Шай

Шай — шай бұтағы жапырақтарынан жасалынатын сусын.

Солдан оңға қарай: көк шай, сары шай, улун, қара шай

Шай түрлері мен дәмі, ең алдымен, жапырақтарының тотығу дәрежесіне байланысты:

• — жапырақтар ұзақ тотығудан өтеді, екі аптадан бір айға дейін;
• көк шай — жапырақтары тотықпаған, немесе тотығуы бір-екі күн ғана жалғасқан;
• басқа да шай түрлері бар.

Басқа өсімдіктердің қайнатпаларын да көбінесе шай деп атайды.

Тарихы

Шай шығыс халықтарына, соның ішінде Қытай мен Үндістанға бұдан мыңдаған жылдар бұрын белгілі болған. Шайды Еуропаға бірінші рет голландықтар әкелген. Ал XVI ғасырдың бас кезінде Ресей, Орта Азия және Моңғолия халқы достық қарым-қатынаста болған. Орыс патшасы Михаил Романов 1638 жылы моңғол ханына сыйлық жібереді. Патшадан келген бағалы сыйлыққа жауап ретінде моңғол ханы оған 200 қорап шай жөнелтеді. Әуелгі кезде шайды дәрі орнына қолданып, кейіннен сусын ретінде іше бастаған Ресей патшасы орыс көпестерін шай алып келу үшін 1669 жылы Пекинге арнайы жіберіпті. Шайды ХІХ ғасырдың ортасына дейін дүниежүзіне Қытай өзі ғана сатып келді. Біздің өңірімізде шай көпшілік ішер сусын ретінде XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында кеңінен тарай бастады.

Шай қазақтарға Ресей арқылы жеткен және оны көшпенділердің қолдана бастауы олардың тұрмыс салтының өзгеруімен байланысты болды. Қазақстанда шайдың және шай ішу рәсімінің кең етек жаюы ХІХ ғасырдың екінші жартысынды орын алды.

Өсіру және теру

Арнайы плантацияларда жаппай өсірілетін шай бұтасының жапырақтары шай дайындауға арналған шикізат болып келеді. Шайдың ең көп үлесі өндірілетін Қытай, Үндістан және Африкада шай терімі жылына төрт ретке дейін жүргізіледі. Алғашқы жиналған екі өнім шайлары аса жоғары бағаланады. Шай өсіру экономикалық тұрғыдан негізделген аумақтың солтүстік шекарасы, шамамен, бұрынғы оңтүстік кеңес республикаларының (Әзірбайжан, Грузия) немесе Ресейдің Краснодар өлкесінің ендігінде өтеді.

Жоғары сортты шайларға арналған шикізат, көбіне, таулы беткейлерде шашыраңқы орналасқан шағын плантацияларда (шамамен 0,5 га) өседі, сөйтіп, жапырақ теру үшін бір плантациядан екіншісіне ауысып отыру қажеттілігі туындайды. Шай жапырақтары қолмен теріліп, сұрыпталады. Терімшілердің жұмысы өте ауыр және бірсыдырғы: дайын қара шай мен шикі жапырақ салмағының қатынасы шамамен ¼ құрайды, яғни бір килограмм шай дайындау үшін, төрт килограмм жапырақ (шамамен 2000 жапырақ) теру қажет. Терімшілер үшін өндіріс нормасы күніне 30-35 кг жапырақ құрайды, бұл ретте сапа стандарттарын сақтау және бұталардан тек қажетті жапырақтарды ғана теріп алу қажет.

Қолмен теру қажеттілігі шай өсіру мүмкіндіктерін шектейді: бұл өнімділігі жоғары және терімшілердің қол еңбегінің құны төмен аймақтарда ғана маңызға ие. Шай жапырағын теру мен сұрыптауды механикаландыру үшін бірнеше рет әрекет жасалды, атап айтқанда, КСРО-да 1958 жылы механикаландырылған шай теру қондырғысы жасалды, алайда механикаландырылған теру технологиясы әлі күнге дейін жетілдірілмеген: комбайндар терген жапырақ сапасы тым төмен болып келеді, негізінен, бұл бөгде заттардың көп болуына байланысты, сөйтіп ол ең төменгі сортты шай өндіру үшін пайдаланылады немесе шай құрамынан кофеинді және басқа заттарды бөліп алу мақсатында, одан әрі фармацевтика өнеркәсібінде өңдеу үшін қолданылады. Кәдімгі пәтер жағдайында шай өсіруге болады.

Шайдың құрамы

Шайдың құрамында танин, кофеин, , эфир майы, витаминдер (,, , , ), , т.б. заттар болады. Шай шөл басады, көздің көруін жақсартады, жүйке жүйесіне әсер етеді, қан тамырларын кеңейтеді, бүйрек қызметін жақсартады, еңбек қабілеттілігі мен ой қызметін арттырады.

Шайды өңдеп шығару

Шай шығарушы елдер

2016 жыл бойынша шайды өңдеп шығару статистикасы:

№	Ел	мың тонна
1	Қытай	2 402
2	Үндістан	1 252
3	Кения	473
4	Шри-Ланка	349
5	Түркия	243
6	Вьетнам	240
7	Индонезия	144
8	Мьянма	102
9	Аргентина	90
10	Жапония	80
	Әлем	5954

Галерея

• Шай плантациясында
• Шай жапырақтары
• Пакеттелген шай
• Сүт қосылған шай
• Шай ыдыс-аяғы
• В.Е.Маковский салған «За чаем» суреті

Адам ағзасына әсері

ХХ ғасырдың аяғында бөлінген оның құрамына кіретін химиялық қосылыстардың жалпы саны шамамен 300 құрайды, олардың кейбіреулері әлі анықталмаған, ал кейбіреулерінің биохимиялық рөлі тек жалпы белгілерде анықталған.

Тағы қара

• Қазақ шай мәдениеті

Дереккөздер

1. «Чайный двор» ұсынған шайлар — Qazaq газеті, 19.12.2018
2. Қазақтардың шай ішу рәсімі
3. География чая. geo.1sept.ru. Тексерілді, 7 қараша 2022.
4. Чай с подоконника. nkj.ru. Тексерілді, 7 қараша 2022.
5. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том 18 бөлім
6. Шайдың адам ағзасына әсері.(қолжетпейтін сілтеме)

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Tea