Жеміс (лат. fructus) — жабық тұқымды өсімдіктер өнімі. Жеміс ұрықтанған аналықтан дамиды, бірақ көптеген өсімдіктерде басқа бөліктерінен де (гүл кіндігі, гүл серігі, т.б.) дамиды. Аналықтан дамыған жемісті нағыз жеміс, ал басқа бөліктерінен дамыған жемісті жалған жеміс деп атайды. Жеміс тұқымнан және тұрады. Жемісқаптың ішінде бір немесе бірнеше тұқым болады, партеногенездік жолмен дамыған жеміс тұқымсыз болады. Өсімдік түріне байланысты жемістің пішіні, көлемі, түсі әртүрлі болады.
Жеміс құрғақ жеміс және шырынды жұмсақ жеміс деп бөлінеді. Құрғақ жемістердің қабығы қатты, сүректенген, құрғақ (кебу) болады.
1. Бұршаққап – бір ұялы, тұқым саны біреу немесе бірнешеу болатын құрғақ жеміс. Тұқымдары жеміс жақтауының жиегіне бекиді. Піскенде екі жағындағы жіктері (тігістері) өздігінен қақырап ашылып, тұқымдары сыртқа шашылады (асбұршақ, беде).
2. Бұршаққын – қос ұялы, ішінде ұзынша тартылған жұқа жарғақты пердесі бар. Тұқымдары пердеге бекінеді. Піскенде жемістің қос жақтауы төменгі жағынан бастап қақырайды. Жемістің бұл түрі қырыққабат, шомыр, шалқан да болады. Ұсақтау түрі бұршаққынша деп аталады.
3. Қауашақ – бір үш, бес және көп ұялы, көп тұқымды. Түріне қарай қақырау жолы да түрліше. Мысалы, меңдуанада қауашағының қақпақшасы ашылады. Сасық мендуана, сүттіген, шегіргүлде, қызғалдақта жіктері шытынап, ұзынынан жарылып қақырайды.
4. Қанатты жеміс – жеміс серігінің біраз бөлігі жұқарып, қанатқа айналған. Жел арқылы таралады (үйеңкі, шегіршін, қайың, шаған және т. б.).
5. Дәнек – бір тұқымды жеміс. Тұқымы жеміс серігімен тұтасып бірігіп кеткен. Бидай, жүгері, арпа, тары, күріш жемістері дәнек деп аталады.
6. Тұқымша – дәнектен айырмашылығы жеміс серігі тұқымымен бірікпеген. Көбінде үлпек айдаршасы болады (бақбақ, күнбағыс, қалуен, өгейшөп, таусағыз, кекіре).
7. Жаңғақ жемістің жеміс серігі ағаштанып қатайып кетеді. Тұқымдары жеміс серігімен бірікпей бос жатады (емен жаңғағы, жаңғақша және т. б.).
8. Жинақталған жемістер. Жинақталған жемістер (сборные плоды) бір-бірімен бірікпеген күрделі көп аналықтардан түзілген. Құлпынай (клубника), итмұрын жемістері шырынды болып көрінгенімен құрғақ, көп жаңғақшалы жинақталған жеміске жатады. Жаңғақшалары шырынды гүлтабанының (гүлтұғыры) ішінде жеке-жеке орналасады.
Таңқурай мен бүлдірген (ежевика) жемістері көп сүйекті жинақталған жемістерге жатады (сборная костянка). Көп сүйектері шырынды гүлтабанының ішінде жинақталған. Сонымен, құлпынай, итмұрын жемістері көпжаңғақшалы, таңқурай, бүлдірген жемістері көп сүйекті жинақталған жемістерге жатады. Сәбіз, балдырған, аскөк, жалбыз өсімдіктерінің жемістері бөлшекті жаңғақша жеміс делінеді.
Ананас, тұт, інжір жемістері біріккен жеміс (соплодия), себебі олар гүлшоғырдан түзіледі.
Шырынды жемістер шырыны мол, жұмсақ болады. Олар жидек, жидек тәрізді, сүйекті шырынды деп бөлінеді.
- Жидек жемістің сыртқы қабығы жұқа, жұмсақ, ішінде тұқымдары көп шырынды. Мысалы: қызанақ, қарлыған, алқа, жүзім, қарақат, картоп, баклажан жемістері.
- Жидек тәрізді жемістер – көп ұялы, көп тұқымды. Жемістің сыртқы қабатында эфир майы көп, сары, қызғылт – сары түсті. Ортаңғы қабаты мақта тәрізді борпылдақ, кебу, ақ түсті. Сыртқы қабаты мен ортаңғы қабаты бірігіп жеміс қабығын түзеді. Ішкі қабаты етті, қалың, шырынға толы. Мұндай жемістілерге – апельсин, мандарин, лимон жатады, өзінше гесперидий (померанец) тобына жатқызады. Асқабақтар тұқымдасына жататын өсімдіктердің жемістері жидек тәрізді делінгенмен, өз алдына асқабақты жемістер деп аталады. Оларға: қияр, қарбыз, қауын, асқабақ жатады. Алма жемісінің түзілуіне жатыннан басқа гүлтабаны, тостағанша мен күлтенің түбі, аталықтың төменгі бөлігі қатысады. Алма 5 ұялы жатыннан дамитындықтан жемісінің ішкі бөлігі қатты болады, әр ұясында 2-ден тұқым орналасады. Сыртқы қабаты шырынды. Сондықтан алма өзінше «алма жеміс» деп аталады. Алма жеміске: алма, алмұрт, беже және т.б. жатады.
- Сүйекті шырынды жемістердің сыртқы қабаты жұқа, ортаңғы қабаты қалың етті – шырынды, ішкі қабаты – қатты сүйектенген. Бір тұқымды жемістерге шие, алхоры, өрік, шабдалы және т.б. жатады. Сүйекті жемістердің құрғақ түрі де кездеседі, мысалы, бадам, грек жаңғағы, кокос пальмасы және т.б.
Құрғақ жемістің көп тұқымды қақырап ашылатын (бұршақ, бұршаққын, т.б.) және бір тұқымды, қақырап ашылмайтын (жаңғақ, , тұқымша, дәнек) түрі бар. Шырынды жемісті көп тұқымды (жидек, асқабақ, алма, т.б.) және бір тұқымды (сүйекті жеміс) деп бөледі. Жемісқаптың сыртқы қабаты (экзокарпий) жылтыр (шие, алма), балауызды (жүзім, алхоры, шомыр), түкті (шабдалы), жұмсақ (өрік), қыртысты (тұшала), қалың (лимон, апельсин), қатты (жаңғақ) болады. Шырынды жемістерде экзокарпий қабатынан кейін қант, май жиналатын жұмсақ мезокарпий (өрік, шие, т.б.) қабаты түзіледі. Жемістің ең ішкі қабаты (эндокарпий) кейбір өсімдіктерде қатайып, сүйектеніп кетеді (алхоры, т.б.), кейбіреуінде жұмсақ шырынды (лимон, апельсин) немесе үлпекке (бұршақ тұқымдасы) айналады. мен жасушаларында хлорофилл болғандықтан, пісіп-жетілу кезінде жемістің жасуша шырынында антоциан пигментінің көбеюіне және хлоропластың хромопласқа айналуына байланысты түсі өзгереді. Бір гүлдегі бірнеше аналықтан (таңқурай, қара бүлдірген, т.б.) пайда болған жемісті күрделі жеміс деп атайды. Бұл жағдайда күрделі жеміс түзетін әр жеміс аналықтан дамиды. Гүл шоғырындағы жеке гүлден дамыған жемістерді шоқ жемістер (мысалы, жүзім) дейді. Өсімдіктердің піскен жемістері мен тұқымы жел (анемохория), су (гидрохория), жануарлар (зоохория) және адам (антропохория) арқылы таралады. Құрамында ақуыз, май, көмірсу витаминдері көп болғандықтан жеміс тағамға, мал азығына, т.б. пайдаланылады. Көптеген жемістен дәрі, бояу алынады. Улы және арам шөптердің жемістері зиянды болады.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы,3 том
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhemis lat fructus zhabyk tukymdy osimdikter onimi Zhemis uryktangan analyktan damidy birak koptegen osimdikterde baska bolikterinen de gүl kindigi gүl serigi t b damidy Analyktan damygan zhemisti nagyz zhemis al baska bolikterinen damygan zhemisti zhalgan zhemis dep atajdy Zhemis tukymnan zhәne turady Zhemiskaptyn ishinde bir nemese birneshe tukym bolady partenogenezdik zholmen damygan zhemis tukymsyz bolady Өsimdik tүrine bajlanysty zhemistin pishini kolemi tүsi әrtүrli bolady AlmaShieAskabak Zhemis kurgak zhemis zhәne shyryndy zhumsak zhemis dep bolinedi Қurgak zhemisterdin kabygy katty sүrektengen kurgak kebu bolady 1 Burshakkap bir uyaly tukym sany bireu nemese birnesheu bolatyn kurgak zhemis Tukymdary zhemis zhaktauynyn zhiegine bekidi Piskende eki zhagyndagy zhikteri tigisteri ozdiginen kakyrap ashylyp tukymdary syrtka shashylady asburshak bede 2 Burshakkyn kos uyaly ishinde uzynsha tartylgan zhuka zhargakty perdesi bar Tukymdary perdege bekinedi Piskende zhemistin kos zhaktauy tomengi zhagynan bastap kakyrajdy Zhemistin bul tүri kyrykkabat shomyr shalkan da bolady Ұsaktau tүri burshakkynsha dep atalady 3 Қauashak bir үsh bes zhәne kop uyaly kop tukymdy Tүrine karaj kakyrau zholy da tүrlishe Mysaly menduanada kauashagynyn kakpakshasy ashylady Sasyk menduana sүttigen shegirgүlde kyzgaldakta zhikteri shytynap uzynynan zharylyp kakyrajdy 4 Қanatty zhemis zhemis seriginin biraz boligi zhukaryp kanatka ajnalgan Zhel arkyly taralady үjenki shegirshin kajyn shagan zhәne t b 5 Dәnek bir tukymdy zhemis Tukymy zhemis serigimen tutasyp birigip ketken Bidaj zhүgeri arpa tary kүrish zhemisteri dәnek dep atalady 6 Tukymsha dәnekten ajyrmashylygy zhemis serigi tukymymen birikpegen Kobinde үlpek ajdarshasy bolady bakbak kүnbagys kaluen ogejshop tausagyz kekire 7 Zhangak zhemistin zhemis serigi agashtanyp katajyp ketedi Tukymdary zhemis serigimen birikpej bos zhatady emen zhangagy zhangaksha zhәne t b 8 Zhinaktalgan zhemister Zhinaktalgan zhemister sbornye plody bir birimen birikpegen kүrdeli kop analyktardan tүzilgen Қulpynaj klubnika itmuryn zhemisteri shyryndy bolyp koringenimen kurgak kop zhangakshaly zhinaktalgan zhemiske zhatady Zhangakshalary shyryndy gүltabanynyn gүltugyry ishinde zheke zheke ornalasady Tankuraj men bүldirgen ezhevika zhemisteri kop sүjekti zhinaktalgan zhemisterge zhatady sbornaya kostyanka Kop sүjekteri shyryndy gүltabanynyn ishinde zhinaktalgan Sonymen kulpynaj itmuryn zhemisteri kopzhangakshaly tankuraj bүldirgen zhemisteri kop sүjekti zhinaktalgan zhemisterge zhatady Sәbiz baldyrgan askok zhalbyz osimdikterinin zhemisteri bolshekti zhangaksha zhemis delinedi Ananas tut inzhir zhemisteri birikken zhemis soplodiya sebebi olar gүlshogyrdan tүziledi Shyryndy zhemister shyryny mol zhumsak bolady Olar zhidek zhidek tәrizdi sүjekti shyryndy dep bolinedi Zhidek zhemistin syrtky kabygy zhuka zhumsak ishinde tukymdary kop shyryndy Mysaly kyzanak karlygan alka zhүzim karakat kartop baklazhan zhemisteri Zhidek tәrizdi zhemister kop uyaly kop tukymdy Zhemistin syrtky kabatynda efir majy kop sary kyzgylt sary tүsti Ortangy kabaty makta tәrizdi borpyldak kebu ak tүsti Syrtky kabaty men ortangy kabaty birigip zhemis kabygyn tүzedi Ishki kabaty etti kalyn shyrynga toly Mundaj zhemistilerge apelsin mandarin limon zhatady ozinshe gesperidij pomeranec tobyna zhatkyzady Askabaktar tukymdasyna zhatatyn osimdikterdin zhemisteri zhidek tәrizdi delingenmen oz aldyna askabakty zhemister dep atalady Olarga kiyar karbyz kauyn askabak zhatady Alma zhemisinin tүziluine zhatynnan baska gүltabany tostagansha men kүltenin tүbi atalyktyn tomengi boligi katysady Alma 5 uyaly zhatynnan damityndyktan zhemisinin ishki boligi katty bolady әr uyasynda 2 den tukym ornalasady Syrtky kabaty shyryndy Sondyktan alma ozinshe alma zhemis dep atalady Alma zhemiske alma almurt bezhe zhәne t b zhatady Sүjekti shyryndy zhemisterdin syrtky kabaty zhuka ortangy kabaty kalyn etti shyryndy ishki kabaty katty sүjektengen Bir tukymdy zhemisterge shie alhory orik shabdaly zhәne t b zhatady Sүjekti zhemisterdin kurgak tүri de kezdesedi mysaly badam grek zhangagy kokos palmasy zhәne t b Қurgak zhemistin kop tukymdy kakyrap ashylatyn burshak burshakkyn t b zhәne bir tukymdy kakyrap ashylmajtyn zhangak tukymsha dәnek tүri bar Shyryndy zhemisti kop tukymdy zhidek askabak alma t b zhәne bir tukymdy sүjekti zhemis dep boledi Zhemiskaptyn syrtky kabaty ekzokarpij zhyltyr shie alma balauyzdy zhүzim alhory shomyr tүkti shabdaly zhumsak orik kyrtysty tushala kalyn limon apelsin katty zhangak bolady Shyryndy zhemisterde ekzokarpij kabatynan kejin kant maj zhinalatyn zhumsak mezokarpij orik shie t b kabaty tүziledi Zhemistin en ishki kabaty endokarpij kejbir osimdikterde katajyp sүjektenip ketedi alhory t b kejbireuinde zhumsak shyryndy limon apelsin nemese үlpekke burshak tukymdasy ajnalady men zhasushalarynda hlorofill bolgandyktan pisip zhetilu kezinde zhemistin zhasusha shyrynynda antocian pigmentinin kobeyuine zhәne hloroplastyn hromoplaska ajnaluyna bajlanysty tүsi ozgeredi Bir gүldegi birneshe analyktan tankuraj kara bүldirgen t b pajda bolgan zhemisti kүrdeli zhemis dep atajdy Bul zhagdajda kүrdeli zhemis tүzetin әr zhemis analyktan damidy Gүl shogyryndagy zheke gүlden damygan zhemisterdi shok zhemister mysaly zhүzim dejdi Өsimdikterdin pisken zhemisteri men tukymy zhel anemohoriya su gidrohoriya zhanuarlar zoohoriya zhәne adam antropohoriya arkyly taralady Қuramynda akuyz maj komirsu vitaminderi kop bolgandyktan zhemis tagamga mal azygyna t b pajdalanylady Koptegen zhemisten dәri boyau alynady Uly zhәne aram shopterdin zhemisteri ziyandy bolady DerekkozderҚazak enciklopediyasy 3 tom Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet