Кремний (лат. Sіlіcіum; Sі) — элементтердің периодтық жүйесінің ІV тобындағы элемент. Тұрақты 3 изотопы – 28Sі, 29Sі және 30Sі бар. Жер қыртысындағы мөлшері 29,5%. Табиғатта оттектен кейінгі көп тараған элемент.
| |||||||||||||||
Жай заттың сыртқы бейнесі | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Аморфты түрінде — қоңыр ұнтақ, кристалда — қара сұр, сәл жылтыр ![]() | |||||||||||||||
Атом қасиеті | |||||||||||||||
Атауы, символ, нөмірі | Кремний, 14 | ||||||||||||||
Топ типі | Металлоидтар | ||||||||||||||
Топ, период, блок | 14, 3, p | ||||||||||||||
Атомдық масса () | |||||||||||||||
Электрондық конфигурация | [Ne] 3s2 3p2; в соед. [Ne] 3s 3p3 (гибридизация) | ||||||||||||||
Қабықшалар бойынша электрондар | 2, 8, 4 | ||||||||||||||
Атом радиусы | 111 | ||||||||||||||
Химиялық қасиеттері | |||||||||||||||
111 | |||||||||||||||
210 | |||||||||||||||
42 (+4e), 271 (−4e) | |||||||||||||||
1,90 (Полинг шкаласы) | |||||||||||||||
0 | |||||||||||||||
Тотығу дәрежелері | −4, 0, +2; +4 | ||||||||||||||
1-ші: 786,0 (8,15) кДж/моль (эВ) | |||||||||||||||
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері | |||||||||||||||
Термодинамикалық фаза | |||||||||||||||
Тығыздық () | 2,33 г/см³ | ||||||||||||||
Балқу температурасы | 1414,85 °C (1688 K) | ||||||||||||||
Қайнау температурасы | 2349,85 °C (2623 K) | ||||||||||||||
50,6 кДж/моль | |||||||||||||||
Булану жылуы | 383 кДж/моль | ||||||||||||||
20,16 Дж/(K·моль) | |||||||||||||||
Молярлық көлем | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Жай заттың кристаллдық торы | |||||||||||||||
кубтық, алмас | |||||||||||||||
5,4307 Å | |||||||||||||||
645 ± 5 K | |||||||||||||||
Басқа да қасиеттері | |||||||||||||||
(300 K) 149 Вт/(м·К) | |||||||||||||||
130–188 ГПа | |||||||||||||||
51–80 ГПа | |||||||||||||||
Пуассон коэффициенті | 0.064–0.28 | ||||||||||||||
Моос қаттылығы | 6.5 | ||||||||||||||
7440-21-3 |

Ашылуы
Кремнийді алғаш рет 1811 жылы Гей-Люссак пен Л.Ж. Тенар ашқан. 1824 – 1825 жылдары швед химигі Я.Берцелиус фторлы кремнийді калиймен тотықсыздандырып, ал 1865 жылы орыс ғалымы Н.Н. Бекетов төрт хлорлы кремний мен мырышты әрекеттестіріп жеке бөліп алған.
Физикалық қасиеті:
Кремнийдің түсі күңгірт-сұр, шайырдай жылтыр, тығыздығы 2,32 г/м3, балқу t 1420С, қайнау t 2600С-қа жуық. Өнеркәсіпте Кремний кремнеземді қыздырып, кокспен тотықсыздандыру, ал таза кремний төрт хлорлы кремнийді мырыш буымен тотықсыздандыру арқылы алынады.
Қыздырғанда сутектен басқа кез келген бейметалмен қосыла алады. Төменгі температурада инертті. Таза кремний темір, мыс, алюминий, қорғасын қорытпаларында қолданылады. Ол мұндай қорытпалардың қышқылдарға төзімді, мықты,электрлік және магниттік қасиеттерін арттырады.
Кремний тау хрусталі немесе кварц (Si02) құрамында болады; ол (Si) қиын балқитын, металдық жылтыры бар, сұр түсті қатты зат. Оның каттылығы алмаздан төмендеу.
Аморфты кремний коңыр түсті ұнтақ, реакцияға түсуі оңай зат.
Химиялық қасиеті:
Жай заттармен:
- Si + 02 = Si02 (кремний оксиді)
- Si + 2F2= SiF4 (кремний фториді)
- Si + C = SiC (карборунд)
- Si + 2Mg = Mg2Si (магний силициді)
Күрделі заттармен:
Сілтінің ерітіндісімен қыздырғанда әрекеттеседі. Si + 2NaOH + Н20 = Na2Si03 + 2Н2↑
Қолданылуы
- Техникада шала өткізгіштер ретінде пайдаланылады.
- Si - электроникада жартылай өткізгіш ретінде қолданылады.
- SiC карборунд - бұрғылар, тегістегіш заттар жасауда, стоматологиялық құралдар өндірісінде, отқа, қышқылға төзімді заттар алады..
- Кремний өсімдіктер мен жануарлар үшін қажет. Диатомдар тәрізді кейбір су организмдері олардың қаңқаларын құрастыру үшін элементті пайдаланады.
- Адамдар сау тері, шаш, тырнақ және сүйектер үшін кремнийді қажет етеді.
- Кремниймен диеталық қоспалар сүйек тығыздығын арттырады және остеопороздың қаупін азайтады.
Алынуы
- зертханада Si02+ 2Mg = Si + 2MgO
- өндірісте Si02 + 2C = Si + 2CO
Кремнийдіц оттекті қосылыстары. Кремний оксиді
Кремний оксиді - құм Si02, 0 = Si = О Si02 - балқу температурасы жоғары, электр тогын өткізбейтін зат.
Кремний оксиді кремнезем, кварц, т. б. күйінде табиғатта кең таралған.
Құм суда ерімейді, бірақ қыздырғанда сілтімен және содамен қышқылдық оксид ретінде әрекеттеседі:
- Si02+ 2NaOH = Na2Si03 + Н20
- Si02+ Na2CO3 = Na2Si03+ C02 ↑
- Si02 + 4HF→ SiF4 + 2H20 (шыныға өрнек салуда жүретін реакция).
Кремний қышқылы, силикаттар
H2Si03 - метакремний қышқылы H4Si04 - ортокремний қышқылы
іркілдек () күйінде болады.
Алынуы:
Тұзынан күшті қышқылмен бөліп алуға болады.
- Na2Si03 + H2S04 (конц.) = H2Si03 ↓+ Na2S04
- H2Si03 - екі негізді, әлсіз, тұрақсыз қышқыл.
Екі сатыда диссоциацияланады; тұздары силикаттар деп аталады.
- NaHSiO3- натрий гидросиликаты
- Na2Si03 - натрий силикаты
- Na2Si03 + H20 + 2C02 = 2NaHC03 + H2Si03 ↓ ақ тұнба
Осыған қарағанда кремний қышқылы көмір қышқылынан да әлсіз қышкыл.
- Н2Si03 оңай айырылады.
- H2Si03 = Н20 + Si02
- Na2Si03, K2Si03 - ерімтал тұздар, оларды сұйық шыны деп атайды, желім ретінде қолданылады.
Шыны алуда мына реакдиялар жүреді:
- Na2C03 + Si02 = Na2Si03 + C02↑
- CaC03 + Si02 = CaSi03 + C02↑
Кәдімгі шынының құрамын былай өрнектеуге болады:
- Na20 • СаО • 6Si02
Химиялық шынының құрамы:
- К20 • СаО • 6Si02. Ол қиын балқиды.
Лағыл (рубин) шыныда Сr3+ ионы болады. Таза құмнан кварц шыны өндіріледі, ол медицинада (ультракүлгін сәулелерді өткізетіндіктен), химиялық ыдыстар жасауда қолданылады.
Цемент ендірісінің негізінде мына реакциялар жатыр:
- Аl203 • 2Si02 • 2Н20 = Аl203 • 2Si02+ 2H20
- СаС03 = СаО + С02↑
- СаО + Si02 = CaSi03
Цемент, бетон, темір-бетон, қожбетон - құрылыс материалдары.
Қазақстанда силикат енеркөсібінің кәсіпорындары төмендегідей болып шоғырланған:
- Маңғыстауда - СаСО3әктас;
- Жітіқарада (Қостанай облысы) - асбест;
- Семейде - цемент зауыты;
- Өскеменде - «Аютас» зауыты;
- , Таразда - шыны ендірісі;
- Леңгір, Есік, Өскеменде - кірпіш зауыттары бар.
Дереккөздер
- Химия: Усманова М. Б., Сақариянова Қ. Н. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2009. - 288 бет. ISBN 9965-34-929-0
- "Қазақ энциклопедиясы"
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kremnij lat Silicium Si elementterdin periodtyk zhүjesinin IV tobyndagy element Turakty 3 izotopy 28Si 29Si zhәne 30Si bar Zher kyrtysyndagy molsheri 29 5 Tabigatta ottekten kejingi kop taragan element 14 Alyuminij Kremnij Fosfor Si Ge Periodicheskaya sistema elementov14 SiZhaj zattyn syrtky bejnesiAmorfty tүrinde konyr untak kristalda kara sur sәl zhyltyrAtom kasietiAtauy simvol nomiriKremnij 14Top tipiMetalloidtarTop period blok14 3 pAtomdyk massa 28 086 m a b g mol Elektrondyk konfiguraciya Ne 3s2 3p2 v soed Ne 3s 3p3 gibridizaciya Қabykshalar bojynsha elektrondar2 8 4Atom radiusy111Himiyalyk kasietteri11121042 4e 271 4e 1 90 Poling shkalasy 0Totygu dәrezheleri 4 0 2 41 shi 786 0 8 15 kDzh mol eV 2 shi 1577 1 kDzh mol eV 3 shi 3231 6 kDzh mol eV Zhaj zattyn termodinamikalyk kasietteriTermodinamikalyk fazaҚatty deneTygyzdyk 2 33 g sm Balku temperaturasy1414 85 C 1688 K Қajnau temperaturasy2349 85 C 2623 K 50 6 kDzh molBulanu zhyluy383 kDzh mol20 16 Dzh K mol Molyarlyk kolem12 1 sm molkysymy P Pa 1 10 100 1000 10 000 100 000T K 1908 2102 2339 2636 3021 3537Zhaj zattyn kristalldyk torykubtyk almas5 4307 A645 5 KBaska da kasietteri 300 K 149 Vt m K 130 188 GPa51 80 GPaPuasson koefficienti0 064 0 28Moos kattylygy6 57440 21 3Kremnij SiAshyluyKremnijdi algash ret 1811 zhyly Gej Lyussak pen L Zh Tenar ashkan 1824 1825 zhyldary shved himigi Ya Bercelius ftorly kremnijdi kalijmen totyksyzdandyryp al 1865 zhyly orys galymy N N Beketov tort hlorly kremnij men myryshty әrekettestirip zheke bolip algan Fizikalyk kasieti Kremnijdin tүsi kүngirt sur shajyrdaj zhyltyr tygyzdygy 2 32 g m3 balku t 1420S kajnau t 2600S ka zhuyk Өnerkәsipte Kremnij kremnezemdi kyzdyryp kokspen totyksyzdandyru al taza kremnij tort hlorly kremnijdi myrysh buymen totyksyzdandyru arkyly alynady Қyzdyrganda sutekten baska kez kelgen bejmetalmen kosyla alady Tomengi temperaturada inertti Taza kremnij temir mys alyuminij korgasyn korytpalarynda koldanylady Ol mundaj korytpalardyn kyshkyldarga tozimdi mykty elektrlik zhәne magnittik kasietterin arttyrady Kremnij tau hrustali nemese kvarc Si02 kuramynda bolady ol Si kiyn balkityn metaldyk zhyltyry bar sur tүsti katty zat Onyn kattylygy almazdan tomendeu Amorfty kremnij konyr tүsti untak reakciyaga tүsui onaj zat Himiyalyk kasieti Zhaj zattarmen Si 02 Si02 kremnij oksidi Si 2F2 SiF4 kremnij ftoridi Si C SiC karborund Si 2Mg Mg2Si magnij silicidi Kүrdeli zattarmen Siltinin eritindisimen kyzdyrganda әrekettesedi Si 2NaOH N20 Na2Si03 2N2 ҚoldanyluyTehnikada shala otkizgishter retinde pajdalanylady Si elektronikada zhartylaj otkizgish retinde koldanylady SiC karborund burgylar tegistegish zattar zhasauda stomatologiyalyk kuraldar ondirisinde otka kyshkylga tozimdi zattar alady Kremnij osimdikter men zhanuarlar үshin kazhet Diatomdar tәrizdi kejbir su organizmderi olardyn kankalaryn kurastyru үshin elementti pajdalanady Adamdar sau teri shash tyrnak zhәne sүjekter үshin kremnijdi kazhet etedi Kremnijmen dietalyk kospalar sүjek tygyzdygyn arttyrady zhәne osteoporozdyn kaupin azajtady Alynuyzerthanada Si02 2Mg Si 2MgO ondiriste Si02 2C Si 2COKremnijdic ottekti kosylystary Kremnij oksidiKremnij oksidi kum Si02 0 Si O Si02 balku temperaturasy zhogary elektr togyn otkizbejtin zat Kremnij oksidi kremnezem kvarc t b kүjinde tabigatta ken taralgan Қum suda erimejdi birak kyzdyrganda siltimen zhәne sodamen kyshkyldyk oksid retinde әrekettesedi Si02 2NaOH Na2Si03 N20 Si02 Na2CO3 Na2Si03 C02 Si02 4HF SiF4 2H20 shynyga ornek saluda zhүretin reakciya Kremnij kyshkyly silikattar H2Si03 metakremnij kyshkyly H4Si04 ortokremnij kyshkyly irkildek kүjinde bolady Alynuy Tuzynan kүshti kyshkylmen bolip aluga bolady Na2Si03 H2S04 konc H2Si03 Na2S04 H2Si03 eki negizdi әlsiz turaksyz kyshkyl Eki satyda dissociaciyalanady tuzdary silikattar dep atalady NaHSiO3 natrij gidrosilikaty Na2Si03 natrij silikaty Na2Si03 H20 2C02 2NaHC03 H2Si03 ak tunba Osygan karaganda kremnij kyshkyly komir kyshkylynan da әlsiz kyshkyl N2Si03 onaj ajyrylady H2Si03 N20 Si02 Na2Si03 K2Si03 erimtal tuzdar olardy sujyk shyny dep atajdy zhelim retinde koldanylady Shyny aluda myna reakdiyalar zhүredi Na2C03 Si02 Na2Si03 C02 CaC03 Si02 CaSi03 C02 Kәdimgi shynynyn kuramyn bylaj ornekteuge bolady Na20 SaO 6Si02 Himiyalyk shynynyn kuramy K20 SaO 6Si02 Ol kiyn balkidy Lagyl rubin shynyda Sr3 iony bolady Taza kumnan kvarc shyny ondiriledi ol medicinada ultrakүlgin sәulelerdi otkizetindikten himiyalyk ydystar zhasauda koldanylady Cement endirisinin negizinde myna reakciyalar zhatyr Al203 2Si02 2N20 Al203 2Si02 2H20 SaS03 SaO S02 SaO Si02 CaSi03 Cement beton temir beton kozhbeton kurylys materialdary Қazakstanda silikat enerkosibinin kәsiporyndary tomendegidej bolyp shogyrlangan Mangystauda SaSO3әktas Zhitikarada Қostanaj oblysy asbest Semejde cement zauyty Өskemende Ayutas zauyty Tarazda shyny endirisi Lengir Esik Өskemende kirpish zauyttary bar DerekkozderHimiya Usmanova M B Sakariyanova Қ N Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen tolyktyrylgan Almaty Atamura 2009 288 bet ISBN 9965 34 929 0 Қazak enciklopediyasy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet