Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ресей Федерациясы — өтпелі экономика тән индустриялы-аграрлы ел.
Кеңес Одағының ыдырауына байланысты ел экономикасы терең дағдарысқа ұшырады. Біртұтас мемлекет құрамында болған елдер тәуелсіздігін алған соң, олардың арасындағы тығыз экономикалық байланыс үзілді. Мұның өзі жаңа экономикалық одақ құруға түрткі болғанын білесіңдер. Ресей экономикасында жүрген экономикалық қайта құрулардың басты бағыттары мынадай болды: 1) экономикалық әрекетке еркіндік берілуі; 2) экономиканы басқаруда және реттеуде мемлекет үлесінің азаюы; 3) мемлекет меншігінің акционерлік ұжымдар мен жеке адамдар меншігіне өтуі. Жүргізілген қайта құрулар экономиканы басқару сипаты ғана емес, оның салалық құрылымына, қаржыландыру жүйесіне, басқа елдермен экономикалық байланыстарына да өзгерістер енгізілді.
1990 жылдардан бастап жүргізілген нарықтық қайта құруларға қарамастан, шаруашылықтың салалық құрылымында ала-құлалық сақталуда. Қазіргі кезге дейін ел экономикасында ресурстық салалар басым, өндірістің шоғырлану және монополиялану деңгейі жоғары. Ресей экономикасы басым түрде шикізат пен материалдарды шетке сатуға негізделіп отыр. Шаруашылық дамуында Ресей өз аумағындағы табиғи, материалдық және еңбек ресурстарына сүйенеді. Шетел инвестициясы, негізінен, қаржы саласы мен сауданы дамытуға бағытталған, өндіріс салаларын дамытуға әлдеқайда аз жұмсалады. Қазіргі кезде мемлекет аса маңызды шаруашылық салаларын бақылауды өз қолына алу үшін бірқатар жұмыс жүргізуде.
Ресей шаруашылығының аумақтық орналасуы әркелкі. Табиғат ресурстарының басым бөлігі азиялық бөлікте өндірілгенімен, негізгі тұтынушылар, өндірістік-техникалық және ғылыми әлеует еуропалық белікте шоғырланған. Енді шаруашылықтың жеке салаларының орналасуымен және құрылымдық танысайық.
Отын-энергетика кешені
Ресей экономикасында отын-энергетика кешенінің (ОЭК) маңызы өте зор, өйткені ел экспортының 40%-ын отын-энергетикалық шикізат құрайды. Кешен отынның барлық түрлерін (мұнай, газ, көмір, шымтезек және тақтатас) өндіру, тасымалдау және бастапқы өңдеу, электр энергиясын өндіру мен тасымалдауды қамтиды (қосымшадағы "Ресейдің отын-энергетикалық кешені" картасын қараңдар).
Отын өнеркәсібі отын түрлерін өндірумен және алғашқы өңдеумен айналысады. Бұл салаға өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің 6%-ы және елдегі өндірілетін өнеркәсіп өнімінің 20%-ға жуығы тиесілі. Қазіргі кезде бастапқы энергия көзі ретінде газдың үлесі (48%) артып келеді. Керісінше мұнайдың үлесі 1970 жылмен салыстырғанда 50%-дан 33%-ға дейін қысқарған. Көмірді пайлалану да соңғы 30 жылда азайған.
Ресей табиғи газдың барланған қоры жөнінен 1-орын алады, оның әлемдік газ қорының 1/3 бөлігі тиесілі. Табиғи газдың ең ірі алабы — Батыс Сібір, бұл алап Ресейде өндірілетін газдың 90%-ын береді. Негізгі газ кен орындары Ямал-Ненец автономиялық округінде орналасқан. Батыс Сібірдің мұнай кәсіпшіліктерінде қосалқы газды өндіру де қолға алынған. Табиғи газ өндірілетін басты орталықтар — Жаңа мен Надым. Ресейде газ тасымалдау мақсатында біртұтас газ құбыры жүйесі жасалған. Басты газ құбырлары Ямал-Ненец AO мен елдің орталық аудандарын байланыстырады. Бұл ауданнан газдың 1/3-і құбырлармен Беларусь және Украина аумақтары арқылы баска елдерге тасымалданады.
- Мұнайдың барланған қоры жөнінен Ресей дүниежүзінде 7-орын (әлемдік қордың 6,5%-ы) алады. Ең ірі мұнай алабы — Батыс Сібір, оның үлесіне елде өндірілетін мұнайдың 2/3 бөлігі тиесілі. Басты мұнай кәсіпшіліктері: Сургут, Нижневартовск және Нефтеюганск, Ямал-Ненец AO. Маңызы жөнінен екінші орынды Волга-Орал алабы алады, мұнда ел мұнайының 1/4 бөлігі өндіріледі. Солтүстік Кавказдағы, Сахалиндегі мұнай кәсіпшіліктерінің жергілікті маңызы бар. Мұнай Баренц және Охот теңіздерінің қайраңдарында, Шығыс Сібірде табылған. Табиғат жағдайлары қатал болғандықтан бұл кен орындарын игеру үшін мол қаржы қажет.
Мұнай құбырлары арқылы өндірілген мұнайдың 95%-ы тасымалданады. Ресей мұнайын батыстағы бұрынғы социалистік елдерге ("Достық" мұнай құбыры), теңіз порттары мен елдегі тұтыну аудандарына жеткізетін мұнай құбырларының аса ірі жүйесі жасалған. Қазіргі кезде Ресей мұнай өндіруден дүниежүзінде 1-орын алады. Елде өндірілетін мұнайдың 40%-ы экспортқа жөнелтіледі.
Елде жыл сайын 200 миллион тонна шамасында мұнай өнделеді. Мұнай өндеудің көлемі жөнінен ел әлемде АҚШ пен Жапониядан соң 3-орын алады. Мұнай өңдеу зауыттары бастапқы кезде өндіру аудандарында орналасса, қазіргі кезде тұтыну аудандарында да салына бастады.
Көмір өндіру жөнінен Ресей дүниежүзінде 5-орын алады. Өндірілген көмірдің басым бөлігі ішкі тұтынуға жұмсалады.
Электр энергиясын өндіру жөнінен 4-орын алады. Электр энергиясын өндіруде жылу электрстансыларының үлесі (65%) жоғары. Еуропалық бөлікте олар, негізінен, газ бен мазутты, ал азиялық бөлікте көмірді пайдаланады. Мұнай өндіретін аудандарда қосалқы газбен жұмыс істейтін стансылар да бар. Ірі қалалар маңында орналасатын жылу-электр орталықтары электр энергиясын өндірумен қатар, қалаларды жылумен де қамтамасыз етеді. Сургут, және электрстансылары елдегі аса ірілерінің қатарына жатады.
Елдегі өндірілетін электр энергиясының 20%-ға жуығын су электрстансылары береді. Жалпы, Ресейдің су-энергетикалық қоры аса мол болғанымен, оның 4/5 бөлігі аз игерілген аудандарда шоғырланған. Қазіргі кезде осы қордың тек 20%-ы ғана пайдаланылады. Аса ірі , Краснояр (Енисейде), , (Ангарада) су электрстансылары елдегі ең қуатты (22 миллион кВт) Ангара — Енисей каскадын құрайды.
электрстансылары елде өндірілетін электр энергиясының 15%-ын береді. Олар жергілікті шикізатты пайдаланып жұмыс істейді. Ресейдегі алғашқы АЭС 1954 жылы іске қосылған болатын, қазір олардың саны 11-ге жетті. Ең ірілері — Ленинград, және стансылары, олардың әрқайсысының қуаты 4 миллион кВт-ты құрайды.
Металлургия және машина жасау
Металлургия кешені металл кендерін өндіру мен байытуды, металдарды балқыту мен өндірісін қамтиды.
Қара металлургия
Қара металлургия темір, марганец, хром сияқты қара металл кендерін өндірумен және оларды өңдеумен айналысады. Бұл металдарды өндіру көлемі жөнінен Ресей әлемде Жапония, Қытай және АҚШ-тан соң 4-орын алады. Қазіргі кезде Ресей жыл сайын 83 млн т темір кенін, 45 млн т шойын, 70,6 млн т болат өндіреді, 47 млн т шамасында қара металдардың дайын прокаты, 5,4 млн т болат құбырлар жасалады.
Елдің қара металлургиясы жоғары деңгейде шоғырланған. Кеннің басым бөлігі аса ірі кеніштерде өндірілсе, дайын металдың жартысынан астамын толық циклді 8 береді. Темір қоры, негізінен, еуропалық бөлікте (Курск магнит аномалиясы, Орал, облысы мен Карелияда) шоғырланған. Батыс және Шығыс Сібірдегі, Қиыр Шығыстағы кен орындарының да болашағы зор. Темірмен салыстырғанда қоры мардымсыз марганец және Свердлов облыстарында, ал хром Пермь облысында өндіріледі.
Түсті металлургия
Түсті металлургия елдегі өнеркәсіп өнімінің 8,5%-ын береді. Түсті металдарды өндіру жөнінен Ресей АҚШ-тан кейін 2-орын алады. Елде 70-тен астам түсті металл түрлері өндіріледі. Олар ерекшеліктеріне қарай негізгі (алюминий, титан, магний, мыс, никель, қорғасын, мырыш және т.б.), легирлеуші (сапалы болат алу үшін қара металдарға қосылатын вольфрам, молибден және т.б.), бағалы (алтын, күміс, платина) және сирек металдар (цирконий, германий және т.б.) деп бөлінеді. Түсті металлургияда алюминий өндірісінің үлес салмағы жоғары, жылына Ресей металл күйінде 3 млн т алюминий өндіреді. Негізгі шикізат қоры Ленинград, Свердлов, Челябі облыстарында, еуропалық бөліктің солтүстік- батысында, Краснояр өлкесінде шоғырланған. Алюминий өндірісі электр энергиясын көп қажет ететіндіктен, арзан электр энергиясын беретін СЭС маңдарында орналасады. Краснояр және Братск алюминий зауыттары бұл саладағы аса ірі кәсіпорындар болып саналады.
Ресей жылына 130 т алтын өндіреді, оның басты орталығы Қиыр Шығыс болып табылады. Алтын өндірісі жөнінен ел әлемде 5-орын алады. Сирек металдар Оңтүстік Сібірде, Оралда және Кола түбегінде өндіріледі, өнімнің 80%-ы экспортталады. Түсті металлургия саласына, әдетте, алмас өндірісін де жаткызады. Ресейдегі алмастың 99%-ы Саха республикасында өндіріледі. Жалпы алғанда, түсті металлургияның негізгі дамыған аудандары Орал, Шығыс Сібір, Қиыр Шығыс болып табылады. Мұндағы кәсіпорындар өз шикізатымен қатар, Қазақстаннан әкелінетін алюминий шикізатын (), қорғасын мен мырыш концентраттарын пайдаланады.
Машина жасау
Машина жасау — Ресейдің экономикалық даму деңгейін анықтайтын маңызды саланың бірі. Оның үлесіне елдің өнеркәсіп өнімінің 20%-ы тиесілі. Ресейде машина жасау саласы бойынша 50 мыңнан астам кәсіпорын жұмыс істейді. 1990 жылдары жеңіл автокөлік жасаудан басқалары өнім көлемін екі еседей қысқартты. Бұл шетелдік машиналар мен жабдықтарға қарағанда ресейлік өнімдердің сапасының төмен болуымен түсіндіріледі. Ресейдің машина жасау кәсіпорындарында таукен, энергетика, химия, орман, жеңіл және тамақ өнеркәсібіне, ауыл шаруашылығына қажетті машиналар мен құрал-жабдықтар, көлік құралдары мен электр техникасы, электрондық құралдар жасалады. Кейбір өнімдер тек бір ғана көсіпорында шығарылады. Мысалы, троллейбус шығаратын жалғыз зауыт Энгельс қаласында орналасса, картоп жинайтын комбайндар тек Рязаньда жасалады. Жалпы алғанда, өнімнің 90%-ы еуропалық бөлікте жасалады.
Машина жасау кәсіпорындарының орналасуына бірнеше фактор әсер етеді.
- Қазіргі заманғы машина жасау ғылымға негізделеді. Сондықтан ең жаңа және күрделі өндірістер (электроника, радиотехника, әуе-ғарыштық) ғылыми мекемелер мен тәжірибелік зауыттар шоғырланған ірі қалаларда (Мәскеу және оның айналасы, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Новосибирск) орналасады.
- Көптеген машина түрлерін (әсіресе тау-кен, энергетикалық) жасау үшін металл көп қажет. Сондықтан оларды жасайтын кәсіпорындар металлургия базаларына жақын орналасады.
- Машина жасау көп еңбекті қажет етеді. Сол себепті көпшілік кәсіпорындар халық тығыз қоныстанған аудандарда орналасады.
- Дайын машина өнімдері көбінесе алысқа тасымалданатындықтан машина жасау кәсіпорындары ірі көлік тораптарына жақын орналастырылады.
- Ірі машиналар мен жабдықтарды алысқа тасымалдау қиындық тудырады. Сол себепті кейбір кәсіпорындар тұтынушыларға жақын орналасады. Мысалы, Петрозаводскіде ағаш тасымалдайтын тракторлар, Дондағы Ростовта астық жинайтын комбайндар шығарылады.
- Қорғаныс мақсатындағы өнім шығаратын әскери кәсіпорындар шекарадан шалғай, жетуі қиын кішігірім қалаларда орналасады.
Өнеркәсіптің басқа салалары
Химия өнеркәсібі
Ресей өнеркәсіп құрылымында химия, орман, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерінің маңызы зор. Елдің химия өнеркәсібінің құрамына мыңдаған түрлі өнім шығаратын кәсіпорындар енеді. Кейбір химия өнімдерін шығаруда Ресей әлемде алдыңғы орынды алады. Мысалы, күкірт қышқылын өндіруден — екінші, минералды тыңайтқыш бойынша бесінші орынды иеленеді. Химия өнеркәсібінде табиғатта жоқ, бірақ қасиеттері өзінің табиғи баламасымен салыстырғанда асып түсетін жаңа материалдар жасалады. Химия өнеркәсібі шексіз шикізат базасына ие болғандықтан, кәсіпорындарын барлық жерде бірдей орналастыруға болар еді. Бірақ қазіргі кезде олардың басым бөлігі мұнай және газ өндеудің өшмдеріне негізделген. Сол себепті мұндай кәсіпорындар көбінесе шикізатты өндіретін және өңдейтін аудандарда (, Орталық) орналасады. Химиялық технологиялар алуан түрлі және күрделі болады. Кейде бір шикізаттан ондаған түрлі өнім алынады. Мұның өзі әртүрлі комбинаттардың қалыптасуына әсер етеді. Қазіргі кезде қоршаған ортаны ластайтын химиялық кәсіпорындарға қатысты экологиялық талаптар күшейтіліп келеді.
Орман өнеркәсібі
Ресей аумағының жартысына жуығын орман алып жатыр. Елдегі ағаш сүрегінің жалпы қоры шамамен 80 млрд м3-ді құрайды. Сол себепті мұнда орман өнеркәсібін дамыту үшін шикізат қоры жеткілікті. Оның жеке салаларының орналасуына әртүрлі факторлар әсер етеді. Мысалы, целлюлоза мен қағаз өндірісіне көп мөлшерде ағаш сүрегі, таза су мен электр энергиясы қажет болғандықтан, мұндай өндірістер Карелия, Сібір мен Оралда орналасқан. Ал жиһаз өндіру тұтынушыларға жақын аудандарда орналасады. Ағаш сүрегін неғұрлым толық пайдалану мақсатында кешенді кәсіпорындар салынған. Мұндай кәсіпорындар Архангельск, , , жұмыс істейді. Ресейдің орман өнеркәсібінің өнімдерінің басым көпшілігі берене, кесілген ағаш сүрегі мен целлюлоза түрінде сыртқы нарықта сатылады.
Жеңіл өнеркәсіп
Жеңіл өнеркәсіп салалары арасында, әсіресе жергілікті шикізатка негізделген тоқыма өнеркәсібінің зор. Шикізатты (жүн, зығыр) бастапқы өңдеу өндірілетін аудандарда жүргізіледі. Ал тоқыма кәсіпорындары ірі қалалар мен олардың маңында орналасады.
Тамақ өнеркәсібі
Тамақ өнеркәсібі — ауыл шаруашылығымен тығыз байланысты салалардың бірі. Бұл саланың кәсіпорындары барлық аудандарда бар. Шикізатты алғашқы өңдеу барысында қалдық көп болады және кейбір ауыл-шаруашылық өнімдері (сүт, жеміс-жидектер және т.б.) алысқа тасымалдауға жарамсыз. Сол себепті оларды өңдейтін кәсіпорындар шикізат көзіне жақын орналасады. Бұл топқа май шайқау, қант, ұн-жарма өндірістерінен басқа, балық өнеркәсібі де жатады. Ресейде жылына шамамен 3 млн т балық ауланып өнделеді. Алғашқы өндеуден өткен шикізатты пайдаланып жұмыс істейтін кәсіпорындар тұтынушыларға жақын орналасады. Қалалар мен ірі елді мекендерде ет, сүт және макарон, кондитерлік өндірістер шоғырланған.
Дереккөздер
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Resej Federaciyasy otpeli ekonomika tәn industriyaly agrarly el Kenes Odagynyn ydyrauyna bajlanysty el ekonomikasy teren dagdaryska ushyrady Birtutas memleket kuramynda bolgan elder tәuelsizdigin algan son olardyn arasyndagy tygyz ekonomikalyk bajlanys үzildi Munyn ozi zhana ekonomikalyk odak kuruga tүrtki bolganyn bilesinder Resej ekonomikasynda zhүrgen ekonomikalyk kajta kurulardyn basty bagyttary mynadaj boldy 1 ekonomikalyk әreketke erkindik berilui 2 ekonomikany baskaruda zhәne retteude memleket үlesinin azayuy 3 memleket menshiginin akcionerlik uzhymdar men zheke adamdar menshigine otui Zhүrgizilgen kajta kurular ekonomikany baskaru sipaty gana emes onyn salalyk kurylymyna karzhylandyru zhүjesine baska eldermen ekonomikalyk bajlanystaryna da ozgerister engizildi 1990 zhyldardan bastap zhүrgizilgen naryktyk kajta kurularga karamastan sharuashylyktyn salalyk kurylymynda ala kulalyk saktaluda Қazirgi kezge dejin el ekonomikasynda resurstyk salalar basym ondiristin shogyrlanu zhәne monopoliyalanu dengeji zhogary Resej ekonomikasy basym tүrde shikizat pen materialdardy shetke satuga negizdelip otyr Sharuashylyk damuynda Resej oz aumagyndagy tabigi materialdyk zhәne enbek resurstaryna sүjenedi Shetel investiciyasy negizinen karzhy salasy men saudany damytuga bagyttalgan ondiris salalaryn damytuga әldekajda az zhumsalady Қazirgi kezde memleket asa manyzdy sharuashylyk salalaryn bakylaudy oz kolyna alu үshin birkatar zhumys zhүrgizude Resej sharuashylygynyn aumaktyk ornalasuy әrkelki Tabigat resurstarynyn basym boligi aziyalyk bolikte ondirilgenimen negizgi tutynushylar ondiristik tehnikalyk zhәne gylymi әleuet europalyk belikte shogyrlangan Endi sharuashylyktyn zheke salalarynyn ornalasuymen zhәne kurylymdyk tanysajyk Otyn energetika kesheniResej ekonomikasynda otyn energetika kesheninin OEK manyzy ote zor ojtkeni el eksportynyn 40 yn otyn energetikalyk shikizat kurajdy Keshen otynnyn barlyk tүrlerin munaj gaz komir shymtezek zhәne taktatas ondiru tasymaldau zhәne bastapky ondeu elektr energiyasyn ondiru men tasymaldaudy kamtidy kosymshadagy Resejdin otyn energetikalyk kesheni kartasyn karandar Otyn onerkәsibi otyn tүrlerin ondirumen zhәne algashky ondeumen ajnalysady Bul salaga onerkәsipte zhumys istejtinderdin 6 y zhәne eldegi ondiriletin onerkәsip oniminin 20 ga zhuygy tiesili Қazirgi kezde bastapky energiya kozi retinde gazdyn үlesi 48 artyp keledi Kerisinshe munajdyn үlesi 1970 zhylmen salystyrganda 50 dan 33 ga dejin kyskargan Komirdi pajlalanu da songy 30 zhylda azajgan Resej tabigi gazdyn barlangan kory zhoninen 1 oryn alady onyn әlemdik gaz korynyn 1 3 boligi tiesili Tabigi gazdyn en iri alaby Batys Sibir bul alap Resejde ondiriletin gazdyn 90 yn beredi Negizgi gaz ken oryndary Yamal Nenec avtonomiyalyk okruginde ornalaskan Batys Sibirdin munaj kәsipshilikterinde kosalky gazdy ondiru de kolga alyngan Tabigi gaz ondiriletin basty ortalyktar Zhana men Nadym Resejde gaz tasymaldau maksatynda birtutas gaz kubyry zhүjesi zhasalgan Basty gaz kubyrlary Yamal Nenec AO men eldin ortalyk audandaryn bajlanystyrady Bul audannan gazdyn 1 3 i kubyrlarmen Belarus zhәne Ukraina aumaktary arkyly baska elderge tasymaldanady Munajdyn barlangan kory zhoninen Resej dүniezhүzinde 7 oryn әlemdik kordyn 6 5 y alady En iri munaj alaby Batys Sibir onyn үlesine elde ondiriletin munajdyn 2 3 boligi tiesili Basty munaj kәsipshilikteri Surgut Nizhnevartovsk zhәne Nefteyugansk Yamal Nenec AO Manyzy zhoninen ekinshi oryndy Volga Oral alaby alady munda el munajynyn 1 4 boligi ondiriledi Soltүstik Kavkazdagy Sahalindegi munaj kәsipshilikterinin zhergilikti manyzy bar Munaj Barenc zhәne Ohot tenizderinin kajrandarynda Shygys Sibirde tabylgan Tabigat zhagdajlary katal bolgandyktan bul ken oryndaryn igeru үshin mol karzhy kazhet Munaj kubyrlary arkyly ondirilgen munajdyn 95 y tasymaldanady Resej munajyn batystagy buryngy socialistik elderge Dostyk munaj kubyry teniz porttary men eldegi tutynu audandaryna zhetkizetin munaj kubyrlarynyn asa iri zhүjesi zhasalgan Қazirgi kezde Resej munaj ondiruden dүniezhүzinde 1 oryn alady Elde ondiriletin munajdyn 40 y eksportka zhoneltiledi Elde zhyl sajyn 200 million tonna shamasynda munaj ondeledi Munaj ondeudin kolemi zhoninen el әlemde AҚSh pen Zhaponiyadan son 3 oryn alady Munaj ondeu zauyttary bastapky kezde ondiru audandarynda ornalassa kazirgi kezde tutynu audandarynda da salyna bastady Komir ondiru zhoninen Resej dүniezhүzinde 5 oryn alady Өndirilgen komirdin basym boligi ishki tutynuga zhumsalady Elektr energiyasyn ondiru zhoninen 4 oryn alady Elektr energiyasyn ondirude zhylu elektrstansylarynyn үlesi 65 zhogary Europalyk bolikte olar negizinen gaz ben mazutty al aziyalyk bolikte komirdi pajdalanady Munaj ondiretin audandarda kosalky gazben zhumys istejtin stansylar da bar Iri kalalar manynda ornalasatyn zhylu elektr ortalyktary elektr energiyasyn ondirumen katar kalalardy zhylumen de kamtamasyz etedi Surgut zhәne elektrstansylary eldegi asa irilerinin kataryna zhatady Eldegi ondiriletin elektr energiyasynyn 20 ga zhuygyn su elektrstansylary beredi Zhalpy Resejdin su energetikalyk kory asa mol bolganymen onyn 4 5 boligi az igerilgen audandarda shogyrlangan Қazirgi kezde osy kordyn tek 20 y gana pajdalanylady Asa iri Krasnoyar Enisejde Angarada su elektrstansylary eldegi en kuatty 22 million kVt Angara Enisej kaskadyn kurajdy elektrstansylary elde ondiriletin elektr energiyasynyn 15 yn beredi Olar zhergilikti shikizatty pajdalanyp zhumys istejdi Resejdegi algashky AES 1954 zhyly iske kosylgan bolatyn kazir olardyn sany 11 ge zhetti En irileri Leningrad zhәne stansylary olardyn әrkajsysynyn kuaty 4 million kVt ty kurajdy Metallurgiya zhәne mashina zhasauMetallurgiya kesheni metall kenderin ondiru men bajytudy metaldardy balkytu men ondirisin kamtidy Қara metallurgiya Қara metallurgiya temir marganec hrom siyakty kara metall kenderin ondirumen zhәne olardy ondeumen ajnalysady Bul metaldardy ondiru kolemi zhoninen Resej әlemde Zhaponiya Қytaj zhәne AҚSh tan son 4 oryn alady Қazirgi kezde Resej zhyl sajyn 83 mln t temir kenin 45 mln t shojyn 70 6 mln t bolat ondiredi 47 mln t shamasynda kara metaldardyn dajyn prokaty 5 4 mln t bolat kubyrlar zhasalady Eldin kara metallurgiyasy zhogary dengejde shogyrlangan Kennin basym boligi asa iri kenishterde ondirilse dajyn metaldyn zhartysynan astamyn tolyk cikldi 8 beredi Temir kory negizinen europalyk bolikte Kursk magnit anomaliyasy Oral oblysy men Kareliyada shogyrlangan Batys zhәne Shygys Sibirdegi Қiyr Shygystagy ken oryndarynyn da bolashagy zor Temirmen salystyrganda kory mardymsyz marganec zhәne Sverdlov oblystarynda al hrom Perm oblysynda ondiriledi Tүsti metallurgiya Tүsti metallurgiya eldegi onerkәsip oniminin 8 5 yn beredi Tүsti metaldardy ondiru zhoninen Resej AҚSh tan kejin 2 oryn alady Elde 70 ten astam tүsti metall tүrleri ondiriledi Olar erekshelikterine karaj negizgi alyuminij titan magnij mys nikel korgasyn myrysh zhәne t b legirleushi sapaly bolat alu үshin kara metaldarga kosylatyn volfram molibden zhәne t b bagaly altyn kүmis platina zhәne sirek metaldar cirkonij germanij zhәne t b dep bolinedi Tүsti metallurgiyada alyuminij ondirisinin үles salmagy zhogary zhylyna Resej metall kүjinde 3 mln t alyuminij ondiredi Negizgi shikizat kory Leningrad Sverdlov Chelyabi oblystarynda europalyk boliktin soltүstik batysynda Krasnoyar olkesinde shogyrlangan Alyuminij ondirisi elektr energiyasyn kop kazhet etetindikten arzan elektr energiyasyn beretin SES mandarynda ornalasady Krasnoyar zhәne Bratsk alyuminij zauyttary bul saladagy asa iri kәsiporyndar bolyp sanalady Resej zhylyna 130 t altyn ondiredi onyn basty ortalygy Қiyr Shygys bolyp tabylady Altyn ondirisi zhoninen el әlemde 5 oryn alady Sirek metaldar Ontүstik Sibirde Oralda zhәne Kola tүbeginde ondiriledi onimnin 80 y eksporttalady Tүsti metallurgiya salasyna әdette almas ondirisin de zhatkyzady Resejdegi almastyn 99 y Saha respublikasynda ondiriledi Zhalpy alganda tүsti metallurgiyanyn negizgi damygan audandary Oral Shygys Sibir Қiyr Shygys bolyp tabylady Mundagy kәsiporyndar oz shikizatymen katar Қazakstannan әkelinetin alyuminij shikizatyn korgasyn men myrysh koncentrattaryn pajdalanady Mashina zhasau Mashina zhasau Resejdin ekonomikalyk damu dengejin anyktajtyn manyzdy salanyn biri Onyn үlesine eldin onerkәsip oniminin 20 y tiesili Resejde mashina zhasau salasy bojynsha 50 mynnan astam kәsiporyn zhumys istejdi 1990 zhyldary zhenil avtokolik zhasaudan baskalary onim kolemin eki esedej kyskartty Bul sheteldik mashinalar men zhabdyktarga karaganda resejlik onimderdin sapasynyn tomen boluymen tүsindiriledi Resejdin mashina zhasau kәsiporyndarynda tauken energetika himiya orman zhenil zhәne tamak onerkәsibine auyl sharuashylygyna kazhetti mashinalar men kural zhabdyktar kolik kuraldary men elektr tehnikasy elektrondyk kuraldar zhasalady Kejbir onimder tek bir gana kosiporynda shygarylady Mysaly trollejbus shygaratyn zhalgyz zauyt Engels kalasynda ornalassa kartop zhinajtyn kombajndar tek Ryazanda zhasalady Zhalpy alganda onimnin 90 y europalyk bolikte zhasalady Mashina zhasau kәsiporyndarynyn ornalasuyna birneshe faktor әser etedi Қazirgi zamangy mashina zhasau gylymga negizdeledi Sondyktan en zhana zhәne kүrdeli ondirister elektronika radiotehnika әue garyshtyk gylymi mekemeler men tәzhiribelik zauyttar shogyrlangan iri kalalarda Mәskeu zhәne onyn ajnalasy Sankt Peterburg Ekaterinburg Novosibirsk ornalasady Koptegen mashina tүrlerin әsirese tau ken energetikalyk zhasau үshin metall kop kazhet Sondyktan olardy zhasajtyn kәsiporyndar metallurgiya bazalaryna zhakyn ornalasady Mashina zhasau kop enbekti kazhet etedi Sol sebepti kopshilik kәsiporyndar halyk tygyz konystangan audandarda ornalasady Dajyn mashina onimderi kobinese alyska tasymaldanatyndyktan mashina zhasau kәsiporyndary iri kolik toraptaryna zhakyn ornalastyrylady Iri mashinalar men zhabdyktardy alyska tasymaldau kiyndyk tudyrady Sol sebepti kejbir kәsiporyndar tutynushylarga zhakyn ornalasady Mysaly Petrozavodskide agash tasymaldajtyn traktorlar Dondagy Rostovta astyk zhinajtyn kombajndar shygarylady Қorganys maksatyndagy onim shygaratyn әskeri kәsiporyndar shekaradan shalgaj zhetui kiyn kishigirim kalalarda ornalasady Өnerkәsiptin baska salalaryHimiya onerkәsibi Resej onerkәsip kurylymynda himiya orman tamak zhәne zhenil onerkәsipterinin manyzy zor Eldin himiya onerkәsibinin kuramyna myndagan tүrli onim shygaratyn kәsiporyndar enedi Kejbir himiya onimderin shygaruda Resej әlemde aldyngy oryndy alady Mysaly kүkirt kyshkylyn ondiruden ekinshi mineraldy tynajtkysh bojynsha besinshi oryndy ielenedi Himiya onerkәsibinde tabigatta zhok birak kasietteri ozinin tabigi balamasymen salystyrganda asyp tүsetin zhana materialdar zhasalady Himiya onerkәsibi sheksiz shikizat bazasyna ie bolgandyktan kәsiporyndaryn barlyk zherde birdej ornalastyruga bolar edi Birak kazirgi kezde olardyn basym boligi munaj zhәne gaz ondeudin oshmderine negizdelgen Sol sebepti mundaj kәsiporyndar kobinese shikizatty ondiretin zhәne ondejtin audandarda Ortalyk ornalasady Himiyalyk tehnologiyalar aluan tүrli zhәne kүrdeli bolady Kejde bir shikizattan ondagan tүrli onim alynady Munyn ozi әrtүrli kombinattardyn kalyptasuyna әser etedi Қazirgi kezde korshagan ortany lastajtyn himiyalyk kәsiporyndarga katysty ekologiyalyk talaptar kүshejtilip keledi Orman onerkәsibi Resej aumagynyn zhartysyna zhuygyn orman alyp zhatyr Eldegi agash sүreginin zhalpy kory shamamen 80 mlrd m3 di kurajdy Sol sebepti munda orman onerkәsibin damytu үshin shikizat kory zhetkilikti Onyn zheke salalarynyn ornalasuyna әrtүrli faktorlar әser etedi Mysaly cellyuloza men kagaz ondirisine kop molsherde agash sүregi taza su men elektr energiyasy kazhet bolgandyktan mundaj ondirister Kareliya Sibir men Oralda ornalaskan Al zhiһaz ondiru tutynushylarga zhakyn audandarda ornalasady Agash sүregin negurlym tolyk pajdalanu maksatynda keshendi kәsiporyndar salyngan Mundaj kәsiporyndar Arhangelsk zhumys istejdi Resejdin orman onerkәsibinin onimderinin basym kopshiligi berene kesilgen agash sүregi men cellyuloza tүrinde syrtky narykta satylady Zhenil onerkәsip Zhenil onerkәsip salalary arasynda әsirese zhergilikti shikizatka negizdelgen tokyma onerkәsibinin zor Shikizatty zhүn zygyr bastapky ondeu ondiriletin audandarda zhүrgiziledi Al tokyma kәsiporyndary iri kalalar men olardyn manynda ornalasady Tamak onerkәsibi Tamak onerkәsibi auyl sharuashylygymen tygyz bajlanysty salalardyn biri Bul salanyn kәsiporyndary barlyk audandarda bar Shikizatty algashky ondeu barysynda kaldyk kop bolady zhәne kejbir auyl sharuashylyk onimderi sүt zhemis zhidekter zhәne t b alyska tasymaldauga zharamsyz Sol sebepti olardy ondejtin kәsiporyndar shikizat kozine zhakyn ornalasady Bul topka maj shajkau kant un zharma ondiristerinen baska balyk onerkәsibi de zhatady Resejde zhylyna shamamen 3 mln t balyk aulanyp ondeledi Algashky ondeuden otken shikizatty pajdalanyp zhumys istejtin kәsiporyndar tutynushylarga zhakyn ornalasady Қalalar men iri eldi mekenderde et sүt zhәne makaron konditerlik ondirister shogyrlangan DerekkozderGeografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmozhinova t b Өnd tolykt 2 bas Almaty Mektep 2010 304 b sur ISBN 978 601 293 170 9 Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz