Қоңырат

Қоңырат
Ұраны	Алатау, Мүкәмәл
Лақап атауы
Шығу тегі	Хонкират
Жүзі	Орта жүз
Тайпасы	Қоңырат
Бөлімдері	Көтенші (Құдайбердінің лақап аты), Көктің ұлы (Тәңірберді)
Тараулары	Көтенші: Киікші,Саңғыл, , , Аққошқар, Аманбай, Жаманбай, Божбан, Жетімдер, Маңғытай, Ноғай, Жауғашты, Тіней Көктің ұлы: Байлар, , Қаракөсе, Оразкелді, , Тоқболат, Құлшығаш, Алғи
Ақсақалы	Сеңке би
Қыстаулары	Сырдария жағалауы
Жайлаулары	Қаратау аумағы
Веб-торабы

 Басқа мағыналар үшін Қоңырат (айрық) деген бетті қараңыз.

Қоңырат — Орта жүзге жататын үлкен рулардың бірі.

Тарихи деректерде "Қоңғырат", "Қоңқырат", деген атаулар кездеседі. Қоңырат дегендердің жылқы малына ешқандай да, қатыстары жоқ. нан шыққан екі халықтың бірі. Тарихи деректердегі Қоңырат, Хонкират, Қоңғырат дегеніміз (Ергенеқоң) Қоң қыратынан шыққандар екендерін айтып тұр. Қоңыраттар 92 баулы атаға бөлінген, бірақ қазір Қазақстанда Екі атасы (Көтенше мен Көктің ұлы) бар. Қалғаны белгісіз. Тарихи мекені Сырдың бойы. Қазір қоңыраттар көбінесе Қазақстанның оңтүстігі, Қарақалпақстан, Өзбекстан жерінде тұрады. "Шыңғысханның құпия шежіресі" кітабында Шыңғысханның бәйбішесі Бөрте (Жошының шешесі) Қоңырат руынан екені айтылады. Орта және ұлы жүздер қазақтарының рулық-тайпалық құрамының 1748 жылы А. Тевкелев жазған суреттемесінде Қоңыраттардың «күшті ру» екені, «Орта ордаға жататыны», көбінде «Үлкен ордамен бірге көшіп жүретіні» айтылған. Ш. Ш. Уәлиханов қоңыраттардың Орта ордадан Уәли хан тұсында (XIX ғасырдың бірінші жартысы) бөлініп, «Бұхарада, Қоқанда, Ташкентте, бәрінен бұрын Қаратауда және Талас өзені бойында өзбек руларымен (көршілес) көшіп жүретінін» жазған. Хабарлар арасындағы айырмашылық 80 жылға жуық, бірақ олардың (қоңыраттардың), Орта Азия мен ұлы (Үлкен) жүз қоныстарына кетіп қалғаны жайында XVIII ғасырдың ортасында да, XIX ғасырдың бірінші жартысында да айтылады.

Мұның қысқаша тарихы мынадай. XVIII ғасырда қоңыраттар көшпенді өзбектердің мемлекеті кезінде болған бұрынғы құдіретінен айрылды, ал ол кезде қоңыраттар оның жауынгерлік сол қанатына енген еді. Шайбани хан Дешті Қыпшақтан Мауараннахрға бет бұрған кезде көптеген қоңыраттар сол жаулап алушы ханға еріп кетті. Шайбани хан қаза тапқаннан кейін Мауараннахрда өзара қырқыс күшейіп, XVI ғасырдың аяғы XVII ғасырдың басында ол дербес екі хандыққа: маңғыттар басқарған Бұхара және қоңыраттар басқарған Хиуа хандықтарына бөлінді. Мауараннахрға кеткен қоңыраттар қарақалпақ халқы компоненттерінің біріне айналды. 

Алпамыс туралы жырдың өзі де Орта Азиямен байланысты. Қисса былай деп басталады:

Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
Жиделі Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде,
Байбөрі деген бай бопты...
Қиссаның басқа бір жерінде Байбөрінің ауылы Байсыннан екі күншілік жерде болғаны айтылады. Байсынтау Ғиссар жотасының оңтүстік-шығыс сілемі, Бұхарадан Ғиссарға және одан әрі Әмударияға баратын ежелгі керуен жолы сол арқылы өткен. Жиделі Байсын осы таудың Сұрхан өзенше қарай жатқан беткейінде. Ә. Диваевтың XX ғасырдың бас кезінде қазақтардан жазып алған мәліметтеріне қарағанда: «Жиделі Байсын екі бектіктің: Куляб және бектіктеріпің шегінде. Онда Байсын деп аталатын үлкен көл бар. Онда Кіші орданың қырғыздары (қазақтары М. М.) тұрады. Орта орданың қоңыраттары мен арғындары да бар». Қоңыраттардың оңтүстікке, ата-бабаларының жеріне, басқа халықтардың құрамына енген туыс тайпаларға қарай көшуіне түрткі болған себептердің бірі атамекен туралы түсінікпен тығыз байланысты этникалық сана сезім екеніне күмән жоқ.

Қоңыраттар Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейіне, Бөген, Арыстанды, Арыс өзендерінің бойында, Сырдария өзеніне дейін қоныстанып, оның сол жағалауын алып жатты. Олардың қыстаулары Жаңақорған, Балдыр, тауларынан ағып шығатын көптеген шағын өзендердің төменгі және орта ағыстарында, Сырдария жағалауында орналасқан. Жайлау үшін Қаратаудан ағып шығатын өзендердің бас жағына, ал малы көптері одан әрі солтүстікке, Ақмола жағына кеткен. Қоңыраттардың түрлі аталары былайша қоныстанған: Көтеншіден тараған рулары Түркістан, Шәуілдір Жаңақорған шегінде, Шаян, Бөген өзендерінің бойында және Сырдария жағалауында; Көктіңұлынан тараған рулар Арыс өзенінен оңтүстікке қарай Монтайтас, Қабылсай, Шеңгелді (қазіргі Ұзынқұдық), Сарыағаш, Шардара, Мақтаарал деген жерлерде, Ташкентке дейін қоныстанған.

Қоңыраттың кейбір рулары (мысалы, Жетімдер) жартылай отырықшылық өмір сүріп, Сырдариядан тартылған арналарды бойлай қоныстанған. Аңызға қарағанда, Көтеншінің үш әйелінен туған балалар үш арна бойын мекендеп, егіншілікпен айналысқан, тары, бидай, бақша дақылдарын еккен. Малды құмға айдап апарған.

Тайпаның рулары

Көтеншіден (Құдайбердінің) тараған:

• Саңғыл (одан , Нұрсай, Самай, Бақай, Қошқар, , )
• Маңғыттар, Маңғытай (одан Сүйіш, Кенбай, Дандай, Аралбай, Алтай, Қабырға, Қырық бөрі, Орынбет т.б)
• Божбан (одан Қожағұл, Жәукім, Итемген, Құлым, Бекарыс, Тоқпақ, Жұмық, Ұрық)
• Жетімдер
• (одан , Жиенбет)
• (одан , )
• Аққошқар (одан Қараша, Көкірек)
• Байқошқар (одан , Қайрақ)
• Аманбай (одан )
• Жаманбай (одан , , , Ноғай, ,* ,* (одан Киікші, Жары, Тіней, Көтен, Сасық)

Көктің ұлынан (Тәңірберді) тараған:

• Байлар-Жандар (ағайындылар) ішінде ( , , , Көбек, , , ).
• Оразкелді (Қоңырат)
• Қаракөсе
• Тоқболат
• Құлшығаш ішінде ().
• Алғи ішінде (Елімбет), Аққойлы (Жолымбет) болып бөлінеді.

« бұл тұлғаға қатысты шежіре бар: Қоңырат

Дереккөздер