемлекет Батыс елдерiнен анағұрлым артта қалды. Ресейде әлi де феодалдық қатынастардың сарқыншақтары сақталды, капиталистiк өндiрiстiң элементтерi ендi ғана ене бастады, ал Батыста бұл кезде капитализм қанат жайып, өркендеп тұрған едi.Елдiң ауыл шаруашылығының өркендеуi өңделетiн жер көлемiн арттыру есебiнен iске асты. Ресейдiң оңтүстiк аудандарында және Украинада қой өсiрудiң дамуы ауыл шаруашылығына үлкен үлес қосты. Бұдан басқа мемлекеттiк өнеркәсiп үшiн зығыр мен сора шикiзатына көтерiңкi сұраныс пайда болды. 1715 жылы үкiмет жарлығы бойынша барлық губернияларда зығыр мен сора егiстiгi ұлғайтылды. Сондай-ақ жылқы өсiру, темекi егу iсi жолға қойылды.Ұзаққа созылған Солтүстiк соғыстың салдары басыбайлы шаруаларға ауыр тидi. Патшаның 1714 жылғы жеке мұралық туралы жарлығымен барлық жер дворяндардың меншiгiне берiлiп, жермен бiрге шаруалар да помещиктiң жекеменшiгiне айналды. Феодалдар неғұрлым көбiрек пайда табу үшiн шаруаларды қанаудың мейлiнше қатыгез түрiн таңдады.Басыбайлы шаруашылық екi қалыпта жүргiзiлдi: жерi өңдеуге қолайсыз, қара топырақты емес аудандарда феодалдар шаруалардан ақшалай алым жинаса, ал оңтүстiктегi құнарлы жерлерде айдалатын жер көлемi кеңейтiлiп, барщина көлемi ұлғайтылды.Шаруаларды жұмысқа жұмылдыру туралы, кезектi және кезексiз рекрутқа шақыру туралы көптеген жарлықтар жа рияланды. Жеке мұралық туралы жарлықтан кейiн дворяндардың топтасу процесi аяқталды. Феодалдар табы дара басқарушыдан дворяндық сословиеге бiрiгiп, нығайды. Бұл оның мемлекеттегi билеушiлiк рөлiн бекiте түстi. Алайда ендi дворяндар өмiр бойы мемлекеттiк қызметте қалуға мiндеттелдi. Дворянның армияда солдат болуға, кемеде матрос болып жұмыс iстеуi де мүмкiн едi. Олар Сiбiр, Камчатка, Орта Азия сияқты алыс және ауыр экспедицияға бекiнiстер мен каналдар салуға жұмсалды. Дворяндардың кейбiреуiнде, әсiресе ақсүйектерiнде мұндай қызмет наразылық тудырды. Осындай жағдайдан дворяндық сословиенiң бiр бөлiгi I Петрдiң қайта өзгертулерiне қарсы оппозицияға шықты. XVIII ғасырда шведтермен болған соғыс нәтижесінде Ресейдің географиялық шекаралары одан әрі кеңейіп, Балтық теңізіне шықты. Ең бастысы Ресей Батыс Еуропа елдерімен тікелей байланыс орнатуға мүмкіндік алды. I Петр патшалық еткен кезеңде «Еуропаға терезе ашылуы» және түбегейлі қайта құрулардың жүргізілуі Ресей геосаясаты бағытының Шығыстан Батысқа бет бұрғанының белгісі еді. Осы кезден бастап елдің сыртқы ғана емес, ішкі жағдайына да өзгерістер енді.
1721 жылдан бастап Орыс мемлекеті империя деп атала бастады. 1722 жылы елдің оңтүстік шекараларын нығайту мақсатында I Петр Кавказ бен Иранға жорығын бастады. Нәтижесінде Каспий теңізінің батыс және оңтүстік жағалауы Ресей құрамына енгізілді. XIX ғасырдың басында өзінің құрамына Балтық теңізінің шығыс жағалауын, Польша мен Бессарабияны, Кавказ сыртын қосу арқылы өз аумағын одан әрі кеңейте түсті. Бірақ 1853—1856 жылдары болған Қырым соғысынан соң Ресейдің геосаяси жағдайы күрт нашарлап кетті. Осы кезеңде Ресей Бессарабияның оңтүстігінен айырылып қалды және АҚШ-қа Алясканы сатуға мәжбүр болды. Ендігі жерде Ресейдің назары Орта Азияға ауды. Ресей империясының басқыншылық саясаты нәтижесінде Орта Азия мен Қазақстан жері толығымен дерлік тәуелді аумақтарға айналды.
Ресейдін, XX ғасырдағы жаңа тарихы 1917 жылы Қазан революциясынан бастау алды. Құлаған империя орнында пайда болған Кеңестер Одағы тарихи қалыптасқан геосаяси кеңістікті қалпына келтірумен бірге, оны көршілес аумақтар есебінен кеңейте түсті. Жаңа үлгідегі аса күшті алып мемлекет әлемдік экономика мен саясатта өзіндік орын алды. Өзінің аумақтық тұтастығын сақтаумен қатар, көршілес мемлекеттердегі саяси жүйенің өзгеруін қамтамасыз еткен бұл мемлекет одақтастары есебінен Еуразиядағы ғана емес, әлемдегі саяси күштердің арасалмағын анықтаушы факторға айналды.
1991 жылы ішкі қайшылықтар мен сыртқы жағдайлардың ықпалымен ыдыраған Кеңес Одағының басты мұрагері ретінде Ресей Федерациясы жаңа геосаяси күйзелісті басынан кешірді. Біртұтастығы бұзылған кеңістікте экономикалық, байланыстар әлсіреумен қатар, Ресей мемлекетіне онша қолайлы емес геосаяси жағдай қалыптасты.
Геосаяси жағдайы
Ресейдің Еуропа мен Азия ортасындағы аралық орны екі дүние бөлігін байланыстырып тұратын өзіндік көпір қызметін атқаруына себепші болады. Бұл елдің әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін айқындаумен қатар, оның саяси жағдайына да ықпал етеді. Кеңес Одағы мен социалистік жүйенің ыдырауы, ұзаққа созылған экономикалық дағдарыс елдің геосаяси жағдайын өзгертті.
НАТО елдерімен, оның ішінде АҚШ-пен ұзаққа созылған экономикалық бәсекелестік пен жаппай қарулану, "қырғиқабақ соғыс" саясатының аяқталуы Ресейдің сыртқы саясатында бетбұрыс кезең болды. Ендігі жерде Ресей белгілі бір елдер тобына бағдарланған саясат жүргізуге қарағанда, өзінің экономикалық, саяси мүдделеріне сай келетін мемлекеттердің барлығымен өзара тиімді байланыстар орнатуға көшті. Геосаяси тұрғыдан алғанда, Ресей нағыз ашық мемлекетке айналды. Дегенмен НАТО елдері шекарасының Шығыс Еуропа мемлекеттері есебінен кеңейіп, ел аумағына жақын келуі Ресей мүдделері тұрғысынан алғанда онша қолайлы құбылыс ретінде бағаланбайды.
Қазіргі заманғы әлемдегі геосаяси жағдай, ұлттар мен діндер араздығы, халықаралық терроризммен күрес шаралары Еуразияның көптеген аудандарында саяси тұрақсыздықтың орын алуына себепші болды. Бұл жағдайда аймақтағы, әлемдегі саяси жағдайға ықпал ететін ірі мемлекет ретінде Ресейдің рөлі күшейіп келеді. Шекараға жақын аудандарда саяси жағдайдың шиеленісуі Ресейдің мемлекеттік шекараларын нығайтуына ықпал етуде. Ресей Федерациясының бұрынғы одақтас республикалармен шекаралары арнайы келісімдер арқылы толық бекітіліп біткен жоқ. Қазақстанмен шекаралары 2005 жылғы мемлекетаралық келісімдер негізінде толығымен бекітілді.
Ресей геосаяси тұрғыда ТМД елдерімен, Еуропалық Одақпен, Азиялық-Тынық мұхиттық аймақ елдерімен жан-жақты байланыстар орнатуға мүдделі. Әсіресе АҚШ, әлемдік экономика мен саясаттың жаңа орталықтары болып табылатын Қытай, Оңтүстік-Шығыс Азия және Үндістанмен қарым-қатынастарды жаңа деңгейге көтеру елдің геосаяси жағдайын нығайта түспекші.
Әкімшілік-аумақтық құрылымы
Ресей Федерациясы құрамына тең құқықты федерациялық бірліктер:
21 республика | |
9 өлке | |
46 облыс | |
2 федерадиялық деңгейдегі қала (Мәскеу және Санкт-Петербург) | |
1 дербес облыс | |
4 дербес округ |
Әрбір федерациялық бірліктің заң шығару, сот және басқа органдары бар. Сонымен қатар Ресей Федерациясы аумағында мемлекеттік биліктің бірыңғай органдары қызмет етеді, жалпыға ортақ Конституция, бірегей азаматтық, ортақ ақша бірлігі және т.б. тағайындалған.
Табиғат жағдайлары
Ресейдің табиғат жағдайы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Ол, ең алдымен, алып жатқан аумағының өте үлкен болуымен байланысты. Ресей жерінің көпшілік бөлігін жазықтар (70%-ға жуығын) мен 1000 м биіктікке дейінгі таулы үстірттер алып жатыр. Олардың ауданы жағынан ең ірілері: Шығыс Еуропа (Орыс) жазығы, Батыс Сібір ойпаты мен Орта Сібір таулы үстірті. Олардың оңтүстігі мен шығысын таулар жүйесі қоршай орналасқан. Жер бедерінің құрылымы шаруашылық әрекеттерді жүргізуге қолайлы болып келеді. Үлкен жазықтар ауыл шаруашылығын өркендетуді, өзендердің кеме қатынасына қолайлы болуын, жол және көпір құрылыстарын салуды жеңілдетеді. Алайда жер бедері құрылымының қолайсыз жақтары да жеткілікті. Солтүстікке қарай ендік бағыттағы тау жоталарының болмауы арктикалық ауа массаларының оңтүстіктегі тау белдеулеріне дейін еркін қозғалуына мүмкіндік берсе, керісінше Қиыр Шығыстағы тау жоталары Тынық мұхит үстінен келетін ылғалды ауа массаларының тереңдеп енуіне кедергі жасайды.
Сонымен қатар Ресей жерінің жазық бөлігінің, негізінен, жоғары және орта ендіктерде орналасуы да табиғат жағдайына өзіндік ерекшеліктер қалыптастырады. Солтүстіктегі арктикалық климаттан оңтүстікке Қара теңіз жағалауындағы субтропиктік климаттық белдеуге дейін созыла орналасқанына қарамастан, Ресей жерінде жыл мезгілдері айқын ажыратылатын қоңыржай белдеудің континенттік климаты басым тараған. Батыстан шығысқа қарай өте енді (9 мың км-ге жуық) болуы климат континенттілігін арттырады. Сондықтан Ресейдің батысында, яғни еуропалық бөлікте климат қоңыржай континенттік болса, ал азиялық бөлікте шұғыл континенттік сипатқа ауысады. Азиялық бөлікке жыл мезгілдері арасындағы және тәуліктік температуралық айырмашылықтың үлкен болуы, жауын-шашын мөлшерінің азаюы, қатал климаттық жағдай (әсіресе қыс кезінде) тән болады. Сондықтан Ресей жерінде көпжылдық тоң басқан аудандардың үлесі жоғары, олардың жалпы ауданы 9 млн км2-ге жуық. Көпжылдық тоң қалыңдығы климат қаталдығына байланысты оңтүстіктен солтүстікке қарай 1 метрден жүздеген метрге дейін жетеді. Мұндай табиғат жағдайы осы аймақтарды игеру мүмкіндігін тежейді.
Географиялық орны, жер бедері мен климаттық жағдайдың арақатынасы Ресей жерінде мынадай табиғат зоналарын қалыптастырады: тундра, орманды тундра, ормандар (тайга, аралас және жалпақжапырақты ормандар), орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары. Таулы аудандарға биіктік белдеулері тән. Осындай табиғат жағдайы ауыл шаруашылығының мамандануына, халықтың орналасуы мен тығыздығына, өнеркәсіп пен құрылыс кешендерінің қалыптасуына өзіндік ықпалын тигізеді.
Табиғат ресурстары
Ресей жері барлық түріне бай, әсіресе минералдық ресурстар құрамы өте алуан түрлі. Елде 20 мыңнан астам аса маңызды кен орындары барланған, оның 40%-дан астамы өндірісте игерілуде. Ресей дүниежүзі бойынша жер қоры, ағаш сүрегі, теңіздердің толысу энергиясы, өзендердің су-энергетикалық қоры жөнінен 1-орынды, ал өңделетін жер үлесі жөнінен 3-орынды иеленеді.
Минералдық ресурстары
Елдегі минералдық ресурстардың 70%-дан астамын отын-энергетикалық ресурстар (газ, көмір, мұнай), 15%-ын кенсіз қазба байлықтар, 13%-ын металдар, 1%-ын алмас пен бағалы металдар (алтын, күміс, платина) құрайды. Минералдық, шикізат өндіру Ресей экономикасының жетекші саласы болып табылады, оған ЖЮ мөлшерінің 33%-дан астамы тиесілі.
Жер ресурстары
Жер ресурстарының жалпы қоры жөнінен Ресей дүниежүзіндегі ең алдыңғы қатарлы ел. Елдің жалпы жер қоры — 1709,8 млн га. Жан басына шаққандағы жер үлесі — 11,5 га, бұл дүниежүзілік көрсеткіштен (3 га) әлдеқайда жоғары. Алайда жер қорының 1/3-і ғана пайдалануға жарамды, онда Ресей халқының 95%-ы қоныстанып, бүкіл шаруашылық салалары құрылымдарының 93%-ы шоғырланған. Ауыл шаруашылығына жарамды жерлер де осы үлеске кіреді. Ресейге дүниежүзіндегі аса құнарлы қара топырақтың 1/3 белігі тиесілі.
Алайда соңғы жылдары жер ресурстарының сапасы нашарлап, белең алуда. Жалпы алғанда, ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің 80%-ы, жыртылған жерлердің 60%-дан астамы жоспарлы түрде қорғау мен қайта калпына келтіруді қажет етеді. Сонымен қатар 7%-дан астам жер әртүрлі деңгейдегі шөлейттену процесіне ұшырауда.
Агроклиматтық ресурстары
Агроклиматтық ресурстар Ресей жерінде ауыл шаруашылығының барлық салаларын дерлік өркендетуге мүмкіндік береді. Көпшілік бөлігі егіншілікті дамытуға қолайлы, топырақ құнарлылығы, жоғары ылғалдылығы мен қарқынды температуралар (10°С-тан асатын) жиынтығы жеткілікті қоңыржай белдеуде орналасқан. Ондай аудандарға Ресейдің орталық бөлігі, Батыс Сібір мен Қиыр Шығыстың оңтүстігін алып жатқан орманды дала және дала зоналары жатады.
Мұндай агроклиматтық жағдайда бидай, қарабидай, арпа, бұршақ, зығыр, қарақұмық, картоп, кейбір көкөніс түрлерін, малазықтық дақылдарды өсіруге мүмкіндік бар. Ресейдің ең жылы бөлігі Қара теңіз жағалауы мен Солтүстік Кавказ жерлерінде жылуды көбірек қажет ететін көкөністер мен жемістер, тіпті кейбір субтропиктік дақылдар да өсіріледі.
Орман ресурстары
Ресей жері орман ресурсына да бай. Дүниежүзіндегі ормандардың 22%-ы Ресейге тиесілі. Жан басына шаққандағы орманмен қамтамасыз етілуі — 5,3 га, бұл көрсеткіш бойынша Ресей көшбасшы болып тұр. Ең көп таралғаны қылқан-жапырақты ағаштар, олар бүкіл орман қорының 90%-ын құрайды. Орман аумағының көп бөлігі балқарағайдан тұрады, сондай-ақ қарағай, шырша және самырсын ағаштары да басым. Ормандардың көпшілігі елдің шығысында, яғни Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыста, одан кейін Батыс Сібір мен Оралда шоғырланған. Ормандар аумағының қысқаруына өрттің шығуы жиі себепші болуда. Әсіресе орман өрттері Ресейдің азиялық бөлігінде климат континенттілігіне байланысты жиі байқалады.
Су ресурстары
Ресей жері су ресурстарына да өте бай. Ресейде 2,5 млн-нан аса өзен, 2 млн-ға жуық көл бар. Ресейде бір жыл ішіндегі жан басына шаққандағы өзен ағынымен қамтамасыз етілуі 30 мың м3-ге тең, алайда бұл көрсеткіш оның барлық бөлігінде бірдей емес. Орталық қара топырақты ауданның өзен ағынымен қамтамасыз етілуі Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыстағы көрсеткіштен 100 есе төмен. Ресейдің ең ұзын өзені — Лена (4 400 км), ең мол сулы езені — Енисей. Сонымен қатар сумен қамтамасыз ету мақсатында Ресейде 40-тан астам ірі су бөгендері салынған. Ең үлкені — (дүниежүзінде екінші орында) су бөгені. Тұщы судың аса мол қоры Байқалда шоғырланған.
Ресей жерасты суларының қорына да бай, негізгі пайдаланылатын ресурс Еуропалық бөліктегі артезиан алаптарына тән.
Суды пайдалануда өндіріс қажетіне 59%, тұрмыс қажеті мен ауыз су үшін 20%, суландыру мақсатында 13%, ауып шаруашылығы үшін 2%, ал қалған 6% басқа қажеттіліктер үшін жұмсалады.
Ресей өзендерінің 500-ден астамы кеме жүруге қолайлы. Олардың кеме жүзуге жарамды жалпы ұзындығы 300 мың км-ден асады.
Ресей өзендерінің энергетикалық әлеуеті де жоғары, онда дүниежүзіндегі су-энергетикалық қордың 12%-ы шоғырланған. Оның Еуропалық бөліктегі үлесі 20%, ал Азиялық бөлікте 80%-дан асады.
Биологиялық ресурстары
Ресейдің ормандары, өзендері мен көлдері және теңіз жағалаулары биологиялық ресурсқа да аса бай болып келеді. Әсіресе Баренц, Охот, Беринг теңіздері мен Обь, Енисей өзендері алабының кәсіптік балық аулауда маңызы жоғары. Ормандарда терісі бағалы аңдардың көптеп таралуы аң шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді.
Рекреациялық ресурстары
Ресейдің алуан түрлі табиғат жағдайы рекреациялық ресурстардың күрделі жиынтығын қалыптастыруға негіз болған. Табиғи-рекреациялық ресурстардан қолайлы қойнаулар мен жағалаулар (теңіз, өзен, көл), таулар мен ормандар, минералды сулар, табиғат ескерткіштері, табиғи саябақтар өте көп таралған. Ондай аудандарға Байкал, Телец, , көлдерінің айналасы, Уссури және , Краснояр Бағаналары, Камчаткадағы , Алтай-Саян және Орал таулары, Солтүстік Кавказ бен Қара теңіз жағалауы, сондай-ақ ірі езен жүйелерінің көптеген бөліктері кіреді.
Тарихи-мәдени рекреациялық ресурстар жиынтығы да жеткілікті дәрежеде. Ондай орындар, әсіресе Ресейдің Еуропалық бөлігінде көбірек шоғырланған. Олардың болашақ ұрпаққа сапалы білім мен саналы тәрбие берудегі және Ресей тарихын туристерге таныстырудағы танымдық маңызы өте жоғары.
Ресейде табиғат ресурстарына тән мынадай ортақ белгілер бар:
- ресурстар қоры өте мол және алуан түрлі;
- ресурстар өз дәрежесінде әлі толық зерттелмеген;
- ел аумағы бойынша біркелкі таралмаған және олардың басым көпшілігі нашар игерілген, табиғат жағдайы қолайсыз аудандарда шоғырланған;
- жақсы игерілген аудандардағы ресурс қоры сарқылуға жакын.
Халқы
Ресей Федерациясы халқының саны 2008 жылы 142 млн адам болды. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей дүниежүзінде Қытай, Үндістан, АҚШ, Индонезия, Бразилия және Пәкстан, Бангладеш, Нигериядан кейін 9-орын алады. Ресей ғалымдарының болжамы бойынша, алдағы онжылдықта елдегі халық санының қыскаруы одан әрі жалғаса береді. Енді елдің демографиялық көрсеткіштерімен танысайық.
Демографиялық көрсеткіштер
Ресей аумағында XX ғасырдың 90-жылдарынан бері халықтың ұдайы өсуінің қазіргі типі орнықты. Қазіргі кезде туу коэффициенті 12,1°/00, өлім коэффициенті 14,6°/00 - Туудың азаюы мен өлім-жітімнің артуына байланысты 1992 жылдан бері табиғи өсу теріс көрсеткішке (-2,5°/00) ие болды. Соңғы жылдары демографиялық көрсеткіштер жақсарып келеді. Табиғи өсудің оң көрсеткіштері Ингушетия, Тува республикаларында, Ханты-Манси АО-де байқалады. Жалпы алғанда, елде адамның өмір жасының ұзақтығы да қысқарды: 1990 жылы бұл керсеткіш 69 жасқа тең болса, қазіргі кезде 66,6 жасты кұрайды.
Демографиялық керсеткіштерге халықтың жас және жыныстық кұрылымы, көші-қон сипаты да әсер етеді. Қазіргі кезде Ресей халқының 17%-ы 14 жасқа толмаған балалар болса, 19%-ын жасы 60-тан асқан егде адамдар құрайды. Ел халқының 53%-дан астамын әйелдер құрайды. Соңғы онжылдықтарда басқа аудандардан көшіп келген жастар үлесі басым аудандарда (Ханты-Манси, Ямал- Ненец, Таймыр автономиялық округтері, Саха республикасы) туу көрсеткіші жоғары, өлім-жітім аз. Күшті урбандалған аудандарда туу көрсеткіші төмен, ал халық құрылымында егде адамдар басым кейбір қалаларда өлім саны көп.
Еңбек ресурстары
Ресейдің еңбек ресурстары 87 млн адамды қамтиды. Олардың басым көпшілігі (71 млн адам) экономикалық белсенді халық болып табылады. Жалпы алғанда, Ресейде жұмыссыздық деңгейі 9,2% деп есептеледі. Бірақ жұмыссыздық деңгейі аумақ, бойынша үлкен айырмашылықтар жасайды. Ингушетия, Дағыстан, Қалмақ Республикасында оның керсеткіші кей жылдары 50%-ға жеткен. Ал экономикалық өрлеу тән Саха республикасында, сондай-ақ ірі қалаларда жұмыссыздың деңгейі 4—5%-дан аспайды. Елдегі жұмыспен қамтылғандардың басым бөлігі өндірістік емес салада (57%), қалғандары өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы салаларында еңбек етеді.
Халқының ұлттық құрамы
Ресей көпұлтты елдер қатарына жатады, мұнда 160 ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады. 100-ге жуық ұлттар мен ұлыстар Ресейдің; байырғы халқына жатады. Саны жөнінен басымы — орыстар, олар Ресей халқының 80%-ын құрайды. Орыс халқының ең басым ауданы — Орталық қара топырақты аудан, мұнда олардың үлесі 95%-дан асады. Ресей аумағында 30-дан астам ұлттық автономия құрылған, бірақ олардың көпшілігінде байырғы халыққа қарағанда орыстардың саны басым.
Тілдік құрамы жағынан Ресей халықтары, негізінен, үндіеуропалық (халықтың 89%-ы), алтай (7%), кавказ (2%) және орал (2%) 4 тіл семьяларына жатады. Ресейдің мәдени кеңістігінде орыс тілі мен мәдениетінің ғана емес, басқа халықтардың, соның ішінде шағын ұлыстардың тілі мен салт-дәстүрлерінің сақталуына айрықша көңіл бөлінген. Орасан зор аумақты алып жатқан Саха республикасының байырғы тұрғындары түркі тілдес якуттар болып табылады. Солтүстіктің басқа халықтары, негізінен, бұғы шаруашылығымен айналысса, якуттар атакәсібі болып саналатын жылқы өсіруден әлі қол үзген жоқ. Елдің солтүстігін, Қиыр Шығысты саны жағынан аз ұлттар мен ұлыстар мекендейді.
Орналасуы
Елдің әртүрлі бөліктерінде халық әркелкі орналасқан. Жалпы алғанда, Ресей аумағы бойынша халық тығыздығының орташа көрсеткіші 1 км²-ге 8,5 адам, бұл әлемдік орташа керсеткіштен 4 есе төмен. Ресей аумағының 1/4 бөлігін ғана алып жатқан еуропалық бөлікте халықтық 79%-ы тұрады. Мұнда 1 км² аумақка 30 адамнан келеді. Ал елдің басым бөлігін (3/4) камтитын азиялық бөліктің үлесіне барлық халықтың 21%-ы ғана тиесілі. Халық тығыздығы мұнда 1 км²-ге бар болғаны 2,5 адамды құрайды.
- Ресейдегі халық тығыздығы
Экономикалық аудан Халық тығыздығы,
адам/км2Солтүстік 4 Солтүстік-Батыс 39 Орталық 60 Волга-Вятка 31 Орталық қара топырақты 46 Волга бойы 31 Солтүстік Кавказ 49 Орал 24,5 Батыс Сібір 6 Шығыс Сібір 2 Қиыр Шығыс 1 Калининград облысы 62,5 Ресей, орта есеппен 8,5
Экономикалық аудандар бойынша да халықтың тығыздығы әртүрлі. Халық Орталық аудан мен Калининград облысында тығыз орналасқан, ал Қиыр Шығыс пен Шығыс Сібірде, Солтүстік ауданда халық өте сирек қоныстанған.
Халық тығыздығы табиғат жағдайларының қолайлы болуына тікелей байланысты. Ресейдің халық тығыз қоныстанған аудандарында табиғат жағдайы қолайлы болып келеді. Мысалы, Солтүстік Осетияда тығыздық 1 км²-ге шаққанда 80 адамды құраса, табиғаты қолайсыз Таймырда бұл көрсеткіш 1 адамға тең. Ірі қалалар мен олардың маңында халық тығыздығының жоғары болуын әлеуметтік-экономикалық жағдаймен түсіндіруге болады. Мысалы, Мәскеу қаласы мен облысында халық тығыздығы 1 км²-ге 320 адамға жетеді. Еуропалық бөліктің солтүстігінен басқа аумағын және азиялық бөліктегі Транссібір теміржолы бойындағы аудандарды қамтитын жолақта Ресей халқының 93%-ы тұрады. Елдегі ең ірі қалалар мен миллионер қалалардың барлығы дерлік осында орналасқан.
Солтүстікке және шығысқа қарай халық тығыздығы азая береді. Ел аумағының 2/3 бөлігін қамтитын Солтүстік ауданда бүкіл халықтың 6%-ы ғана тұрады. Бұл аудандарда қала халқының үлесі жоғары, ал қалалардың орналасуы минералдық ресурстарды өндірумен тығыз байланысты болады. Сібірдің оңтүстігінде (Алтай, Тува республикалары) де халық сирек қоныстанған, мұнда ел халқының 1%-ы ғана тұрады, бірақ ауыл халқының үлесі жоғары. Халықтың әркелкі орналасуы және көптттілік аумақта өте сирек қоныстануы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына кедергі келтіретін факторлардың бірі болып табылады.
Ресейде, негізінен, қоныстанудың екі түрі (қалалық және ауылдық) басым. Жалпы алғанда, Ресейде 150 мыңға жуық ауылдық елді мекен бар. Олардың саны, әдетте, ауыл шаруашылығы өркендеген аудандарда көбірек. Көлік қатынасы және рекреациямен (емдеу-сауықтыру және демалыс орындары), сондай-ақ орман шаруашылығымен байланысты ауылдың елді мекендер де бар. Қазіргі кезде ауылды жерде тұратындардың тек 55%-ы ғана ауыл шаруашылығында жұмыс істейді.
Қазіргі кезде Ресей халқының 73%-ы қалада тұрады. Қала халқының үлесі, әсіресе Солтүстік-Батыс (87%) және Орталық (80%) аудандарда жоғары. Алтай, Тува, Қалмақ республикаларында, солтүстіктегі ұлттық автономиялық округтерде урбандалу деңгейі 50%-дан төмен. Ал ауыл шаруашылығы дамыған Солтүстік Кавказ бен Краснодар өлкесінде қала халқының үлесі 54%-ды құрайды.
Мәдениеті
Ресей мәдениеті адамзат баласына баға жетпес мол мәдени мұралар қалдырған дүниежүзілік мәдениеттің ажырамас бөлігі. Ресей мәдениеті — өзіндік ерекшеліктері бар қайталанбайтын мәдениет, ендеше оның әлемдік мәдениет қазынысына қосқан үлесіне де баға жетпейді.
Орыс мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктері негізінен төмендегі факторларға тығыз байланысты болды. Олар:
- көптеген этикалық топтар мен халықтар мекендеген орасан зор территорияны игеру; христиан дінінің ерекше тармағы — православиені руханилылықпен дәстүрлі салт-дәстүрлерге негіздей отырып орнықтыру;
- уақытша болса да ұзақ уақытқа созылған батыс-еуропалық өркениеттік процестерінен оқшау дамуға байланысты туған «тұйықтыққа» бұдан әрі жол бермеу;
- жеке адамдардың мүддесін мемлекет мүддесіне бағындыру.
Осы айтылған ойларымыз дәлелді болу үшін, орыс мәдениетінің қалыптасу кезеңдерін толығырақ қарастырып көрелік. Ақиқатына келсек, көп ғасырлық тарихы бар Ресей мәдениетінің жалпы көрінісі бұрынғыдан да айқындалып келе жатқан сияқты. Ұлттық топырақта пайда болып, өзіндік бет- бейнесімен ерекшеленсе де, мәдени өркендеудің жалпы арнасына келіп құйылатын Ресей мәдениеті, оның ішінде ұлттық бұлақтан нәр алған ежелгі Русь мәдениеті, византиялық көркем жүйемен және тағы да басқа мәдениеттермен тығыз алмасып жатады. Атап айтқанда, Ресей мәдениеті Византиямен қатар, көршілес жатқан Болгария, Сербия, Армения, Грузия сияқты елдердің мәдениетімен үндестік тапты.
Ежелгі Русь мәдениеті
Ежелгі Русь мәдениеті — шекарасы Тамань түбегіне, сондай-ақ Солтүстік Двинаның жоғарғы аңғарына дейін, ал батысында Висланның жоғарғы арнасына дейін созылған Киев державасының мәдениеті ғана емес, сонымен қатар қуатты Владимир Суздаль княздігінің, Новгород боярлар республикасының, одан қалды сындарлы кезеңнің қатал сынағынан мүдірмей өтіп, елді біріктіру күресіне басшылық жасап, сол күрестің бел ортасында болған Мәскеу князьдігінің өнері.
Ірі қалалары
Халқының саны бойынша Ресей қалалары шағын (халық саны 50 мың адамға дейін), орта (50—100 мың адам), ірі (100—500 мың адам), аса ірі (500 мыңнан 1 млн адамға дейін) және миллионер қалаларға бөлінеді. Үлкен қалалардың атқаратын қызметі көптеген саланы қамтиды. Ел экономикасы мен әлеуметтік өмірінде, әсіресе миллионер қалалардың маңызы зор. Миллионер қалаларда елдегі барлық қала халқының 1/4 бөлігі шоғырланған.
Ресейдегі миллионер қалалар, 2008 ж.
(Ресей статистикалық анықтамалығының деректері бойынша)
Қала | Халық саны, млн адам | Қала | Халық саны, млн адам |
---|---|---|---|
Мәскеу | 10,4 | Самара | 1,13 |
Санкт-Петербург | 4,6 | Омбы | 1,13 |
Новосибирск | 1,4 | Қазан | 1,1 |
Төменгі Новгород | 1,3 | Үфі | 1,1 |
Екатеринбург | 1,3 | Челябинск | 1,1 |
Елдегі ең ірі агломерациялар Мәскеу (13 млн тұрғыны бар) және Санкт- Петербург (6,5 млн адам) маңында қалыптасқан.
Мәскеу халық саны жөнінен Еуропадағы ең ірі қала болып табылады. Қала шамамен 1000 км² аумақты қамтып жатыр. Қала туралы алғашқы мәліметтер жылнамаларда 1147 жылы жарық көрген. XV ғасырдан бастап біртұтас Ресей мемлекетінің астанасы болып жарияланған. 1922—1991 жылдардың аралығында КСРО астанасы қызметін атқарған Мәскеу елдегі аса ірі әкімшілік, экономикалық және мәдени орталыққа айналды. Қалада 4 ірі әуежай, аса ірі метрополитен, жүздеген кәсіпорындар, 80-нен астам жоғары оқу орны шоғырланған. Қалада 1000- нан астам ғылыми мекемелер жұмыс істейді.
Мәскеу — әлемдегі ірі мәдениет орталықтарының бірі. Мұнда сәулет өнерінің інжу-маржандары болып саналатын діни ғимараттар, Мәскеу Кремлі мен Қызыл алаң, патша иеліктерінің әсем сәулет ансамбльдері, Үлкен театр мен Мәскеу университетінің ескі ғимараты сақталып қалған. Қалада 60 кәсіби театр, 74 мұражай жұмыс істейді. 1980 жылы қалада XXII Олимпиадалық ойындар өткізілді.
Орал мен Поволжьеде басқа аудандармен салыстырғанда миллионер қалалар саны көп (оны немен түсіндіруге болады?). Ал солтүстіктегі ең ірі қала болып саналатын Мурманскіде халық саны 400 мың адамға да жетпейді. Ірі қалалардың көпшілігі әкімшілік бірліктердің орталығы болып табылады.
Ірі қалаларының тізімі
Реті | Қала | Орысша атауы | Облысы | Халқы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Мәскеу | Москва | — | 11,800,992 | ||||||
2 | Санкт-Петербург | Санкт-Петербург | — | 4,900,520 | ||||||
3 | Жаңасібір | Новосибирск | Жаңасібір облысы | 1,397,191 | ||||||
4 | Екатеринбург | Екатеринбург | Свердловск облысы | 1,332,264 | ||||||
5 | Төменгі Новгород | Нижний Новгород | 1,272,527 | |||||||
6 | Самара | Самара | 1 164 900 | |||||||
7 | Қазан | Казань | Татарстан | 1 143 600 | ||||||
8 | Омбы | Омск | Омбы облысы | 1,129,120 | ||||||
9 | Челябинск | 1,093,699 | ||||||||
10 | Дондағы Ростов | Ростов-на-Дону | 1,048,991 | |||||||
11 | Үфі | Уфа | Башқұртстан | 1,024,842 | ||||||
12 | Волгоград | Волгоград | Волгоград облысы | 1,021,200 | ||||||
13 | Пермь | 985,794 | ||||||||
14 | Красноярск | Красноярск | 947,801 | |||||||
15 | Воронеж | 843,496 | ||||||||
16 | Саратов | Саратов | 830,953 | |||||||
17 | Тольятти | 720,346 | ||||||||
18 | Краснодар | 710,686 | ||||||||
19 | Ижау | Ижевск | Ұдмұртия | 611,043 | ||||||
20 | Ярославль | 606,336 | ||||||||
Шаруашылығы және өнеркәсібі
Ресей Федерациясы — өтпелі экономика тән индустриялы-аграрлы ел. Кеңес Одағының ыдырауына байланысты ел экономикасы терең дағдарысқа ұшырады. Біртұтас мемлекет құрамында болған елдер тәуелсіздігін алған соң, олардың арасындағы тығыз экономикалық байланыс үзілді. Мұның өзі жаңа экономикалық одақ құруға түрткі болғанын білесіңдер. Ресей экономикасында жүрген экономикалық қайта құрулардың басты бағыттары мынадай болды: 1) экономикалық әрекетке еркіндік берілуі; 2) экономиканы басқаруда және реттеуде мемлекет үлесінің азаюы; 3) мемлекет меншігінің акционерлік ұжымдар мен жеке адамдар меншігіне өтуі. Жүргізілген қайта құрулар экономиканы басқару сипаты ғана емес, оның салалық құрылымына, қаржыландыру жүйесіне, басқа елдермен экономикалық байланыстарына да өзгерістер енгізілді.
1990 жылдардан бастап жүргізілген нарықтық қайта құруларға қарамастан, шаруашылықтың салалық құрылымында ала-құлалық сақталуда. Қазіргі кезге дейін ел экономикасында ресурстық салалар басым, өндірістің шоғырлану және монополиялану деңгейі жоғары. Ресей экономикасы басым түрде шикізат пен материалдарды шетке сатуға негізделіп отыр. Шаруашылық дамуында Ресей өз аумағындағы табиғи, материалдық және еңбек ресурстарына сүйенеді. Шетел инвестициясы, негізінен, қаржы саласы мен сауданы дамытуға бағытталған, өндіріс салаларын дамытуға әлдеқайда аз жұмсалады. Қазіргі кезде мемлекет аса маңызды шаруашылық салаларын бақылауды өз қолына алу үшін бірқатар жұмыс жүргізуде.
Ауыл шаруашылығы
Ауыл шаруашылығы Ресейдің экономикасын дамытудағы аса маңызды буын болып саналады. Өйткені ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің шешуші саласы, ол халықты тек азық-түлікпен қамтамасыз етумен шектелмейді, сондай-ақ өнеркәсіптің көптеген салалары үшін аса қажетті шикізат та өндіреді. Сонымен қатар өндірілген өнімдерді дер шағында сапалы өңдеп, дәл уақытында халыққа жеткізу де қажет. Осы шараларды орындау мақсатында ауыл шаруашылығы шаруашылықтың көптеген салаларымен тығыз қарым-қатынас орнатады. Осы байланыстар негізінде агроөнеркәсіптік кешендер қалыптасады
- Ресейдің агроөнеркәсіптік кешендері әлі де даму, өркендеу жағдайында тұр, олардың түрлі буындары арасындағы байланыстар өз дәрежесінде емес. Әсіресе өнімді өңдеу мен қызмет көрсету салалары жетілдіруді қажет етеді. Агроөнеркәсіптік кешеннің жетекші әрі негізгі саласы — ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығының басқа салалардан басты — оның өркен жаюы табиғат жағдайына, агроклиматтық ресурстар жиынтығына, сондай-ақ жер қорына тікелей тәуелді болуында. Ал Ресей жерінің табиғат жағдайы және оның мүмкіндігі сендерге жақсы таныс. Ресейдің ауыл шаруашылығына жарамды жер қоры 222 млн га, оның 126 млн га-сы егістік жерлер. Бұл көрсеткіштер бойынша Ресей дүниежүзіндегі дамыған елдер арасында өте жоғары орынды иеленеді. Алайда ауыл шаруашылығының даму дәрежесі мен өндірілген өнім көрсеткіштері жөнінен әлдеқайда төмен деңгейде.
Ауыл шаруашылығы екі маңызды саладан құралатындығын сендер білесіндер, олар: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы. Ресейде ауылшаруашылық өнімдерінің үлесі жөнінен өсімдік шаруашылығы жетекші орында, яғни жалпы өнімнің 55%-ы тиесілі. Ал қалған 45%-ы мал шаруашылығы өнімдерінің үлесінде. Жоғары дамыған елдерде, керісінше мал шаруашылығының өнімдерінің салмағы төмен. Сондықтан да Ресей ауыл шаруашылығы алдында тұрған басты бірі — мал шаруашылығын мүмкіндігінше өркендету.
Өсімдік шаруашылығы
Ресейдің өсімдік шаруашылығының басты құрамдас бөліктерше дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, көкөніс пен бақша, бақ және жүзім, малазықтық дақылдар өсіру жатады. Онша ауқымды емес жерлерде темекі мен шай өсіріледі. Жалпы жыртылатын жердің 56%-ы дәнді дақылдар, 5%-ы картоп пен бақша, 6%-ы техникалық дақылдар, 33%-ы малазықтық дақылдардың үлесіне тиесілі.
Мал шаруашылығы
Ресейдің мал шаруашылығындағы жетекші салаларға ірі қара өсіру, шошқа және қой шаруашылықтары жатады. Соңғы он жыл ішінде Ресейде мал басының саны 2—3 есеге дейін кеміп кетті (косымшадағы 12-кестені қараңдар). Мал шаруашылығының өркендеуіне мал азығының жеткілікті дайындалмауы, мал тұқымын асылдандыру шараларының өз дәрежесінде жүргізілмеуі кедергі жасайды.
Көлік географиясы
Ресей аумағында көліктің барлық түрлері дерлік жақсы дамыған деуге болады. Алайда олардың орналасу жиілігі, жүк және жолаушы тасымалындағы үлесі біркелкі емес. Бұл жағдай республика аумағының өте ауқымдылығымен, табиғат жағдайының кейбір ерекшеліктеріне, сондай-ақ әрбір ауданның игерілу дәрежесіне, экономикалық және әлеуметтік деңгейіне тәуелді. Көлік түрлерінің көлік жүйесіндегі орны атқарылған жұмыс нәтижесімен анықталады. Оның көрсеткіштері тасымалданған жүк (млн т) пен жолаушының (млн адам) санымен және жүк пен жолаушы айналымымен бағаланады. Көлік түрлерін таңдауда оған жұмсалатын өзіндік күн, көліктің жылдамдығы, жүк көтеру мүмкіншілігі, табиғат жағдайының көлік жұмысына тигізетін әсері ескеріледі.
Осы тұрғыдан алғанда Ресей көлік жүйесінде теміржол көлігі жетекші орын алады. Теміржол желісінің жалпы 148 мың км, 86 мың км жол жалпыға бірдей қолданысқа ие, оның 42 мың км-і электрлендірілген. Ресейдегі жүк тасымалының 40%-ы, жолаушы тасымалының 50%-ы осы көлік түріне тиесілі. Теміржол жиілігі еуропалық бөлікте өте жоғары деңгейде. Оның бейнесі алып шеңберге ұқсайды, негізгі білігі Мәскеу қаласы болып табылады. Одан жан-жаққа қарай 11 теміржол тораптары таралады. Еуропалық шеңберден шығысқа карай ендік бағыттағы бірнеше жол тораптары тармақталады. Тораптар жиілігі шығысқа жүрген сайын біртіндеп сирейді. Олардың ең ірілері: Транссібір, Ортасібір және Оңтүстіксібір тораптары. Бұл тораптардың барлығы дерлік Қазақстан жері арқылы өтетіні сендерге жақсы .
Байланыс
Шаруашылық салалары арасындағы ақпарат алмасу, ең алдымен, байланыс жуйелері аркылы жүзеге асады. Ресейдің байланыс жүйелері екі негізгі саладан құралады: пошта және электр байланысы. Пошта байланысының даму дәрежесі жөнінен Ресей Еуропаның жоғары дамыған елдерімен деңгейлес. Әрбір 10 мың тұрғынға шаққанда 3 байланыс орны сәйкес келеді.
Электр байланысының телефон, бейнетелефон, ұялы телефон, телеграф, ғарыштық байланыс, радио және телехабар тарату, электрондық пошта, интернет жүйесі сияқты түрлері сендерге жақсы таныс. Ресейде бұл байланыс түрлерінің барлығы дерлік кездескенімен, олардың басым көпшілігі жеткілікті дәрежеде дамымаған. Телефон желісімен қамтамасыз етілуі барлық жерде біркелкі емес, ең жоғары көрсеткіш Орталық экономикалық ауданға тән.
Ресей жері арқылы Біртұтас автоматты байланыс жүйесі салынған. Ол электр тербелістері арқылы берілетін ақпараттарды бір жүйеге топтастырады. Әлемдік байланыс жүйесіне енуде ұзындығы 18 мын км-ге жететін Трансресейлік талшықты оптика желісінің салынуының маңызы өте зор. Ол Ресейдің Еуропамен және Жапониямен байланысын жаңа сатыға көтеруде.
Соңғы жылдары интернет жүйесінің жедел дамуы байқалуда. Ол үшін арнаулы талшықты оптика жүйесі салынуда. Байланыс жүйесінің аса ірі орталықтары — Мәскеу мен Санкт-Петербург қалалары болып табылады.
Экономикалық аудандары
Ресей аумағы ішкі экономикалық қарай 11 экономикалық аудан мен бір еркін экономикалық зонаға бөлінеді. Олардың әрқайсысы өзіне тән маманданған шаруашылық салалары бар кешенді құрылымдардың күрделі жиынтығынан құралады:
- Орталық экономикалық аудан;
- Волга-Вятка экономикалық ауданы;
- Орталық қара топырақты аудан;
- Солтустік-Батыс экономикалық ауданды;
- Солтүстік экономикалық аудан;
- Солтүстік Кавказ экономикалық ауданы;
- Волга бойы экономикалық ауданы;
- Орал экономикалық ауданы;
- Батыс Сібір экономикалық ауданы;
- Шығыс Сібір экономикалық ауданы;
- Қиыр Шығыс экономикалық ауданы;
- Калининград облысы
Сыртқы экономикалық байланыстары
Сыртқы сауда
Ресей Федерациясының басқа елдермен қарым-қатынасы, олардың жалпы сипаты мен құрылымдық өзгерістері, ең алдымен, сыртқы сауда байланысына тәуелді. Ел экономикасы көптеген жылдар бойы жасанды саяси кедергілер әсерінен дүниежүзілік нарықтан тыс қалып келген болатын. XX ғасырдың 90-жылдарынан бастап Ресей экономикасы ашық сипат алып, халықаралық деңгейге бетбұрыс жасады.
1994 жылы Ресей мен Еуропалық Одақ арасында серіктестік пен достастық келісімге қол қойылды. Соның Ресей Еуропалық Одақ елдеріне өз экспортының үлесін 40 %-ға дейін көтерді. Сонымен қатар Батыс Еуропаның жоғары дамыған мемлекеттерімен арадағы байланысты күшейтіп, оның үлесін 50—60 %-ға дейін өсірді. Ондай сауда серіктестері қатарынан Германия, Италия, Жапония, АҚШ, Ұлыбритания мемлекеттерін көруге болады. Мұндай сауда- экономикалық байланыстар ТМД елдерімен де жаңа деңгейге көтерілді. 2007 жылғы сыртқы сауда айналымы 578,9 миллиард АҚШ долларын құрайды, оның 355,5 миллиард АҚШ доллары экспортқа, ал 233,4 миллиард АҚШ доллары импорт үлесіне тиесілі. Олардың арақатынасы мен басты бағыттарына мәтіндегі картадан да айқын көз жеткізуге болады.
Ресейдің экспортқа шығаратын тауарлары арасында отын-энергетикалық және минералдық ресурстардың үлесі басым. Мұнай мен мұнай өнімдерін Германия, Италия, Швейцария, Ұлыбритания мен Польшаға; табиғи газды Германия, Италия, Францияға; таскөмірді Жапония мен Түркияға шығарады. 2004 жылғы қорытынды бойынша осы тауарлардың Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова мен Украинадағы үлесі 24 %-дан 60 %-ға дейін ауытқыған. Сонымен қатар осы жылғы қорытынды бойынша Ресейдің ең басты сауда серіктестері ТМД елдерінен басқа Германия, Италия, Қытай және Нидерланд болып отыр. Елде сыртқы саудамен қатар халықаралық экономикалық қатынастардың басқа да нысандары дамуда. Жоғары дамыған елдермен, сондай-ақ Шығыс Еуропа елдерінің көптеген компанияларымен бірлескен кәсіпорындар қатары көбеюде. Ал шетелдерде Ресей компанияларының қатысуымен бірлескен кәсіпкерліктің дамуы жедел қарқынмен жүруде. Елдегі сыртқы экономикалық байланыс түрлерінің бірі — туризм болып табылады.
Туризм
Ресей жері табиғат жағдайының алуантүрлілігі, әсіресе табиғаты көркем де көрікті жерлерінің көп болуымен ерекшеленеді. Ондай аудандар қатарына Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің жанға жайлы курорттары мен жағажайлары, Байкал көлі мен Сібір өзендерінің табиғаты әсем жағалаулары, Орал, Алтай және тауларының баурайларындағы таулық туристік базалар жатады.
Сонымен қатар тарихи және сәулет ескерткіштері, , өркениет мұралары сақталып қалған ежелгі қалалар мен қазіргі ғылым мен мәдениеттің озық үлгілерін жинақтаған әсем де асқақ қалалар Ресейдің аса құнды ұлттық байлықтары болып саналады. Осы құндылықтарды көздің қарашығындай сақтап әрі туристерге барлық қырынан толықтай таныстыруда түбегейлі өзгерістер жүзеге асырылуда. Ресейдің аса ірі қалалары мен туристік-рекреациялық мүмкін- діктері жоғары аудандарда инфрақұрылымдар жаңартылып, заман талабына сәйкестендірілуде. Ол шараларды жүзеге асыру мақсатында мемлекеттік қордан өте қомақты қаржы бөлінуде.
Осы шаралар нәтижесінде соңғы жылдары халықаралық туризм жылдам дамуда. Анықтамалық мәліметтер бойынша Ресейге келетін туристердің ішінде алыс шетелден келетіндер саны XX ғасырдың 90-жылдарындағы 13%-дан соңғы жылдары 29%-ға дейін көтерілген.
Ескертпелер
Дереккөздер
- Конституция РФ. Глава 1. Статья 14 (орыс.)
- Федеральная служба государственной статистики
- Оценка численности постоянного населения на 1 января 2023 года и в среднем за 2022 год и компоненты её изменения (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.). Тексерілді, 20 мамыр 2023.
- Население, учтённое при Всероссийской переписи населения 2020 года. Федеральная служба государственной статистики.. Федеральная служба государственной статистики. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 мамыр 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 қыркүйек 2022.
- GDP based on PPP valuation of country GDP. .
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- Конституция Российской Федерации (орыс.)
- Қысқартылған атауы нормативтiк бекітілмесе де, заң тұрғысында, нормативтік құқықтық актілерде, соттық шешiмдер және ресми құжаттарда кеңінен қолданылады.
- Постоянное представительство Российской Федерации при Организации Объединенных Наций (орыс.)
- ИКСИ, Основные макроэкономические показатели. Социальные показатели Мұрағатталған 12 наурыздың 2010 жылы.
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б. ISBN 978-601-293-170-9
- (орыс.)
- Общая информация по Российской Федерации/Федеративное устройство России Мұрағатталған 18 қаңтардың 2012 жылы.
- Мәдениеттану негіздері: Оқулық. - Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
Сыртқы сілтемелер
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Ресей |
- Ресей Федерациясы Президентінің ресми сайты
- Сайт Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының ресми сайты Мұрағатталған 1 сәуірдің 2014 жылы.
- Ресей Федерациясы Мемлекеттік органдарының ресми сайты
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 66 25 s e 94 15 sh b 66 417 s e 94 250 sh b 66 417 94 250 G O Ya Resej orys Rossi ya resmi tүrde Resej Federaciyasy orys Rossi jskaya Federa ciya kyskartylgan atauy RF orys RF Aziya men Europa kurlyktarynda ornalaskan memleket Zher aumagy zhagynan dүnie zhүzindegi en iri memleket BҰҰ Қauipsizdik kenesinin turakty mүshesi Resejdin ekonomikasy zhylyna ortasha eseppen 7 zhyldamdykpen osude bul dүnie zhүzindegi en zhogary osu karkyndarynyn biri Resej Federaciyasy orys Rossijskaya FederaciyaBajrak EltanbaӘnuran Resej әnurany tyndau akp Resejdin ornalasuy ashyk zhasylmen Қyrym korsetilgen halykaralyk mojyndalmagan TarihyҚuryldy 862 zhyl memlekettiliktin bastauyTәuelsizdik kүni 25 zheltoksan 1991 zhyldan bastap Resej FederaciyasyMemlekettik kurylymyResmi tili orys tiliElorda MәskeuIri kalalary Mәskeu Sankt Peterburg Zhanasibir Ekaterinburg Tomengi Novgorod Қazan Chelyabi Samara Omby Dondagy Rostov Үfi Krasnoyarsk Volgograd Үkimet tүri aralas respublikaPrezidenti Үkimet Toragasy Federaciya Kenesi torajymy Memlekettik duma toragasy Vladimir Putin Mihail Mishustin Valentina Matvienko Vyacheslav VolodinMemlekettik dini zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 1 shi oryn 17 125 187 km 4 22Zhurty Sarap 2023 Sanak 2021 Tygyzdygy 144 220 074 adam 9 shy 147 182 123 adam 8 55 adam km 181 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2023 Zhan basyna shakkanda 5 33 trln 6 shy 32 803 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 1 610 trln 11 shi 11 191 60 shy ADI 2017 0 816 ote zhogary 49 shy Etnohoronim resejlikter resejlikValyutasy Rubl RUB 1991 98 RUR Қosymsha mәlimetterISO kody RUHOK kody RUSTelefon kody 7Uakyt beldeuleri UTC 2 Ekonomikalyk geografiyalyk zhagdajyOntүstik pen ontүstik shygysta Қytajmen ontүstik shygysynda Soltүstik Koreyamen Mongoliyamen Қazakstanmen Әzirbajzhanmen Gruziyamen ontүstik batysta Ukrainamen batysta Finlyandiyamen Belaruspen Estoniyamen Latviyamen Litvamen Kaliningrad oblysy Polshamen Kaliningrad oblysy Norvegiyamen soltүstik shygysta Zhaponiyamen Habomaj araly zhәne soltүstik batysta AҚSh pen Bering bugazy shektesedi Resejdin aua rajy onyn үlken aumagyna bajlanysty әr tүrli kop aumagy kontinentaldy nemese konyrzhaj kontinentaldy kysy uzak zhәne kyska ystyk emes sogan karaj Resejdi 3 үlken ajmakka boluge bolady Europalyk Resej Oral tauynan batyska karaj aumakty alyp zhatyr Sibir Oraldan Tynyk muhity zhagalauyna dejin sozylyp zhatyr Қiyr Shygys Reseji Resej Federaciyasy Euraziyanyn soltүstik shygysynda ornalaskan aumagy zhalpy kurlyktyn 1 8 boligin kamtityn zherinin audany zhoninen dүniezhүzinde birinshi oryn alatyn asa iri memleket Resej zheri batystan shygyska karaj 9 myn km ge eseptemegende soltүstikten ontүstikke karaj 4 myn km ge sozylyp zhatyr El aumagy 11 sagattyk beldeudi kamtidy Resej aumagynyn 1 4 i Europada 3 4 i Aziyada ornalaskan Onyn zhagalaularyn үsh muhittyn suy shajyp zhatyr Resej Federaciyasynyn shekarasynyn zhalpy uzyndygy 58 3 myn km sonyn ishinde tenizdik shekara 38 myn km di kurajdy Resejdin әlemdegi en iri materikte ornalasuy onyn ekonomikalyk geografiyalyk zhagdajynyn kolajly zhagy bolyp tabylady Өjtkeni Euraziyada dүnie zhүzi memleketterinin 40 dan astamy halyktyn basym kopshiligi ornalaskan Zhalpy alganda Resejdin 12 memleketpen tenizdik shekarasy bar al 14 memleketpen kurlyk arkyly bajlanyskan Resej kuramyna enetin Kaliningrad oblysy anklav bolyp tabylady ojtkeni onyn eldin negizgi boligi men ortak shekarasy zhok Korshiles memleketterdin kop boluy olardyn kopshiliginin negurlym damygan batys bolikte ornalasuy eldin syrtky bajlanystaryna kolajly ykpal etedi Degenmen Resej ozinin korshilik zhagdajynyn kolajly tustaryn әli de bolsa tolygymen pajdalanbaj keledi Resejdin geografiyalyk orny әlemdik ekonomikalyk ortalyktarga katysty alganda kolajsyz bolyp tabylady Өjtkeni ol Batys Europanyn damygan elderimen AҚSh zhәne Zhaponiyamen tikelej kurlyk arkyly shektespejdi asa manyzdy tenizdik sauda zholdarynan alysta ornalaskan Alajda el aumagynyn Europany Shygys zhәne Ontүstik Shygys Aziya elderimen temirzhol arkyly bajlanystyryp zhatuy Soltүstik teniz zholyn igerui Soltүstik Europa Ontүstik Shygys Aziya elderimen bajlanysty zhaksartuga on ykpal etedi Қiyr Shygystyn ajryksha orny әlemdegi үsh iri memlekettin Resej Қytaj Zhaponiya togysynda zhatuymen anyktalady Resejdin tynyk muhittyk zhagalauy Aziya Tynyk muhit ajmagyndagy elderdin barlygymen de teniz arkyly bajlanys ornatuga mүmkindik beredi Memlekettin kalyptasu tarihyPetr I Resejdin birinshi imperatory Resej san gasyrlyk tarihy bar ezhelgi memleketterdin biri Orys memleketi ajkyn azhyratylatyn tabigi shepteri zhok aumakta kalyptasty Sondyktan orys zheri talaj ret syrtky zhaudyn shapkynshylygyna ushyrady Bytyranky orys zherlerinin Mәskeu ajnalasynda birigui XIV XV gasyrlarda zhүrdi XV gasyrdyn 80 zhyldaryna karaj tatar mongol ezgisinen tolygymen bosagan orys zherleri birtutas memleketti kurady Osylajsha bolashaktagy kүshti Orys memleketinin negizi kalandy Mongoldarga dejingi Euraziya Kejingi gasyrlarda Orys memleketi korshiles aumaktardy basyp alyp ozinin kuramyna kosu sayasatyn zhүrgizdi Soltүstik batysyndagy shygysyndagy ontүstik shygysyndagy aumaktardy kүshpen bagyndyrgan Resejdin XVI gasyrda Batys Sibir halyktaryn kosyp alu kezeni bastaldy Kelesi gasyrda Ukraina men Belorussiya zherin basyp alu maksatynda korshiles eldermen sonyn ishinde kudiretti Osman imperiyasymen uzakka sozylgan sogys zhүrgizuge mәzhbүr boldy Nәtizhesinde Kiev bagyndyrylyp Resej Azov tenizine shyguga mүmkindik aldy HVIII gasyrResejdin әleumettik ekonomikalyk zhagdajy XVIII gasyrdyn birinshi shireginde Resejge tәn nәrse koloner men manufaktura ondirisinin sondaj ak auyl sharuashylygynyn damuy boldy Memleket Batys elderinen anagurlym artta kaldy Resejde әli de feodaldyk katynastardyn sarkynshaktary saktaldy kapitalistik ondiristin elementteri endi gana ene bastady al Batysta bul kezde kapitalizm kanat zhajyp orkendep turgan edi Eldin auyl sharuashylygynyn orkendeui ondeletin zher kolemin arttyru esebinen iske asty Resejdin ontүstik audandarynda zhәne Ukrainada koj osirudin damuy auyl sharuashylygyna үlken үles kosty Budan baska memlekettik onerkәsip үshin zygyr men sora shikizatyna koterinki suranys pajda boldy 1715 zhyly үkimet zharlygy bojynsha barlyk guberniyalarda zygyr men sora egistigi ulgajtyldy Sondaj ak zhylky osiru temeki egu isi zholga kojyldy Ұzakka sozylgan Soltүstik sogystyn saldary basybajly sharualarga auyr tidi Patshanyn 1714 zhylgy zheke muralyk turaly zharlygymen barlyk zher dvoryandardyn menshigine berilip zhermen birge sharualar da pomeshiktin zhekemenshigine ajnaldy Feodaldar negurlym kobirek pajda tabu үshin sharualardy kanaudyn mejlinshe katygez tүrin tandady Basybajly sharuashylyk eki kalypta zhүrgizildi zheri ondeuge kolajsyz kara topyrakty emes audandarda feodaldar sharualardan akshalaj alym zhinasa al ontүstiktegi kunarly zherlerde ajdalatyn zher kolemi kenejtilip barshina kolemi ulgajtyldy Sharualardy zhumyska zhumyldyru turaly kezekti zhәne kezeksiz rekrutka shakyru turaly koptegen zharlyktar zha riyalandy Zheke muralyk turaly zharlyktan kejin dvoryandardyn toptasu procesi ayaktaldy Feodaldar taby dara baskarushydan dvoryandyk sosloviege birigip nygajdy Bul onyn memlekettegi bileushilik rolin bekite tүsti Alajda endi dvoryandar omir bojy memlekettik kyzmette kaluga mindetteldi Dvoryannyn armiyada soldat boluga kemede matros bolyp zhumys isteui de mүmkin edi Olar Sibir Kamchatka Orta Aziya siyakty alys zhәne auyr ekspediciyaga bekinister men kanaldar saluga zhumsaldy Dvoryandardyn kejbireuinde әsirese aksүjekterinde mundaj kyzmet narazylyk tudyrdy Osyndaj zhagdajdan dvoryandyk soslovienin bir boligi I Petrdin kajta ozgertulerine karsy oppoziciyaga shykty XVIII gasyrda shvedtermen bolgan sogys nәtizhesinde Resejdin geografiyalyk shekaralary odan әri kenejip Baltyk tenizine shykty En bastysy Resej Batys Europa elderimen tikelej bajlanys ornatuga mүmkindik aldy I Petr patshalyk etken kezende Europaga tereze ashyluy zhәne tүbegejli kajta kurulardyn zhүrgizilui Resej geosayasaty bagytynyn Shygystan Batyska bet burganynyn belgisi edi Osy kezden bastap eldin syrtky gana emes ishki zhagdajyna da ozgerister endi 1721 zhyldan bastap Orys memleketi imperiya dep atala bastady 1722 zhyly eldin ontүstik shekaralaryn nygajtu maksatynda I Petr Kavkaz ben Iranga zhorygyn bastady Nәtizhesinde Kaspij tenizinin batys zhәne ontүstik zhagalauy Resej kuramyna engizildi XIX gasyrdyn basynda ozinin kuramyna Baltyk tenizinin shygys zhagalauyn Polsha men Bessarabiyany Kavkaz syrtyn kosu arkyly oz aumagyn odan әri kenejte tүsti Birak 1853 1856 zhyldary bolgan Қyrym sogysynan son Resejdin geosayasi zhagdajy kүrt nasharlap ketti Osy kezende Resej Bessarabiyanyn ontүstiginen ajyrylyp kaldy zhәne AҚSh ka Alyaskany satuga mәzhbүr boldy Endigi zherde Resejdin nazary Orta Aziyaga audy Resej imperiyasynyn baskynshylyk sayasaty nәtizhesinde Orta Aziya men Қazakstan zheri tolygymen derlik tәueldi aumaktarga ajnaldy Resejdin XX gasyrdagy zhana tarihy 1917 zhyly Қazan revolyuciyasynan bastau aldy Қulagan imperiya ornynda pajda bolgan Kenester Odagy tarihi kalyptaskan geosayasi kenistikti kalpyna keltirumen birge ony korshiles aumaktar esebinen kenejte tүsti Zhana үlgidegi asa kүshti alyp memleket әlemdik ekonomika men sayasatta ozindik oryn aldy Өzinin aumaktyk tutastygyn saktaumen katar korshiles memleketterdegi sayasi zhүjenin ozgeruin kamtamasyz etken bul memleket odaktastary esebinen Euraziyadagy gana emes әlemdegi sayasi kүshterdin arasalmagyn anyktaushy faktorga ajnaldy 1991 zhyly ishki kajshylyktar men syrtky zhagdajlardyn ykpalymen ydyragan Kenes Odagynyn basty murageri retinde Resej Federaciyasy zhana geosayasi kүjzelisti basynan keshirdi Birtutastygy buzylgan kenistikte ekonomikalyk bajlanystar әlsireumen katar Resej memleketine onsha kolajly emes geosayasi zhagdaj kalyptasty Geosayasi zhagdajyMir garysh stanciyasy Resejdin Europa men Aziya ortasyndagy aralyk orny eki dүnie boligin bajlanystyryp turatyn ozindik kopir kyzmetin atkaruyna sebepshi bolady Bul eldin әleumettik ekonomikalyk damu erekshelikterin ajkyndaumen katar onyn sayasi zhagdajyna da ykpal etedi Kenes Odagy men socialistik zhүjenin ydyrauy uzakka sozylgan ekonomikalyk dagdarys eldin geosayasi zhagdajyn ozgertti NATO elderimen onyn ishinde AҚSh pen uzakka sozylgan ekonomikalyk bәsekelestik pen zhappaj karulanu kyrgikabak sogys sayasatynyn ayaktaluy Resejdin syrtky sayasatynda betburys kezen boldy Endigi zherde Resej belgili bir elder tobyna bagdarlangan sayasat zhүrgizuge karaganda ozinin ekonomikalyk sayasi mүddelerine saj keletin memleketterdin barlygymen ozara tiimdi bajlanystar ornatuga koshti Geosayasi turgydan alganda Resej nagyz ashyk memleketke ajnaldy Degenmen NATO elderi shekarasynyn Shygys Europa memleketteri esebinen kenejip el aumagyna zhakyn kelui Resej mүddeleri turgysynan alganda onsha kolajly kubylys retinde bagalanbajdy Қazirgi zamangy әlemdegi geosayasi zhagdaj ulttar men dinder arazdygy halykaralyk terrorizmmen kүres sharalary Euraziyanyn koptegen audandarynda sayasi turaksyzdyktyn oryn aluyna sebepshi boldy Bul zhagdajda ajmaktagy әlemdegi sayasi zhagdajga ykpal etetin iri memleket retinde Resejdin roli kүshejip keledi Shekaraga zhakyn audandarda sayasi zhagdajdyn shielenisui Resejdin memlekettik shekaralaryn nygajtuyna ykpal etude Resej Federaciyasynyn buryngy odaktas respublikalarmen shekaralary arnajy kelisimder arkyly tolyk bekitilip bitken zhok Қazakstanmen shekaralary 2005 zhylgy memleketaralyk kelisimder negizinde tolygymen bekitildi Resej geosayasi turgyda TMD elderimen Europalyk Odakpen Aziyalyk Tynyk muhittyk ajmak elderimen zhan zhakty bajlanystar ornatuga mүddeli Әsirese AҚSh әlemdik ekonomika men sayasattyn zhana ortalyktary bolyp tabylatyn Қytaj Ontүstik Shygys Aziya zhәne Үndistanmen karym katynastardy zhana dengejge koteru eldin geosayasi zhagdajyn nygajta tүspekshi Әkimshilik aumaktyk kurylymyTolyk makalasy Resej әkimshilik aumaktyk kurylysy Әkimshilik aumaktyk kurylymy Resej Federaciyasy kuramyna ten kukykty federaciyalyk birlikter 21 respublika9 olke46 oblys2 federadiyalyk dengejdegi kala Mәskeu zhәne Sankt Peterburg 1 derbes oblys4 derbes okrug Әrbir federaciyalyk birliktin zan shygaru sot zhәne baska organdary bar Sonymen katar Resej Federaciyasy aumagynda memlekettik biliktin biryngaj organdary kyzmet etedi zhalpyga ortak Konstituciya biregej azamattyk ortak aksha birligi zhәne t b tagajyndalgan Tabigat zhagdajlaryBajkol garyshtyk tүsirim ozeni Resejdin tabigat zhagdajy aluan tүrliligimen erekshelenedi Ol en aldymen alyp zhatkan aumagynyn ote үlken boluymen bajlanysty Resej zherinin kopshilik boligin zhazyktar 70 ga zhuygyn men 1000 m biiktikke dejingi tauly үstirtter alyp zhatyr Olardyn audany zhagynan en irileri Shygys Europa Orys zhazygy Batys Sibir ojpaty men Orta Sibir tauly үstirti Olardyn ontүstigi men shygysyn taular zhүjesi korshaj ornalaskan Zher bederinin kurylymy sharuashylyk әreketterdi zhүrgizuge kolajly bolyp keledi Үlken zhazyktar auyl sharuashylygyn orkendetudi ozenderdin keme katynasyna kolajly boluyn zhol zhәne kopir kurylystaryn saludy zhenildetedi Alajda zher bederi kurylymynyn kolajsyz zhaktary da zhetkilikti Soltүstikke karaj endik bagyttagy tau zhotalarynyn bolmauy arktikalyk aua massalarynyn ontүstiktegi tau beldeulerine dejin erkin kozgaluyna mүmkindik berse kerisinshe Қiyr Shygystagy tau zhotalary Tynyk muhit үstinen keletin ylgaldy aua massalarynyn terendep enuine kedergi zhasajdy Sonymen katar Resej zherinin zhazyk boliginin negizinen zhogary zhәne orta endikterde ornalasuy da tabigat zhagdajyna ozindik erekshelikter kalyptastyrady Soltүstiktegi arktikalyk klimattan ontүstikke Қara teniz zhagalauyndagy subtropiktik klimattyk beldeuge dejin sozyla ornalaskanyna karamastan Resej zherinde zhyl mezgilderi ajkyn azhyratylatyn konyrzhaj beldeudin kontinenttik klimaty basym taragan Batystan shygyska karaj ote endi 9 myn km ge zhuyk boluy klimat kontinenttiligin arttyrady Sondyktan Resejdin batysynda yagni europalyk bolikte klimat konyrzhaj kontinenttik bolsa al aziyalyk bolikte shugyl kontinenttik sipatka auysady Aziyalyk bolikke zhyl mezgilderi arasyndagy zhәne tәuliktik temperaturalyk ajyrmashylyktyn үlken boluy zhauyn shashyn molsherinin azayuy katal klimattyk zhagdaj әsirese kys kezinde tәn bolady Sondyktan Resej zherinde kopzhyldyk ton baskan audandardyn үlesi zhogary olardyn zhalpy audany 9 mln km2 ge zhuyk Kopzhyldyk ton kalyndygy klimat kataldygyna bajlanysty ontүstikten soltүstikke karaj 1 metrden zhүzdegen metrge dejin zhetedi Mundaj tabigat zhagdajy osy ajmaktardy igeru mүmkindigin tezhejdi Geografiyalyk orny zher bederi men klimattyk zhagdajdyn arakatynasy Resej zherinde mynadaj tabigat zonalaryn kalyptastyrady tundra ormandy tundra ormandar tajga aralas zhәne zhalpakzhapyrakty ormandar ormandy dala dala sholejt zhәne shol zonalary Tauly audandarga biiktik beldeuleri tәn Osyndaj tabigat zhagdajy auyl sharuashylygynyn mamandanuyna halyktyn ornalasuy men tygyzdygyna onerkәsip pen kurylys keshenderinin kalyptasuyna ozindik ykpalyn tigizedi Tabigat resurstaryResej zheri barlyk tүrine baj әsirese mineraldyk resurstar kuramy ote aluan tүrli Elde 20 mynnan astam asa manyzdy ken oryndary barlangan onyn 40 dan astamy ondiriste igerilude Resej dүniezhүzi bojynsha zher kory agash sүregi tenizderdin tolysu energiyasy ozenderdin su energetikalyk kory zhoninen 1 oryndy al ondeletin zher үlesi zhoninen 3 oryndy ielenedi Mineraldyk resurstary Eldegi mineraldyk resurstardyn 70 dan astamyn otyn energetikalyk resurstar gaz komir munaj 15 yn kensiz kazba bajlyktar 13 yn metaldar 1 yn almas pen bagaly metaldar altyn kүmis platina kurajdy Mineraldyk shikizat ondiru Resej ekonomikasynyn zhetekshi salasy bolyp tabylady ogan ZhYu molsherinin 33 dan astamy tiesili Zher resurstary Zher resurstarynyn zhalpy kory zhoninen Resej dүniezhүzindegi en aldyngy katarly el Eldin zhalpy zher kory 1709 8 mln ga Zhan basyna shakkandagy zher үlesi 11 5 ga bul dүniezhүzilik korsetkishten 3 ga әldekajda zhogary Alajda zher korynyn 1 3 i gana pajdalanuga zharamdy onda Resej halkynyn 95 y konystanyp bүkil sharuashylyk salalary kurylymdarynyn 93 y shogyrlangan Auyl sharuashylygyna zharamdy zherler de osy үleske kiredi Resejge dүniezhүzindegi asa kunarly kara topyraktyn 1 3 beligi tiesili Alajda songy zhyldary zher resurstarynyn sapasy nasharlap belen aluda Zhalpy alganda auyl sharuashylygyna zharamdy zherlerdin 80 y zhyrtylgan zherlerdin 60 dan astamy zhosparly tүrde korgau men kajta kalpyna keltirudi kazhet etedi Sonymen katar 7 dan astam zher әrtүrli dengejdegi sholejttenu procesine ushyrauda Agroklimattyk resurstary Agroklimattyk resurstar Resej zherinde auyl sharuashylygynyn barlyk salalaryn derlik orkendetuge mүmkindik beredi Kopshilik boligi eginshilikti damytuga kolajly topyrak kunarlylygy zhogary ylgaldylygy men karkyndy temperaturalar 10 S tan asatyn zhiyntygy zhetkilikti konyrzhaj beldeude ornalaskan Ondaj audandarga Resejdin ortalyk boligi Batys Sibir men Қiyr Shygystyn ontүstigin alyp zhatkan ormandy dala zhәne dala zonalary zhatady Mundaj agroklimattyk zhagdajda bidaj karabidaj arpa burshak zygyr karakumyk kartop kejbir kokonis tүrlerin malazyktyk dakyldardy osiruge mүmkindik bar Resejdin en zhyly boligi Қara teniz zhagalauy men Soltүstik Kavkaz zherlerinde zhyludy kobirek kazhet etetin kokonister men zhemister tipti kejbir subtropiktik dakyldar da osiriledi Orman resurstary Resej zheri orman resursyna da baj Dүniezhүzindegi ormandardyn 22 y Resejge tiesili Zhan basyna shakkandagy ormanmen kamtamasyz etilui 5 3 ga bul korsetkish bojynsha Resej koshbasshy bolyp tur En kop taralgany kylkan zhapyrakty agashtar olar bүkil orman korynyn 90 yn kurajdy Orman aumagynyn kop boligi balkaragajdan turady sondaj ak karagaj shyrsha zhәne samyrsyn agashtary da basym Ormandardyn kopshiligi eldin shygysynda yagni Shygys Sibir men Қiyr Shygysta odan kejin Batys Sibir men Oralda shogyrlangan Ormandar aumagynyn kyskaruyna orttin shyguy zhii sebepshi boluda Әsirese orman ortteri Resejdin aziyalyk boliginde klimat kontinenttiligine bajlanysty zhii bajkalady Su resurstary Resej zheri su resurstaryna da ote baj Resejde 2 5 mln nan asa ozen 2 mln ga zhuyk kol bar Resejde bir zhyl ishindegi zhan basyna shakkandagy ozen agynymen kamtamasyz etilui 30 myn m3 ge ten alajda bul korsetkish onyn barlyk boliginde birdej emes Ortalyk kara topyrakty audannyn ozen agynymen kamtamasyz etilui Shygys Sibir men Қiyr Shygystagy korsetkishten 100 ese tomen Resejdin en uzyn ozeni Lena 4 400 km en mol suly ezeni Enisej Sonymen katar sumen kamtamasyz etu maksatynda Resejde 40 tan astam iri su bogenderi salyngan En үlkeni dүniezhүzinde ekinshi orynda su bogeni Tushy sudyn asa mol kory Bajkalda shogyrlangan Resej zherasty sularynyn koryna da baj negizgi pajdalanylatyn resurs Europalyk boliktegi artezian alaptaryna tәn Sudy pajdalanuda ondiris kazhetine 59 turmys kazheti men auyz su үshin 20 sulandyru maksatynda 13 auyp sharuashylygy үshin 2 al kalgan 6 baska kazhettilikter үshin zhumsalady Resej ozenderinin 500 den astamy keme zhүruge kolajly Olardyn keme zhүzuge zharamdy zhalpy uzyndygy 300 myn km den asady Resej ozenderinin energetikalyk әleueti de zhogary onda dүniezhүzindegi su energetikalyk kordyn 12 y shogyrlangan Onyn Europalyk boliktegi үlesi 20 al Aziyalyk bolikte 80 dan asady Biologiyalyk resurstary Resejdin ormandary ozenderi men kolderi zhәne teniz zhagalaulary biologiyalyk resurska da asa baj bolyp keledi Әsirese Barenc Ohot Bering tenizderi men Ob Enisej ozenderi alabynyn kәsiptik balyk aulauda manyzy zhogary Ormandarda terisi bagaly andardyn koptep taraluy an sharuashylygyn damytuga mүmkindik beredi Rekreaciyalyk resurstary Resejdin aluan tүrli tabigat zhagdajy rekreaciyalyk resurstardyn kүrdeli zhiyntygyn kalyptastyruga negiz bolgan Tabigi rekreaciyalyk resurstardan kolajly kojnaular men zhagalaular teniz ozen kol taular men ormandar mineraldy sular tabigat eskertkishteri tabigi sayabaktar ote kop taralgan Ondaj audandarga Bajkal Telec kolderinin ajnalasy Ussuri zhәne Krasnoyar Baganalary Kamchatkadagy Altaj Sayan zhәne Oral taulary Soltүstik Kavkaz ben Қara teniz zhagalauy sondaj ak iri ezen zhүjelerinin koptegen bolikteri kiredi Tarihi mәdeni rekreaciyalyk resurstar zhiyntygy da zhetkilikti dәrezhede Ondaj oryndar әsirese Resejdin Europalyk boliginde kobirek shogyrlangan Olardyn bolashak urpakka sapaly bilim men sanaly tәrbie berudegi zhәne Resej tarihyn turisterge tanystyrudagy tanymdyk manyzy ote zhogary Resejde tabigat resurstaryna tәn mynadaj ortak belgiler bar resurstar kory ote mol zhәne aluan tүrli resurstar oz dәrezhesinde әli tolyk zerttelmegen el aumagy bojynsha birkelki taralmagan zhәne olardyn basym kopshiligi nashar igerilgen tabigat zhagdajy kolajsyz audandarda shogyrlangan zhaksy igerilgen audandardagy resurs kory sarkyluga zhakyn HalkyResej halkynyn tygyzdygy Resej halkynyn demografiyalyk piramidasy 2011 zhyl Resej Federaciyasy halkynyn sany 2008 zhyly 142 mln adam boldy Bul korsetkish bojynsha Resej dүniezhүzinde Қytaj Үndistan AҚSh Indoneziya Braziliya zhәne Pәkstan Bangladesh Nigeriyadan kejin 9 oryn alady Resej galymdarynyn bolzhamy bojynsha aldagy onzhyldykta eldegi halyk sanynyn kyskaruy odan әri zhalgasa beredi Endi eldin demografiyalyk korsetkishterimen tanysajyk Demografiyalyk korsetkishter Resej aumagynda XX gasyrdyn 90 zhyldarynan beri halyktyn udajy osuinin kazirgi tipi ornykty Қazirgi kezde tuu koefficienti 12 1 00 olim koefficienti 14 6 00 Tuudyn azayuy men olim zhitimnin artuyna bajlanysty 1992 zhyldan beri tabigi osu teris korsetkishke 2 5 00 ie boldy Songy zhyldary demografiyalyk korsetkishter zhaksaryp keledi Tabigi osudin on korsetkishteri Ingushetiya Tuva respublikalarynda Hanty Mansi AO de bajkalady Zhalpy alganda elde adamnyn omir zhasynyn uzaktygy da kyskardy 1990 zhyly bul kersetkish 69 zhaska ten bolsa kazirgi kezde 66 6 zhasty kurajdy Demografiyalyk kersetkishterge halyktyn zhas zhәne zhynystyk kurylymy koshi kon sipaty da әser etedi Қazirgi kezde Resej halkynyn 17 y 14 zhaska tolmagan balalar bolsa 19 yn zhasy 60 tan askan egde adamdar kurajdy El halkynyn 53 dan astamyn әjelder kurajdy Songy onzhyldyktarda baska audandardan koship kelgen zhastar үlesi basym audandarda Hanty Mansi Yamal Nenec Tajmyr avtonomiyalyk okrugteri Saha respublikasy tuu korsetkishi zhogary olim zhitim az Kүshti urbandalgan audandarda tuu korsetkishi tomen al halyk kurylymynda egde adamdar basym kejbir kalalarda olim sany kop Enbek resurstary Resejdin enbek resurstary 87 mln adamdy kamtidy Olardyn basym kopshiligi 71 mln adam ekonomikalyk belsendi halyk bolyp tabylady Zhalpy alganda Resejde zhumyssyzdyk dengeji 9 2 dep esepteledi Birak zhumyssyzdyk dengeji aumak bojynsha үlken ajyrmashylyktar zhasajdy Ingushetiya Dagystan Қalmak Respublikasynda onyn kersetkishi kej zhyldary 50 ga zhetken Al ekonomikalyk orleu tәn Saha respublikasynda sondaj ak iri kalalarda zhumyssyzdyn dengeji 4 5 dan aspajdy Eldegi zhumyspen kamtylgandardyn basym boligi ondiristik emes salada 57 kalgandary onerkәsip pen auyl sharuashylygy salalarynda enbek etedi Halkynyn ulttyk kuramy Resej kopultty elder kataryna zhatady munda 160 ult pen ulystyn okilderi turady 100 ge zhuyk ulttar men ulystar Resejdin bajyrgy halkyna zhatady Sany zhoninen basymy orystar olar Resej halkynyn 80 yn kurajdy Orys halkynyn en basym audany Ortalyk kara topyrakty audan munda olardyn үlesi 95 dan asady Resej aumagynda 30 dan astam ulttyk avtonomiya kurylgan birak olardyn kopshiliginde bajyrgy halykka karaganda orystardyn sany basym Tildik kuramy zhagynan Resej halyktary negizinen үndieuropalyk halyktyn 89 y altaj 7 kavkaz 2 zhәne oral 2 4 til semyalaryna zhatady Resejdin mәdeni kenistiginde orys tili men mәdenietinin gana emes baska halyktardyn sonyn ishinde shagyn ulystardyn tili men salt dәstүrlerinin saktaluyna ajryksha konil bolingen Orasan zor aumakty alyp zhatkan Saha respublikasynyn bajyrgy turgyndary tүrki tildes yakuttar bolyp tabylady Soltүstiktin baska halyktary negizinen bugy sharuashylygymen ajnalyssa yakuttar atakәsibi bolyp sanalatyn zhylky osiruden әli kol үzgen zhok Eldin soltүstigin Қiyr Shygysty sany zhagynan az ulttar men ulystar mekendejdi Ornalasuy Eldin әrtүrli bolikterinde halyk әrkelki ornalaskan Zhalpy alganda Resej aumagy bojynsha halyk tygyzdygynyn ortasha korsetkishi 1 km ge 8 5 adam bul әlemdik ortasha kersetkishten 4 ese tomen Resej aumagynyn 1 4 boligin gana alyp zhatkan europalyk bolikte halyktyk 79 y turady Munda 1 km aumakka 30 adamnan keledi Al eldin basym boligin 3 4 kamtityn aziyalyk boliktin үlesine barlyk halyktyn 21 y gana tiesili Halyk tygyzdygy munda 1 km ge bar bolgany 2 5 adamdy kurajdy Resejdegi halyk tygyzdygy dd dd Ekonomikalyk audan Halyk tygyzdygy adam km2Soltүstik 4Soltүstik Batys 39Ortalyk 60Volga Vyatka 31Ortalyk kara topyrakty 46Volga bojy 31Soltүstik Kavkaz 49Oral 24 5Batys Sibir 6Shygys Sibir 2Қiyr Shygys 1Kaliningrad oblysy 62 5Resej orta eseppen 8 5 Ekonomikalyk audandar bojynsha da halyktyn tygyzdygy әrtүrli Halyk Ortalyk audan men Kaliningrad oblysynda tygyz ornalaskan al Қiyr Shygys pen Shygys Sibirde Soltүstik audanda halyk ote sirek konystangan Halyk tygyzdygy tabigat zhagdajlarynyn kolajly boluyna tikelej bajlanysty Resejdin halyk tygyz konystangan audandarynda tabigat zhagdajy kolajly bolyp keledi Mysaly Soltүstik Osetiyada tygyzdyk 1 km ge shakkanda 80 adamdy kurasa tabigaty kolajsyz Tajmyrda bul korsetkish 1 adamga ten Iri kalalar men olardyn manynda halyk tygyzdygynyn zhogary boluyn әleumettik ekonomikalyk zhagdajmen tүsindiruge bolady Mysaly Mәskeu kalasy men oblysynda halyk tygyzdygy 1 km ge 320 adamga zhetedi Europalyk boliktin soltүstiginen baska aumagyn zhәne aziyalyk boliktegi Transsibir temirzholy bojyndagy audandardy kamtityn zholakta Resej halkynyn 93 y turady Eldegi en iri kalalar men millioner kalalardyn barlygy derlik osynda ornalaskan Soltүstikke zhәne shygyska karaj halyk tygyzdygy azaya beredi El aumagynyn 2 3 boligin kamtityn Soltүstik audanda bүkil halyktyn 6 y gana turady Bul audandarda kala halkynyn үlesi zhogary al kalalardyn ornalasuy mineraldyk resurstardy ondirumen tygyz bajlanysty bolady Sibirdin ontүstiginde Altaj Tuva respublikalary de halyk sirek konystangan munda el halkynyn 1 y gana turady birak auyl halkynyn үlesi zhogary Halyktyn әrkelki ornalasuy zhәne koptttilik aumakta ote sirek konystanuy eldin әleumettik ekonomikalyk damuyna kedergi keltiretin faktorlardyn biri bolyp tabylady Resejde negizinen konystanudyn eki tүri kalalyk zhәne auyldyk basym Zhalpy alganda Resejde 150 mynga zhuyk auyldyk eldi meken bar Olardyn sany әdette auyl sharuashylygy orkendegen audandarda kobirek Kolik katynasy zhәne rekreaciyamen emdeu sauyktyru zhәne demalys oryndary sondaj ak orman sharuashylygymen bajlanysty auyldyn eldi mekender de bar Қazirgi kezde auyldy zherde turatyndardyn tek 55 y gana auyl sharuashylygynda zhumys istejdi Қazirgi kezde Resej halkynyn 73 y kalada turady Қala halkynyn үlesi әsirese Soltүstik Batys 87 zhәne Ortalyk 80 audandarda zhogary Altaj Tuva Қalmak respublikalarynda soltүstiktegi ulttyk avtonomiyalyk okrugterde urbandalu dengeji 50 dan tomen Al auyl sharuashylygy damygan Soltүstik Kavkaz ben Krasnodar olkesinde kala halkynyn үlesi 54 dy kurajdy MәdenietiTolyk makalasy Resej mәdenieti Resej mәdenieti adamzat balasyna baga zhetpes mol mәdeni muralar kaldyrgan dүniezhүzilik mәdeniettin azhyramas boligi Resej mәdenieti ozindik erekshelikteri bar kajtalanbajtyn mәdeniet endeshe onyn әlemdik mәdeniet kazynysyna koskan үlesine de baga zhetpejdi Orys mәdenietinin kalyptasu erekshelikteri negizinen tomendegi faktorlarga tygyz bajlanysty boldy Olar koptegen etikalyk toptar men halyktar mekendegen orasan zor territoriyany igeru hristian dininin erekshe tarmagy pravoslavieni ruhanilylykpen dәstүrli salt dәstүrlerge negizdej otyryp ornyktyru uakytsha bolsa da uzak uakytka sozylgan batys europalyk orkeniettik procesterinen okshau damuga bajlanysty tugan tujyktykka budan әri zhol bermeu zheke adamdardyn mүddesin memleket mүddesine bagyndyru Osy ajtylgan ojlarymyz dәleldi bolu үshin orys mәdenietinin kalyptasu kezenderin tolygyrak karastyryp korelik Akikatyna kelsek kop gasyrlyk tarihy bar Resej mәdenietinin zhalpy korinisi buryngydan da ajkyndalyp kele zhatkan siyakty Ұlttyk topyrakta pajda bolyp ozindik bet bejnesimen erekshelense de mәdeni orkendeudin zhalpy arnasyna kelip kujylatyn Resej mәdenieti onyn ishinde ulttyk bulaktan nәr algan ezhelgi Rus mәdenieti vizantiyalyk korkem zhүjemen zhәne tagy da baska mәdeniettermen tygyz almasyp zhatady Atap ajtkanda Resej mәdenieti Vizantiyamen katar korshiles zhatkan Bolgariya Serbiya Armeniya Gruziya siyakty elderdin mәdenietimen үndestik tapty Ezhelgi Rus mәdenieti Tolyk makalasy Ezhelgi Rus mәdenieti Ezhelgi Rus mәdenieti shekarasy Taman tүbegine sondaj ak Soltүstik Dvinanyn zhogargy angaryna dejin al batysynda Vislannyn zhogargy arnasyna dejin sozylgan Kiev derzhavasynyn mәdenieti gana emes sonymen katar kuatty Vladimir Suzdal knyazdiginin Novgorod boyarlar respublikasynyn odan kaldy syndarly kezennin katal synagynan mүdirmej otip eldi biriktiru kүresine basshylyk zhasap sol kүrestin bel ortasynda bolgan Mәskeu knyazdiginin oneri Iri kalalaryHalkynyn sany bojynsha Resej kalalary shagyn halyk sany 50 myn adamga dejin orta 50 100 myn adam iri 100 500 myn adam asa iri 500 mynnan 1 mln adamga dejin zhәne millioner kalalarga bolinedi Үlken kalalardyn atkaratyn kyzmeti koptegen salany kamtidy El ekonomikasy men әleumettik omirinde әsirese millioner kalalardyn manyzy zor Millioner kalalarda eldegi barlyk kala halkynyn 1 4 boligi shogyrlangan Resejdegi millioner kalalar 2008 zh Resej statistikalyk anyktamalygynyn derekteri bojynsha Қala Halyk sany mln adam Қala Halyk sany mln adamMәskeu 10 4 Samara 1 13Sankt Peterburg 4 6 Omby 1 13Novosibirsk 1 4 Қazan 1 1Tomengi Novgorod 1 3 Үfi 1 1Ekaterinburg 1 3 Chelyabinsk 1 1 Eldegi en iri aglomeraciyalar Mәskeu 13 mln turgyny bar zhәne Sankt Peterburg 6 5 mln adam manynda kalyptaskan Mәskeu halyk sany zhoninen Europadagy en iri kala bolyp tabylady Қala shamamen 1000 km aumakty kamtyp zhatyr Қala turaly algashky mәlimetter zhylnamalarda 1147 zhyly zharyk korgen XV gasyrdan bastap birtutas Resej memleketinin astanasy bolyp zhariyalangan 1922 1991 zhyldardyn aralygynda KSRO astanasy kyzmetin atkargan Mәskeu eldegi asa iri әkimshilik ekonomikalyk zhәne mәdeni ortalykka ajnaldy Қalada 4 iri әuezhaj asa iri metropoliten zhүzdegen kәsiporyndar 80 nen astam zhogary oku orny shogyrlangan Қalada 1000 nan astam gylymi mekemeler zhumys istejdi Mәskeu әlemdegi iri mәdeniet ortalyktarynyn biri Munda sәulet onerinin inzhu marzhandary bolyp sanalatyn dini gimarattar Mәskeu Kremli men Қyzyl alan patsha ielikterinin әsem sәulet ansamblderi Үlken teatr men Mәskeu universitetinin eski gimaraty saktalyp kalgan Қalada 60 kәsibi teatr 74 murazhaj zhumys istejdi 1980 zhyly kalada XXII Olimpiadalyk ojyndar otkizildi Oral men Povolzhede baska audandarmen salystyrganda millioner kalalar sany kop ony nemen tүsindiruge bolady Al soltүstiktegi en iri kala bolyp sanalatyn Murmanskide halyk sany 400 myn adamga da zhetpejdi Iri kalalardyn kopshiligi әkimshilik birlikterdin ortalygy bolyp tabylady Iri kalalarynyn tizimi koru ondeu Mәskeu Sankt Peterburg Zhanasibir Ekaterinburg Reti Қala Oryssha atauy Oblysy Halky koru ondeu Tomengi Novgorod Samara Қazan Omby1 Mәskeu Moskva 11 800 9922 Sankt Peterburg Sankt Peterburg 4 900 5203 Zhanasibir Novosibirsk Zhanasibir oblysy 1 397 1914 Ekaterinburg Ekaterinburg Sverdlovsk oblysy 1 332 2645 Tomengi Novgorod Nizhnij Novgorod 1 272 5276 Samara Samara 1 164 9007 Қazan Kazan Tatarstan 1 143 6008 Omby Omsk Omby oblysy 1 129 1209 Chelyabinsk 1 093 69910 Dondagy Rostov Rostov na Donu 1 048 99111 Үfi Ufa Bashkurtstan 1 024 84212 Volgograd Volgograd Volgograd oblysy 1 021 20013 Perm 985 79414 Krasnoyarsk Krasnoyarsk 947 80115 Voronezh 843 49616 Saratov Saratov 830 95317 Tolyatti 720 34618 Krasnodar 710 68619 Izhau Izhevsk Ұdmurtiya 611 04320 Yaroslavl 606 336Sharuashylygy zhәne onerkәsibiTolyk makalasy Resej ekonomikasy Resej Federaciyasy otpeli ekonomika tәn industriyaly agrarly el Kenes Odagynyn ydyrauyna bajlanysty el ekonomikasy teren dagdaryska ushyrady Birtutas memleket kuramynda bolgan elder tәuelsizdigin algan son olardyn arasyndagy tygyz ekonomikalyk bajlanys үzildi Munyn ozi zhana ekonomikalyk odak kuruga tүrtki bolganyn bilesinder Resej ekonomikasynda zhүrgen ekonomikalyk kajta kurulardyn basty bagyttary mynadaj boldy 1 ekonomikalyk әreketke erkindik berilui 2 ekonomikany baskaruda zhәne retteude memleket үlesinin azayuy 3 memleket menshiginin akcionerlik uzhymdar men zheke adamdar menshigine otui Zhүrgizilgen kajta kurular ekonomikany baskaru sipaty gana emes onyn salalyk kurylymyna karzhylandyru zhүjesine baska eldermen ekonomikalyk bajlanystaryna da ozgerister engizildi 1990 zhyldardan bastap zhүrgizilgen naryktyk kajta kurularga karamastan sharuashylyktyn salalyk kurylymynda ala kulalyk saktaluda Қazirgi kezge dejin el ekonomikasynda resurstyk salalar basym ondiristin shogyrlanu zhәne monopoliyalanu dengeji zhogary Resej ekonomikasy basym tүrde shikizat pen materialdardy shetke satuga negizdelip otyr Sharuashylyk damuynda Resej oz aumagyndagy tabigi materialdyk zhәne enbek resurstaryna sүjenedi Shetel investiciyasy negizinen karzhy salasy men saudany damytuga bagyttalgan ondiris salalaryn damytuga әldekajda az zhumsalady Қazirgi kezde memleket asa manyzdy sharuashylyk salalaryn bakylaudy oz kolyna alu үshin birkatar zhumys zhүrgizude Auyl sharuashylygyTolyk makalasy Resejdin auyl sharuashylygy zhәne kolik geografiyasy Auyl sharuashylygy Resejdin ekonomikasyn damytudagy asa manyzdy buyn bolyp sanalady Өjtkeni auyl sharuashylygy materialdyk ondiristin sheshushi salasy ol halykty tek azyk tүlikpen kamtamasyz etumen shektelmejdi sondaj ak onerkәsiptin koptegen salalary үshin asa kazhetti shikizat ta ondiredi Sonymen katar ondirilgen onimderdi der shagynda sapaly ondep dәl uakytynda halykka zhetkizu de kazhet Osy sharalardy oryndau maksatynda auyl sharuashylygy sharuashylyktyn koptegen salalarymen tygyz karym katynas ornatady Osy bajlanystar negizinde agroonerkәsiptik keshender kalyptasady Resejdin agroonerkәsiptik keshenderi әli de damu orkendeu zhagdajynda tur olardyn tүrli buyndary arasyndagy bajlanystar oz dәrezhesinde emes Әsirese onimdi ondeu men kyzmet korsetu salalary zhetildirudi kazhet etedi Agroonerkәsiptik keshennin zhetekshi әri negizgi salasy auyl sharuashylygy Auyl sharuashylygynyn baska salalardan basty onyn orken zhayuy tabigat zhagdajyna agroklimattyk resurstar zhiyntygyna sondaj ak zher koryna tikelej tәueldi boluynda Al Resej zherinin tabigat zhagdajy zhәne onyn mүmkindigi senderge zhaksy tanys Resejdin auyl sharuashylygyna zharamdy zher kory 222 mln ga onyn 126 mln ga sy egistik zherler Bul korsetkishter bojynsha Resej dүniezhүzindegi damygan elder arasynda ote zhogary oryndy ielenedi Alajda auyl sharuashylygynyn damu dәrezhesi men ondirilgen onim korsetkishteri zhoninen әldekajda tomen dengejde Auyl sharuashylygy eki manyzdy saladan kuralatyndygyn sender bilesinder olar osimdik sharuashylygy zhәne mal sharuashylygy Resejde auylsharuashylyk onimderinin үlesi zhoninen osimdik sharuashylygy zhetekshi orynda yagni zhalpy onimnin 55 y tiesili Al kalgan 45 y mal sharuashylygy onimderinin үlesinde Zhogary damygan elderde kerisinshe mal sharuashylygynyn onimderinin salmagy tomen Sondyktan da Resej auyl sharuashylygy aldynda turgan basty biri mal sharuashylygyn mүmkindiginshe orkendetu Өsimdik sharuashylygy Bidaj zhinauy Resejdin osimdik sharuashylygynyn basty kuramdas boliktershe dәndi dakyldar tehnikalyk dakyldar kokonis pen baksha bak zhәne zhүzim malazyktyk dakyldar osiru zhatady Onsha aukymdy emes zherlerde temeki men shaj osiriledi Zhalpy zhyrtylatyn zherdin 56 y dәndi dakyldar 5 y kartop pen baksha 6 y tehnikalyk dakyldar 33 y malazyktyk dakyldardyn үlesine tiesili Mal sharuashylygy Resejdin mal sharuashylygyndagy zhetekshi salalarga iri kara osiru shoshka zhәne koj sharuashylyktary zhatady Songy on zhyl ishinde Resejde mal basynyn sany 2 3 esege dejin kemip ketti kosymshadagy 12 kesteni karandar Mal sharuashylygynyn orkendeuine mal azygynyn zhetkilikti dajyndalmauy mal tukymyn asyldandyru sharalarynyn oz dәrezhesinde zhүrgizilmeui kedergi zhasajdy Kolik geografiyasyResej aumagynda koliktin barlyk tүrleri derlik zhaksy damygan deuge bolady Alajda olardyn ornalasu zhiiligi zhүk zhәne zholaushy tasymalyndagy үlesi birkelki emes Bul zhagdaj respublika aumagynyn ote aukymdylygymen tabigat zhagdajynyn kejbir erekshelikterine sondaj ak әrbir audannyn igerilu dәrezhesine ekonomikalyk zhәne әleumettik dengejine tәueldi Kolik tүrlerinin kolik zhүjesindegi orny atkarylgan zhumys nәtizhesimen anyktalady Onyn korsetkishteri tasymaldangan zhүk mln t pen zholaushynyn mln adam sanymen zhәne zhүk pen zholaushy ajnalymymen bagalanady Kolik tүrlerin tandauda ogan zhumsalatyn ozindik kүn koliktin zhyldamdygy zhүk koteru mүmkinshiligi tabigat zhagdajynyn kolik zhumysyna tigizetin әseri eskeriledi Osy turgydan alganda Resej kolik zhүjesinde temirzhol koligi zhetekshi oryn alady Temirzhol zhelisinin zhalpy 148 myn km 86 myn km zhol zhalpyga birdej koldanyska ie onyn 42 myn km i elektrlendirilgen Resejdegi zhүk tasymalynyn 40 y zholaushy tasymalynyn 50 y osy kolik tүrine tiesili Temirzhol zhiiligi europalyk bolikte ote zhogary dengejde Onyn bejnesi alyp shenberge uksajdy negizgi biligi Mәskeu kalasy bolyp tabylady Odan zhan zhakka karaj 11 temirzhol toraptary taralady Europalyk shenberden shygyska karaj endik bagyttagy birneshe zhol toraptary tarmaktalady Toraptar zhiiligi shygyska zhүrgen sajyn birtindep sirejdi Olardyn en irileri Transsibir Ortasibir zhәne Ontүstiksibir toraptary Bul toraptardyn barlygy derlik Қazakstan zheri arkyly otetini senderge zhaksy BajlanysSharuashylyk salalary arasyndagy akparat almasu en aldymen bajlanys zhujeleri arkyly zhүzege asady Resejdin bajlanys zhүjeleri eki negizgi saladan kuralady poshta zhәne elektr bajlanysy Poshta bajlanysynyn damu dәrezhesi zhoninen Resej Europanyn zhogary damygan elderimen dengejles Әrbir 10 myn turgynga shakkanda 3 bajlanys orny sәjkes keledi Elektr bajlanysynyn telefon bejnetelefon uyaly telefon telegraf garyshtyk bajlanys radio zhәne telehabar taratu elektrondyk poshta internet zhүjesi siyakty tүrleri senderge zhaksy tanys Resejde bul bajlanys tүrlerinin barlygy derlik kezdeskenimen olardyn basym kopshiligi zhetkilikti dәrezhede damymagan Telefon zhelisimen kamtamasyz etilui barlyk zherde birkelki emes en zhogary korsetkish Ortalyk ekonomikalyk audanga tәn Resej zheri arkyly Birtutas avtomatty bajlanys zhүjesi salyngan Ol elektr terbelisteri arkyly beriletin akparattardy bir zhүjege toptastyrady Әlemdik bajlanys zhүjesine enude uzyndygy 18 myn km ge zhetetin Transresejlik talshykty optika zhelisinin salynuynyn manyzy ote zor Ol Resejdin Europamen zhәne Zhaponiyamen bajlanysyn zhana satyga koterude Songy zhyldary internet zhүjesinin zhedel damuy bajkaluda Ol үshin arnauly talshykty optika zhүjesi salynuda Bajlanys zhүjesinin asa iri ortalyktary Mәskeu men Sankt Peterburg kalalary bolyp tabylady Ekonomikalyk audandaryTolyk makalasy Resejdin ekonomikalyk audandary Resej aumagy ishki ekonomikalyk karaj 11 ekonomikalyk audan men bir erkin ekonomikalyk zonaga bolinedi Olardyn әrkajsysy ozine tәn mamandangan sharuashylyk salalary bar keshendi kurylymdardyn kүrdeli zhiyntygynan kuralady Ortalyk ekonomikalyk audan Volga Vyatka ekonomikalyk audany Ortalyk kara topyrakty audan Soltustik Batys ekonomikalyk audandy Soltүstik ekonomikalyk audan Soltүstik Kavkaz ekonomikalyk audany Volga bojy ekonomikalyk audany Oral ekonomikalyk audany Batys Sibir ekonomikalyk audany Shygys Sibir ekonomikalyk audany Қiyr Shygys ekonomikalyk audany Kaliningrad oblysySyrtky ekonomikalyk bajlanystarySyrtky sauda Resej Federaciyasynyn baska eldermen karym katynasy olardyn zhalpy sipaty men kurylymdyk ozgeristeri en aldymen syrtky sauda bajlanysyna tәueldi El ekonomikasy koptegen zhyldar bojy zhasandy sayasi kedergiler әserinen dүniezhүzilik naryktan tys kalyp kelgen bolatyn XX gasyrdyn 90 zhyldarynan bastap Resej ekonomikasy ashyk sipat alyp halykaralyk dengejge betburys zhasady 1994 zhyly Resej men Europalyk Odak arasynda seriktestik pen dostastyk kelisimge kol kojyldy Sonyn Resej Europalyk Odak elderine oz eksportynyn үlesin 40 ga dejin koterdi Sonymen katar Batys Europanyn zhogary damygan memleketterimen aradagy bajlanysty kүshejtip onyn үlesin 50 60 ga dejin osirdi Ondaj sauda seriktesteri katarynan Germaniya Italiya Zhaponiya AҚSh Ұlybritaniya memleketterin koruge bolady Mundaj sauda ekonomikalyk bajlanystar TMD elderimen de zhana dengejge koterildi 2007 zhylgy syrtky sauda ajnalymy 578 9 milliard AҚSh dollaryn kurajdy onyn 355 5 milliard AҚSh dollary eksportka al 233 4 milliard AҚSh dollary import үlesine tiesili Olardyn arakatynasy men basty bagyttaryna mәtindegi kartadan da ajkyn koz zhetkizuge bolady Resejdin eksportka shygaratyn tauarlary arasynda otyn energetikalyk zhәne mineraldyk resurstardyn үlesi basym Munaj men munaj onimderin Germaniya Italiya Shvejcariya Ұlybritaniya men Polshaga tabigi gazdy Germaniya Italiya Franciyaga taskomirdi Zhaponiya men Tүrkiyaga shygarady 2004 zhylgy korytyndy bojynsha osy tauarlardyn Belarus Қazakstan Қyrgyzstan Moldova men Ukrainadagy үlesi 24 dan 60 ga dejin auytkygan Sonymen katar osy zhylgy korytyndy bojynsha Resejdin en basty sauda seriktesteri TMD elderinen baska Germaniya Italiya Қytaj zhәne Niderland bolyp otyr Elde syrtky saudamen katar halykaralyk ekonomikalyk katynastardyn baska da nysandary damuda Zhogary damygan eldermen sondaj ak Shygys Europa elderinin koptegen kompaniyalarymen birlesken kәsiporyndar katary kobeyude Al shetelderde Resej kompaniyalarynyn katysuymen birlesken kәsipkerliktin damuy zhedel karkynmen zhүrude Eldegi syrtky ekonomikalyk bajlanys tүrlerinin biri turizm bolyp tabylady Turizm Resej zheri tabigat zhagdajynyn aluantүrliligi әsirese tabigaty korkem de korikti zherlerinin kop boluymen erekshelenedi Ondaj audandar kataryna Soltүstik Kavkaz ben Қara tenizdin zhanga zhajly kurorttary men zhagazhajlary Bajkal koli men Sibir ozenderinin tabigaty әsem zhagalaulary Oral Altaj zhәne taularynyn baurajlaryndagy taulyk turistik bazalar zhatady Sonymen katar tarihi zhәne sәulet eskertkishteri orkeniet muralary saktalyp kalgan ezhelgi kalalar men kazirgi gylym men mәdeniettin ozyk үlgilerin zhinaktagan әsem de askak kalalar Resejdin asa kundy ulttyk bajlyktary bolyp sanalady Osy kundylyktardy kozdin karashygyndaj saktap әri turisterge barlyk kyrynan tolyktaj tanystyruda tүbegejli ozgerister zhүzege asyryluda Resejdin asa iri kalalary men turistik rekreaciyalyk mүmkin dikteri zhogary audandarda infrakurylymdar zhanartylyp zaman talabyna sәjkestendirilude Ol sharalardy zhүzege asyru maksatynda memlekettik kordan ote komakty karzhy bolinude Osy sharalar nәtizhesinde songy zhyldary halykaralyk turizm zhyldam damuda Anyktamalyk mәlimetter bojynsha Resejge keletin turisterdin ishinde alys shetelden keletinder sany XX gasyrdyn 90 zhyldaryndagy 13 dan songy zhyldary 29 ga dejin koterilgen Eskertpelergr Rwsia Rossiya atauy grektin Rwsia sozinen shykkan IPA roˈsia Vizantiya imperiyasynda Rus elin osylaj atagan Istoriya Novaya rossijskaya enciklopediya red A D Nekipelova M Enciklopediya 2004 T 1 Rossiya S 200 ISBN 5 94802 003 7 DerekkozderKonstituciya RF Glava 1 Statya 14 orys Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki Ocenka chislennosti postoyannogo naseleniya na 1 yanvarya 2023 goda i v srednem za 2022 god i komponenty eyo izmeneniya s uchyotom itogov Vserossijskoj perepisi naseleniya 2020 g Tekserildi 20 mamyr 2023 Naselenie uchtyonnoe pri Vserossijskoj perepisi naseleniya 2020 goda Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki Basty derekkozinen muragattalgan 10 mamyr 2013 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 4 kyrkүjek 2022 GDP based on PPP valuation of country GDP 2018 Human Development Report United Nations Development Programme 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Konstituciya Rossijskoj Federacii orys Қyskartylgan atauy normativtik bekitilmese de zan turgysynda normativtik kukyktyk aktilerde sottyk sheshimder zhәne resmi kuzhattarda keninen koldanylady Postoyannoe predstavitelstvo Rossijskoj Federacii pri Organizacii Obedinennyh Nacij orys IKSI Osnovnye makroekonomicheskie pokazateli Socialnye pokazateli Muragattalgan 12 nauryzdyn 2010 zhyly Geografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmәzhinova t b Almaty Mektep 2010 304 b ISBN 978 601 293 170 9 orys Obshaya informaciya po Rossijskoj Federacii Federativnoe ustrojstvo Rossii Muragattalgan 18 kantardyn 2012 zhyly Mәdeniettanu negizderi Okulyk Almaty Dәneker 2000 ISBN 9965 485 34 8 Geografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmozhinova t b Өnd tolykt 2 bas Almaty Mektep 2010 304 b sur ISBN 978 601 293 170 9Syrtky siltemelerOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar ResejResej Federaciyasy Prezidentinin resmi sajty Sajt Resej Federaciyasy Memlekettik Dumasynyn resmi sajty Muragattalgan 1 sәuirdin 2014 zhyly Resej Federaciyasy Memlekettik organdarynyn resmi sajty