“Алпамыс батыр” — қазақ халқының қаһармандық эпосы. Терең мазмұны, көркемдігі мен тарихи шындықты қамтуы жағынан “Одиссея”, “Манас”, “Калевала”, “Қобыланды батыр” т.б. жырлар секілді әлемге танымал эпостық жыр. “Алпамыс батырда” халықтың басынан өткен қаһармандық оқиғалар эпик. әсірелеу заңдылығымен берілген. Жырда талай заманның түсінігі, дүниетанымы, шындығы қат-қабат қорытылып, полистадиялы түрде жинақталған. Мұнда түрік қағандығы дәуіріндегі (5-7 ғ.) азаттық үшін күрестің сарындарынан бастап, 17-18 ғ-ғы қалмақ шапқыншылығына қарсы қаһармандық ұрыстардың нақтылы елестері де сезіліп отырады. Зерттеушілер (В.М. Жирмунский т.б.) “Алпамыс батыр” жырында көне дәуірдің салт-санасы, ғұрпы, неғұрлым айқын бейнеленгенін атап өткен. Жыр дәл қазіргідей класик. бүтіндікке замандар бойында жетілу, толығу арқасында жеткен. Әсіресе, жырдан батырлық ертегілердің жігі айқын байқалуы эпосты ең байырғы туындылардың бірі деп есептеуге мүмкіндік береді. Мыс.: жырда қарт ата-аналардың жаратқаннан перзент тілеп әулиелерге түнеп мінәжат етуі, болашақ батырды зарығып көруі; жас қаһарманнның жедел ер жетіп, айрықша қайрат танытып өзі таңдап жүйрік ат мінуі; жау шапқыншылығына ұшыраған елінің кегін қайтарып, туған елін бақытқа кенелтуі; өзіне өмірсерік болатын сұлу жар таңдап бақытты өмір кешуі секілді ежелгі батырлық ертегілерге тән тұрақты сарындар жырда мейлінше анық және толық көрсетіледі. Алпамыс жау зынданында жатқан кезінде оның қалыңдығы Гүлбаршынды Ұлтақұлдың зорлықпен алуға ұмтылуы, батырдың өз әйелі “тойының” үстінен шығуы бұл эпосты ертедегі гректің “Одиссеясымен” үндестіреді. Әлбетте жырдың ең қызықты тармағы қазақ халқының бертіндегі тарихи өмірінің сипатын беретіндігі. Қазақ халқының 17-18 ғ-да қалмақ жаулаушыларына қарсы күресі көптеген жырларда фабулалық шынайы көрініс береді. Жырда көрсетілген жер, мекен, адам аттары, елдің шаруашылық кәсіптері, салт-ғұрыптары эпостың қазақ халқының төл туындысы екендігін дәлелдейді. Қаһармандардың туып-өскен, өмір кешкен елі — Жиде байсын, нақтылы тайпасының аты — қоңырат болып көрсетілгені көптеген ғалымдардың, соның ішінде Жирмунскийдің дастанды қоңыраттардың тайпалық эпосы деп айтуына мүмкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын оқиғалар, адамдардың іс-әрекетінің молдығы, сан-дәуірдің наным-сенім ерекшелігін танытатын тұстары эпостың шеңберін бүкілқазақтық көлемге көтереді. “Алпамыс батыр” жырының халықтың есінен мәңгілік ұмытылмастай орын алу себебі тарихи әлеум. шындықтың биік көркемдікпен жырлануында. Мұндағы бейнеленетін көріністердің бәрі де қазақтың көшпелі өміріне тән мейлінше етене жәйттер. Байбөрі мен Байсарының бір-бірімен уәде байласып құдандалы болуы, қадым замандағы нағыз қазақтың шындығы. Құдалардың көкпар үстінде бір-бірімен өкпелесіп, Байсарының жат елге көшіп кетуі, барған жерінде зәбір көруі, ақырында Гүлбаршын сұлуды Алпамыс батырдың іздеп тауып, көп қиыншылық, азапты оқиғалардан соң алып қайтуы ұзақ жылдарға созылған жаугершілік заманның елестері. Әлбетте Алпамыс та, Гүлбаршын да мейлінше әсіреленген. Идея, мұрат дәрежесіне көтерілген бейнелер. Батырға тән ерекше қасиеттер: жаудан сескеніп қорықпайтындық, қалың дұшпанға қарсы шабатын, намыс пен арды жоғары қоя білетіндік, еліне қамқорлық Алпамыстың басынан табылса, әйел атаулының ең ұнамды сипаттары болып табылатын ақылдылық, мінезділік, опалылық сынды белгілер Гүлбаршынға тән болып көрінеді. Бұндай бейнелер халықтың ең ізгі адамдар туралы ұғымына, арманына сәйкес келеді. Эпостың қай заманда да халық көңіліне дөп келетін қасиеттері мұнда болғанды ғана емес, болуы мүмкіннің де жинақталып берілуінде. Алпамыстың отқа салса күймейтін, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін болып көрінуі халықтың ешқашан жойылмайтын, жаңсылықтан үмітін үзбейтін дәл осындай ел перзенті болса дейтін аңсарынан туған.
Батырдың туған жері жайлы да нақты мәлімет жоқ. Деректерде Алпамыстың қазіргі Жиделі-Байсын аймағында ғұмыр кешкені айтылады. «Алпамыс батыр» жырында да осы жерлер туралы мәлімет бар. Енді бір қызығы, Қызылорда облысының Шиелі өңірінде Жиделі және Байсын деген жер-су атаулары бар екен. Тарихшыларымыз Алпамыс батыр осы аймақта өмір сүруі мүмкін деген деректер келтіріп жүр. Алайда, бұл нақты мәлімет емес, болжам ғана.
“Алпамыс батыр” жыры ел арасында замандар бойында айтылып келгенімен баспа жүзін алғаш рет 1899 ж. (“Қисса И-Алпамыш”, Қазан) көрген. Қазан төңкерісіне дейін бұл жыр 7 рет қайталанып басылып шыққан. Жырдың ел арасындағы түрлі нұсқаларын іздеп тауып, хатқа түсіріп орысша мазмұнда бастырған атақты фолькоршы Ә.Диваев. Ол бұл жырдың бір нұсқасын қарақалпақ бахшысы Жиемұрат Бермухамедовтан, тағы бірер нұсқасын Шымкент оязының тұрғыны Е.Ақылбековтің қолжазбасынан алған. Кеңес жылдарында өзге де батырлық жырларымен қатар “Алпамыс батыр” сан рет қайта басылды. Оның тарихи, көркемдік мәні мен орны туралы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыдықов сынды зерттеушілер арнаулы еңбектер жазды. Бұл қатарда орыс ғалымы Жирмунскидің түрік батырлық эпосы туралы монографиясын айрықша атап өтуге болады. “Алпамыс батыр” жырының дүние жүзіне мәлім болуына осы аталған еңбектің пайдасы зор болды. Жырдың аса тартымды, кең танымал болуының тағы бір сыры оның фабулалық желілерінің түрік тілдес халықтарда да ұшырауына байланысты. Қазақ халқының бірнеше ертегілерінде “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық сарыны кездеседі. Татар, башқұрт халықтарында бұл тақырып ертегі түрінде айтылады. “Қорқыт Ата кітабы” мен “Алпамыс батыр” жырының тараулары арасындағы ұқсастық тарихтың тағы да бір терең қабаттарына бойлатады. Мұның өзі қыпшақ-оғыз халықтарының бір заманда Сырдария бойларында ұзақ уақыт аралас өмір кешкендігінің де куәлігіндей. Тәуелсіздік туын көтерген көптеген түрік халықтары егемендік алған заманда бұл елдердің ерте кездегі өнер байланысын, тағдырлыстығын, мүдделерінің ортақтығын, көркемдік ойлау мәдениетінің жақындығын көрсететін этник. туыстықты дәлелдейтін нағыз қымбат куәліктің бірі “Алпамыс батыр” жыры болуы оның халықар. деңгейдегі мәнін арттыра түседі. Алпамыс батырдың түп негіздерінің пайда болғанына 1200-1300 жыл толды деп тұжырымдауымызға да осы мысалдар айқын себеп. Жырдың үлкен, көркем поэзиялық нұсқалары туысқан қарақалпақ, өзбек халықтарында да кездеседі. Бұл көрсетілгендер “Алпамыс батыр” жырының көптеген түрік халықтарының бастан кешкен тағдыр-талайын еске салатын жалпы түріктік қасиетінің молдығын аңғартады. “Алпамыс батыр” жырының халық арасында айрықша қастерленуі оның түрлі нұсқасы көп болуына ықпал етті. Қазан төңкерісіне дейін бұл жырды Қазақстанның барша облысында айтып келгені белгілі. Сол нұсқаларда жырдың соны қырлары кездесіп отырады. Әсіресе “Алпамыс батыр” жыры Оңтүстік Қазақстан уәләятында мол таралғаны атап көрсетерлік. Бұл өлкеде осы жырдың түрлі нұсқаларын айтқан С.Аққожаев, Ә.Байтұрсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жақыпов тәрізді ақын-жыршылар өмір кешкен. Әсіресе Сұлтанбек Аққожаевтың жазып алған нұсқасы “Алпамыс батыр” жырлардың ішіндегі ең толық әрі көркем түрі болып табылады. “Алпамыс батыр” күйтабаққа жазылған. Ауыз әдебиеті шығармаларының қымбат қасиетінің бірі жаңа жазба туындылар жасауға негіз болатындығында. “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық, құрылыстық және көркемдік ерекшеліктері бірталай авторларды жаңа туындылар жасауға ұмтылдырған. Мысалы: Өзбекстан мен Қарақалпақстан қаламгерлері осы жыр негізінде пьеса жазды. Ал қазақ композиторы Е.Рахмадиевтің “Алпамыс” операсы (Либр. жазған К.Кенжетаев) құндылықтарымыздың қатарына қосылды.
Дереккөздер
- Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
- http://zhasorken.kz/%D0%B0%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D1%81-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%80-%D1%88%D0%B8%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%B4%D0%B5-%D1%82%D1%83%D2%93%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D0%B0/ Мұрағатталған 21 мамырдың 2018 жылы.
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
Қосымша мәліметтер
- [1](қолжетпейтін сілтеме) — Қазақ эпостары туралы
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alpamys batyr kazak halkynyn kaһarmandyk eposy Teren mazmuny korkemdigi men tarihi shyndykty kamtuy zhagynan Odisseya Manas Kalevala Қobylandy batyr t b zhyrlar sekildi әlemge tanymal epostyk zhyr Alpamys batyrda halyktyn basynan otken kaһarmandyk okigalar epik әsireleu zandylygymen berilgen Zhyrda talaj zamannyn tүsinigi dүnietanymy shyndygy kat kabat korytylyp polistadiyaly tүrde zhinaktalgan Munda tүrik kagandygy dәuirindegi 5 7 g azattyk үshin kүrestin saryndarynan bastap 17 18 g gy kalmak shapkynshylygyna karsy kaһarmandyk urystardyn naktyly elesteri de sezilip otyrady Zertteushiler V M Zhirmunskij t b Alpamys batyr zhyrynda kone dәuirdin salt sanasy gurpy negurlym ajkyn bejnelengenin atap otken Zhyr dәl kazirgidej klasik bүtindikke zamandar bojynda zhetilu tolygu arkasynda zhetken Әsirese zhyrdan batyrlyk ertegilerdin zhigi ajkyn bajkaluy eposty en bajyrgy tuyndylardyn biri dep esepteuge mүmkindik beredi Mys zhyrda kart ata analardyn zharatkannan perzent tilep әulielerge tүnep minәzhat etui bolashak batyrdy zarygyp korui zhas kaһarmannnyn zhedel er zhetip ajryksha kajrat tanytyp ozi tandap zhүjrik at minui zhau shapkynshylygyna ushyragan elinin kegin kajtaryp tugan elin bakytka keneltui ozine omirserik bolatyn sulu zhar tandap bakytty omir keshui sekildi ezhelgi batyrlyk ertegilerge tәn turakty saryndar zhyrda mejlinshe anyk zhәne tolyk korsetiledi Alpamys zhau zyndanynda zhatkan kezinde onyn kalyndygy Gүlbarshyndy Ұltakuldyn zorlykpen aluga umtyluy batyrdyn oz әjeli tojynyn үstinen shyguy bul eposty ertedegi grektin Odisseyasymen үndestiredi Әlbette zhyrdyn en kyzykty tarmagy kazak halkynyn bertindegi tarihi omirinin sipatyn beretindigi Қazak halkynyn 17 18 g da kalmak zhaulaushylaryna karsy kүresi koptegen zhyrlarda fabulalyk shynajy korinis beredi Zhyrda korsetilgen zher meken adam attary eldin sharuashylyk kәsipteri salt guryptary epostyn kazak halkynyn tol tuyndysy ekendigin dәleldejdi Қaһarmandardyn tuyp osken omir keshken eli Zhide bajsyn naktyly tajpasynyn aty konyrat bolyp korsetilgeni koptegen galymdardyn sonyn ishinde Zhirmunskijdin dastandy konyrattardyn tajpalyk eposy dep ajtuyna mүmkindik bergen Degenmen eposta sipattalatyn okigalar adamdardyn is әreketinin moldygy san dәuirdin nanym senim ereksheligin tanytatyn tustary epostyn shenberin bүkilkazaktyk kolemge koteredi Alpamys batyr zhyrynyn halyktyn esinen mәngilik umytylmastaj oryn alu sebebi tarihi әleum shyndyktyn biik korkemdikpen zhyrlanuynda Mundagy bejnelenetin korinisterdin bәri de kazaktyn koshpeli omirine tәn mejlinshe etene zhәjtter Bajbori men Bajsarynyn bir birimen uәde bajlasyp kudandaly boluy kadym zamandagy nagyz kazaktyn shyndygy Қudalardyn kokpar үstinde bir birimen okpelesip Bajsarynyn zhat elge koship ketui bargan zherinde zәbir korui akyrynda Gүlbarshyn suludy Alpamys batyrdyn izdep tauyp kop kiynshylyk azapty okigalardan son alyp kajtuy uzak zhyldarga sozylgan zhaugershilik zamannyn elesteri Әlbette Alpamys ta Gүlbarshyn da mejlinshe әsirelengen Ideya murat dәrezhesine koterilgen bejneler Batyrga tәn erekshe kasietter zhaudan seskenip korykpajtyndyk kalyn dushpanga karsy shabatyn namys pen ardy zhogary koya biletindik eline kamkorlyk Alpamystyn basynan tabylsa әjel ataulynyn en unamdy sipattary bolyp tabylatyn akyldylyk minezdilik opalylyk syndy belgiler Gүlbarshynga tәn bolyp korinedi Bundaj bejneler halyktyn en izgi adamdar turaly ugymyna armanyna sәjkes keledi Epostyn kaj zamanda da halyk koniline dop keletin kasietteri munda bolgandy gana emes boluy mүmkinnin de zhinaktalyp beriluinde Alpamystyn otka salsa kүjmejtin ok otpejtin kylysh kespejtin bolyp korinui halyktyn eshkashan zhojylmajtyn zhansylyktan үmitin үzbejtin dәl osyndaj el perzenti bolsa dejtin ansarynan tugan Alpamys batyr poshta markasyAlpamys batyr Batyrdyn tugan zheri zhajly da nakty mәlimet zhok Derekterde Alpamystyn kazirgi Zhideli Bajsyn ajmagynda gumyr keshkeni ajtylady Alpamys batyr zhyrynda da osy zherler turaly mәlimet bar Endi bir kyzygy Қyzylorda oblysynyn Shieli onirinde Zhideli zhәne Bajsyn degen zher su ataulary bar eken Tarihshylarymyz Alpamys batyr osy ajmakta omir sүrui mүmkin degen derekter keltirip zhүr Alajda bul nakty mәlimet emes bolzham gana Alpamys batyr zhyry el arasynda zamandar bojynda ajtylyp kelgenimen baspa zhүzin algash ret 1899 zh Қissa I Alpamysh Қazan korgen Қazan tonkerisine dejin bul zhyr 7 ret kajtalanyp basylyp shykkan Zhyrdyn el arasyndagy tүrli nuskalaryn izdep tauyp hatka tүsirip oryssha mazmunda bastyrgan atakty folkorshy Ә Divaev Ol bul zhyrdyn bir nuskasyn karakalpak bahshysy Zhiemurat Bermuhamedovtan tagy birer nuskasyn Shymkent oyazynyn turgyny E Akylbekovtin kolzhazbasynan algan Kenes zhyldarynda ozge de batyrlyk zhyrlarymen katar Alpamys batyr san ret kajta basyldy Onyn tarihi korkemdik mәni men orny turaly M Әuezov S Sejfullin Қ Zhumaliev Ә Margulan M Ғabdullin N Smirnova T Sydykov syndy zertteushiler arnauly enbekter zhazdy Bul katarda orys galymy Zhirmunskidin tүrik batyrlyk eposy turaly monografiyasyn ajryksha atap otuge bolady Alpamys batyr zhyrynyn dүnie zhүzine mәlim boluyna osy atalgan enbektin pajdasy zor boldy Zhyrdyn asa tartymdy ken tanymal boluynyn tagy bir syry onyn fabulalyk zhelilerinin tүrik tildes halyktarda da ushyrauyna bajlanysty Қazak halkynyn birneshe ertegilerinde Alpamys batyr zhyrynyn okigalyk saryny kezdesedi Tatar bashkurt halyktarynda bul takyryp ertegi tүrinde ajtylady Қorkyt Ata kitaby men Alpamys batyr zhyrynyn taraulary arasyndagy uksastyk tarihtyn tagy da bir teren kabattaryna bojlatady Munyn ozi kypshak ogyz halyktarynyn bir zamanda Syrdariya bojlarynda uzak uakyt aralas omir keshkendiginin de kuәligindej Tәuelsizdik tuyn kotergen koptegen tүrik halyktary egemendik algan zamanda bul elderdin erte kezdegi oner bajlanysyn tagdyrlystygyn mүddelerinin ortaktygyn korkemdik ojlau mәdenietinin zhakyndygyn korsetetin etnik tuystykty dәleldejtin nagyz kymbat kuәliktin biri Alpamys batyr zhyry boluy onyn halykar dengejdegi mәnin arttyra tүsedi Alpamys batyrdyn tүp negizderinin pajda bolganyna 1200 1300 zhyl toldy dep tuzhyrymdauymyzga da osy mysaldar ajkyn sebep Zhyrdyn үlken korkem poeziyalyk nuskalary tuyskan karakalpak ozbek halyktarynda da kezdesedi Bul korsetilgender Alpamys batyr zhyrynyn koptegen tүrik halyktarynyn bastan keshken tagdyr talajyn eske salatyn zhalpy tүriktik kasietinin moldygyn angartady Alpamys batyr zhyrynyn halyk arasynda ajryksha kasterlenui onyn tүrli nuskasy kop boluyna ykpal etti Қazan tonkerisine dejin bul zhyrdy Қazakstannyn barsha oblysynda ajtyp kelgeni belgili Sol nuskalarda zhyrdyn sony kyrlary kezdesip otyrady Әsirese Alpamys batyr zhyry Ontүstik Қazakstan uәlәyatynda mol taralgany atap korseterlik Bul olkede osy zhyrdyn tүrli nuskalaryn ajtkan S Akkozhaev Ә Bajtursynov E Kerimbetov A Nysanov Zh Zhakypov tәrizdi akyn zhyrshylar omir keshken Әsirese Sultanbek Akkozhaevtyn zhazyp algan nuskasy Alpamys batyr zhyrlardyn ishindegi en tolyk әri korkem tүri bolyp tabylady Alpamys batyr kүjtabakka zhazylgan Auyz әdebieti shygarmalarynyn kymbat kasietinin biri zhana zhazba tuyndylar zhasauga negiz bolatyndygynda Alpamys batyr zhyrynyn okigalyk kurylystyk zhәne korkemdik erekshelikteri birtalaj avtorlardy zhana tuyndylar zhasauga umtyldyrgan Mysaly Өzbekstan men Қarakalpakstan kalamgerleri osy zhyr negizinde pesa zhazdy Al kazak kompozitory E Rahmadievtin Alpamys operasy Libr zhazgan K Kenzhetaev kundylyktarymyzdyn kataryna kosyldy DerekkozderAjbyn Enciklopediya Bas red B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 880 bet ISBN 9965 893 73 H http zhasorken kz D0 B0 D0 BB D0 BF D0 B0 D0 BC D1 8B D1 81 D0 B1 D0 B0 D1 82 D1 8B D1 80 D1 88 D0 B8 D0 B5 D0 BB D1 96 D0 B4 D0 B5 D1 82 D1 83 D2 93 D0 B0 D0 BD D0 B1 D0 B0 Muragattalgan 21 mamyrdyn 2018 zhyly Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2Қosymsha mәlimetter 1 kolzhetpejtin silteme Қazak epostary turalyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet