Қырым түбегі, Қырым (қырымтат. Qırım yarımadası, Къырым ярымадасы; укр. Кримський півострів; орыс. Крымский полуостров; сондай-ақ тарихи атауы – Таврика түбегі) — Еуропаның оңтүстігіндегі түбек. Ауданы 25,5 мың км².
Қырым укр. Крим, қырымтат. Qırım, Къырым, орыс. Крым | |
Ғарыштан көрінісі | |
Сипаттамасы | |
---|---|
Ауданы | 27 000 км² |
Ең биік нүктесі | 1545 м |
Орналасуы | |
45°24′ с. е. 34°00′ ш. б. / 45.400° с. е. 34.000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°24′ с. е. 34°00′ ш. б. / 45.400° с. е. 34.000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
Түбекті шаятын акваториялар | Азов теңізі, Қара теңіз |
Ел | Украина |
Қырым Ортаққорда |
Қара теңіз, теңіздерімен арқылы Шығыс Еуропа жазығымен ұштасады. Солтүстік бөлігі — жазық дала, оңтүстік жағы — Қырым таулары, лакколит жыныстар шоғыры (Аюдаг), ежелгі жанартаулық массивтер () кездеседі. Кен байлықтарынан темір кентасы, тұз, әктас, мергель, тағы басқа кен өнімдері бар. Түбекте карсты үңгірлер көптеп кездеседі. Солтүстік бөлігінің климаты қоңыржай, жылы, оңтүстік жағалауында жерортатеңіздік. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 300 — 1200 мм. Өзендері шағын, көлдері (Қызыл, Саки, Акташ, т.б.) тұзды. Солтүстік жағы қызыл қоңыр, орталық және оңтүстік бөлігі қара топырақты. Емен, шамшат, қарағай, оңтүстік жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өседі. Оңтүстік жағында , , Алупка, Алушта, т.б. курорттар орналасқан. Басты қалалары — Симферополь, Севастополь, Керчь. Қырым түбегін адамзат палеолит дәуірінен бастап қоныстана бастаған. Мұнда ежелгі дәуірлер мен орта ғасырларда өткен ірі тарихи оқиғалар Еуразиядағы саяси, мәдени процестерге өз әсерін тигізді.
Тиесілі
Түбек Ресей мен Украина арасындағы аумақтық келіспеушіліктердің нысаны болып табылады: түбектің көп бөлігі 2014 жылы Ресейге қосылды. Украина бұл аумақтарды Қырым Автономиялық Республикасы және Ресейдің оккупациясындағы Севастополь арнайы мәртебесі бар қала ретінде қарастырады; ал Ресей Федерацияның субъектілері ретінде: және Севастополь федералды маңызы бар қала. Арабат атқышының солтүстік бөлігі географиялық жағынан Қырым түбегінің бөлігі болып табылады, бірақ әкімшілік жағынан Херсон облысына жатады және Ресей 2022 жылы қосылды. Халықаралық қауымдастық аннексияны мойындамайды және Қырымды Украинаның аумағы ретінде қарастырады.
Этимология
Ежелгі дәуірден бастап түбекке Таврика (грек. Ταυρικ кры), Қырымның оңтүстік бөлігін мекендеген ежелгі Тавр тайпаларының атынан шыққан.Қазіргі "Қырым" атауы XIII ғасырдан кейін ғана кеңінен қолданыла бастады, мүмкін моңғолдар Солтүстік Қара теңізді басып алғаннан кейін Алтын Орда хан губернаторының резиденциясы болған "Қырғым" қаласының атауы бойынша. Сондай — ақ, "Қырым" атауы Перекоп истмусынан шыққан болуы мүмкін (орысша "перекоп" сөзі түрік тіліндегі "qirim" сөзінің аудармасы, ол "арық"дегенді білдіреді). Тавридтің генуялық колонияларының өмір сүру кезеңінде (1266-1475) түбек Романияның ресми атауы, сондай-ақ генуялық Газария деп аталды, XV ғасырдың ортасына қарай 1400 жылға қарай Қырымдағы генуялық республиканың барлық тұрғындарының 2/3 бөлігін құрайтын армяндардың көп болуына байланысты түбек сол кездегі дереккөздерде теңіз Армениясы (Armenia Maritime) немесе үлкен Армения деп аталды (Armenia Magna).
"Къырым" сөзінің этимологиясы түсініксіз және оның шығу тегінің бірнеше нұсқалары бар:
- Киммерия түбегінің ежелгі атауының бұрмалануы (лат. Cimmerium)
- *qurum («защита, оборона») ежелгі түркі тілінен
- κρημνοί (кремной, «скалы») ежелгі грек тілінен
XV ғасырдан бастап Қырым түбегі Таврия деп атала бастады, ал 1783 жылы Ресейге қосылғаннан кейін — Таврис. Сондай — ақ, бүкіл Солтүстік Қара теңіз-іргелес дала аумақтары бар қара және Азов теңіздерінің солтүстік жағалауы деп аталды.
Дереккөздер
- Edward Allworth The Tatars of Crimea: Return to the Homeland : Studies and Documents (ағылшын). Тексерілді, 7 тамыз 2023.
- A. D. (Alfred Denis) Godley. Herodotus. Cambridge. Harvard University Press. vol. 2, 1921, p. 221.
- Андреев А. Р. История Крыма: Краткое описание прошлого Крымского полуострова / А. Р. Андреев. — М.: Межрегиональный центр отраслевой информатики Госатомнадзора России — 1997. — P. 96. — ISBN 5-89477-001-7..
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyrym tүbegi Қyrym kyrymtat Qirim yarimadasi Kyrym yarymadasy ukr Krimskij pivostriv orys Krymskij poluostrov sondaj ak tarihi atauy Tavrika tүbegi Europanyn ontүstigindegi tүbek Audany 25 5 myn km Қyrym ukr Krim kyrymtat Qirim Kyrym orys KrymҒaryshtan korinisiSipattamasyAudany27 000 km En biik nүktesi1545 mOrnalasuy45 24 s e 34 00 sh b 45 400 s e 34 000 sh b 45 400 34 000 G O Ya Koordinattar 45 24 s e 34 00 sh b 45 400 s e 34 000 sh b 45 400 34 000 G O Ya T Tүbekti shayatyn akvatoriyalarAzov tenizi Қara tenizEl UkrainaҚyrymҚyrymҚyrym Ortakkorda Baska magynalar үshin Қyrym ajryk degen betti karanyz Қyrym taulary Қara teniz tenizderimen arkyly Shygys Europa zhazygymen ushtasady Soltүstik boligi zhazyk dala ontүstik zhagy Қyrym taulary lakkolit zhynystar shogyry Ayudag ezhelgi zhanartaulyk massivter kezdesedi Ken bajlyktarynan temir kentasy tuz әktas mergel tagy baska ken onimderi bar Tүbekte karsty үngirler koptep kezdesedi Soltүstik boliginin klimaty konyrzhaj zhyly ontүstik zhagalauynda zherortatenizdik Zhauyn shashynnyn zhyldyk ortasha molsheri 300 1200 mm Өzenderi shagyn kolderi Қyzyl Saki Aktash t b tuzdy Soltүstik zhagy kyzyl konyr ortalyk zhәne ontүstik boligi kara topyrakty Emen shamshat karagaj ontүstik zhagalauynda mәngi zhasyl agashtar osedi Ontүstik zhagynda Alupka Alushta t b kurorttar ornalaskan Basty kalalary Simferopol Sevastopol Kerch Қyrym tүbegin adamzat paleolit dәuirinen bastap konystana bastagan Munda ezhelgi dәuirler men orta gasyrlarda otken iri tarihi okigalar Euraziyadagy sayasi mәdeni procesterge oz әserin tigizdi TiesiliTүbek Resej men Ukraina arasyndagy aumaktyk kelispeushilikterdin nysany bolyp tabylady tүbektin kop boligi 2014 zhyly Resejge kosyldy Ukraina bul aumaktardy Қyrym Avtonomiyalyk Respublikasy zhәne Resejdin okkupaciyasyndagy Sevastopol arnajy mәrtebesi bar kala retinde karastyrady al Resej Federaciyanyn subektileri retinde zhәne Sevastopol federaldy manyzy bar kala Arabat atkyshynyn soltүstik boligi geografiyalyk zhagynan Қyrym tүbeginin boligi bolyp tabylady birak әkimshilik zhagynan Herson oblysyna zhatady zhәne Resej 2022 zhyly kosyldy Halykaralyk kauymdastyk anneksiyany mojyndamajdy zhәne Қyrymdy Ukrainanyn aumagy retinde karastyrady EtimologiyaҚyrym Ұly Mәskeu handygy kartasynda 1593 zhyl Avtory men Ezhelgi dәuirden bastap tүbekke Tavrika grek Tayrik kry Қyrymnyn ontүstik boligin mekendegen ezhelgi Tavr tajpalarynyn atynan shykkan Қazirgi Қyrym atauy XIII gasyrdan kejin gana keninen koldanyla bastady mүmkin mongoldar Soltүstik Қara tenizdi basyp algannan kejin Altyn Orda han gubernatorynyn rezidenciyasy bolgan Қyrgym kalasynyn atauy bojynsha Sondaj ak Қyrym atauy Perekop istmusynan shykkan boluy mүmkin oryssha perekop sozi tүrik tilindegi qirim sozinin audarmasy ol aryk degendi bildiredi Tavridtin genuyalyk koloniyalarynyn omir sүru kezeninde 1266 1475 tүbek Romaniyanyn resmi atauy sondaj ak genuyalyk Gazariya dep ataldy XV gasyrdyn ortasyna karaj 1400 zhylga karaj Қyrymdagy genuyalyk respublikanyn barlyk turgyndarynyn 2 3 boligin kurajtyn armyandardyn kop boluyna bajlanysty tүbek sol kezdegi derekkozderde teniz Armeniyasy Armenia Maritime nemese үlken Armeniya dep ataldy Armenia Magna Kyrym sozinin etimologiyasy tүsiniksiz zhәne onyn shygu teginin birneshe nuskalary bar Kimmeriya tүbeginin ezhelgi atauynyn burmalanuy lat Cimmerium qurum zashita oborona ezhelgi tүrki tilinen krhmnoi kremnoj skaly ezhelgi grek tilinen XV gasyrdan bastap Қyrym tүbegi Tavriya dep atala bastady al 1783 zhyly Resejge kosylgannan kejin Tavris Sondaj ak bүkil Soltүstik Қara teniz irgeles dala aumaktary bar kara zhәne Azov tenizderinin soltүstik zhagalauy dep ataldy DerekkozderEdward Allworth The Tatars of Crimea Return to the Homeland Studies and Documents agylshyn Tekserildi 7 tamyz 2023 A D Alfred Denis Godley Herodotus Cambridge Harvard University Press vol 2 1921 p 221 Andreev A R Istoriya Kryma Kratkoe opisanie proshlogo Krymskogo poluostrova A R Andreev M Mezhregionalnyj centr otraslevoj informatiki Gosatomnadzora Rossii 1997 P 96 ISBN 5 89477 001 7