Ауыз әдебиеті — айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы.
Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте “халық шығармашылығы”, “халық поэзиясы”, “халықтың ауызша сөз өнері” дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған “фольклор” (ағылшынша lolk — халық, lore — білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес.
Мысалы, “халық поэзиясы” дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық жанрларды жинақтап атауға лайық болса, “халық шығармашылығы” — халық шығармашылығы мен өнерінің барлық түрлерінің жалпы атауы, “ауызша сөз өнері” — прозалық та, поэзиялық та шығармалардың ортақ ұғымы. Бұларға қоса “халық даналығы”, “халық білімі” деп аударылатын “фольклор” терминінің мән-мағынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халықтарының ұғымында бұл сөздің мағынасы тым ауқымды. Ол халықтың киім-кешек, құрал-жабдық, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркем өнерін (поэзия, музыка, би, ою-өрнек, тоқыма өнері, т. б.) тұтастай атау үшін қолданылады. Бұл жағынан алғанда ол тек ауыз әдебиетін ғана емес, “этнография”, “” дейтін ұғымдармен де сабақтасып жатыр. “Фольклор” атауы орыс ғалымдарының зерттеулері арқылы халықтың ауызша поэтикалық шығармашылығы деген мағынада қалыптасқан. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы “ауыз әдебиеті” деген ұғым да “фольклордың” осы мәнімен сабақтас. Бұлар бірін-бірі толық алмастыра береді. Ауыз әдебиетіін зерттейтін ғылымды “фольклортану” деп атау да осыған байланысты. Қазақ халқының ауыз әдебиеті өзінің көркемдік-идеялық нәрімен, эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол — көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Әрі ұлттық рухани мәдениеттің ғасырлар тізбегіндегі тарихи өзгерісін, этникалық санамен қарайлас жүріп өткен жолын да көз алдымызға елестете алады. Ауыз әдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да — халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өз еншісі болып табылады. Ауыз әдебиетінің осы өзгешілігі оның әлеум. бітімін де айқын сипаттайды. 20 ғасырдың басына дейін көшпелі қоғамда туып, көшпелі қоғамның талап-талғамы мен әлеуметтік қажеттілігіне толық жауап берген ауызша сөз өнері өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалады, көркемдігі мен әлеум.-қоғамдық қызметі бойынша ең биік тұғырға көтерілді. Көшпелі қоғам мәдениетінде табан астында туып, тыңдаушысын тәнті етпеген өлеңді, мәнерін таппаған жырды өнер деп танымаған. Осындай тіршілік аясында қалыптасқан ауыз әдебиеті барлық белгілері бойынша классик. деңгейге көтерілген. Сондықтан да қазақ халқының ауызша сөз өнері отырықшы елдердегі көп өнердің бір тармағы ретінде дамыған фольклорлық шығармашылықтан оқшауланып тұрады. Көшпелі қоғамда фольклор белгілі бір әлеум. топтың ғана шығармашылығы емес, жалпы халықтың ханы мен қарасына, батыры мен биіне, байы мен кедейіне ортақ өнер, әмбеге тиесілі мұра. Бұған себеп күнделікті тіршілікті өнер дәрежесіне, кез келген құбылысты бейнелі де бедерлі жеткізуге дала перзентінің бейім тұруы еді. Қазақ даласындағы көшпелі қоғам мәдениет пен ғылымның біраз салаларынан кенжелеп жатқанымен, ауыз әдебиетінің таң қаларлықтай тұтас, қоғамдық дәрежеде дамуына мейлінше толық жағдай жасады. Ауызша айту фольклордың тек қана шығарылу, таралу жолы емес, бүкіл қоғам тарапынан қолдау тапқан өнердің басты шарты болды. Үлкен де, кіші де ауызша өнер дәстүріне дағдыланды, жасынан санасына сіңіріп, соны ғана мойындады. Бүкіл қоғам ауызша өнер мектебі болды. Осыған лайық ауыз әдебиетінің көтерген жүгі де орасан зор еді. Халықтың тарихи зердесі, философиялық ой-түйіндері, педагогикалық тәжірибесі, адамгершілік нормалары, кәсіптік әдебиетке тән көркемдік сұраныстары, театрлық өнерге тиесілі есесі ауыз әдебиетіне жүктеледі. Іс жүзінде оның араласпайтын саласы қалған жоқ. Шілдеханадан бастап рулар арасындағы дау-дамайларға, бесік жырынан бастап жоқтауға, ем-домнан бастап лирикалық өлеңдерге, ырым-түсініктерден бастап қоғамдық дүниетанымдық аңыз-әңгімелерге, мифтік сенімдерден бастап қоғамдық ой-пікірлерге дейінгінің бәрі де фольклорға тоғысты. Сондықтан да ол қай заманда да белгілі бір топтың (немесе таптың) ғана мұрасы болған жоқ. Бұған өткен қоғамдарда қазақ ауыз әдебиеті туралы пікір білдірген адамдардың әр түрлі мамандық иелері болуы да дәлел бола алады. Олар өздеріне қажет елдің тарихы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, мінез-сипаты, дүниетанымы, моральдық-этикалық нормалары, заңдары, діні, дәрігерлік тәжирібесі, қару-жарақ, киім-кешек, жер-су, мекен, тау-тас, көл, өсімдіктер мен жануарлар туралы мәліметтерді алдымен осы фольклордан тапқан. Қазақ А. ә-нің қуатты қайнар көзі ауызша жырлаудың небір саңлақтарын дүниеге әкелді. Есімі тарихтан белгілі сонау 14 — 15 ғасырлардағы Сыпыра жырау, Асан Қайғыдан бастап кешегі Жамбыл, Нұрпейіс, бүгінгі халық ақындарына дейінгі аралықта ауызша жырлаған ақын, жырау легінің даңқы қазақ мәдениетінің тарихында біржола орын тепті. Бұл іс жүзінде халықтық фольклорлық мұраның ауызша даралық кәсіптік өнерге дейінгі жүріп еткен жолы еді. Авторлық ауызша әдеби мұраны ауыз әдебиетінің қатарына қоспағанымызбен оның төл тарихы содан басталатынына ешбір күмән жоқ. Қазақ фольклоры біздің заманымызда өткен қоғамдардағыдай дамудың қайнар көзінде, өсіп-өркендеудің ең биік сатысында тұрмағанымен қазір де ұлан-ғайыр әлеум. жүк арқалауда. Ұлттың рухани болмысын, мінез-сипатын, тұрмыс-тіршілік тынысын әлі сол фольклор арқылы айна қатесіз танимыз. Еліміздің тәрбиелік, эстетикалық, адамгершілік мұраттарының айқын айғағы, рухани өлшемі де сол фольклордан бастау алады. Ауыз әдебиеті жанрлық құрамы жағынан да сан-салалы болып қалыптасты. Тұрмыс-салт өлеңдері (еңбек-кәсіп, аңшылық, үйлену, жерлеу салты, наным-сенім т. б.), ертегілер, аңыздар, әпсаналар, мифтер, , тарихи өлең, қара өлең, лирикалық өлең, өтірік өлең, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, айтыс, шешендік сөздер, жаңылтпаштар, драмалық үлгідегі шығармалар... — міне, ауыз әдебиетінің негізін құрайтын осы бір жанрлардың өзі әрі қарай түр-түрге бөлініп кете береді. Бұлардың қай-қайсысы болса да сөзбен айтылатын шығармалар және олардың негізгі құралы сөз. Сондықтан ауыз әдебиеті, ең алдымен, сөз өнері. Рас, ауыз әдебиетінде сөзден басқа әншілік және орындаушылық өнер де айрықша қызмет атқарады. Ақындық, музикалық және театрлық шығармашылықтың мұнда қабаттаса қолданылуы табиғи жағдай. Алайда ауыз әдебиетінде сөзден басқа өнердің түрлері қосымша қызмет атқарады. Себебі ауыз әдебиетіне жататын шығармалардың идеялық көркемдік мән-маңызы, эстетикалық қуаты, тәрбиелік мәні, ең алдымен, бейнелі сөзге негізделген. Әрине сөз өнеріне жазба әдебиет те жатады. Фольклор мен жазба әдебиет айтылу, таралу ерекшеліктері және идеялық-көркемдік өрнегі бойынша бір-бірінен бөлек дүниелер. Бұл өзгешелік көркем шығарманың жаратылысындағы мезгілдік және мекендік өлшемдерден айқын көрінеді. Ауыз әдебиеті табан астынан тыңдаушыға арналып айтылатындықтан (немесе орындалатындықтан) және суырып салып шығарылатындықтан мезгіл жағынан шектеулі болады, яғни әр жолды, әрбір шумақты, бейнелі тіркестерді айтушының ұзақ уақыт ойланып-толғанып отыруына мүмкіндік жоқ. Сондықтан көркем шығарманы алғаш шығарып отырған мезгіл де, оны ауызша орындау уақыты да бұл арада бірдей. Себебі ауызша шығарма тыңдаушы алдында қолма-қол шығарылатындықтан оны жазба әдебиетіндегідей үздік-создық, бірде жылдамдатып, бірде үзіліс жасап, ұзақ ойланып шығаруға мүмкіндік жоқ. Сөйте тұра табан астында шығарылған өлең-жырдың эстетикалық қуаты, нысанаға дөп тиіп жатқан әсерлілігі, өнер ретіндегі өзгешелігі тыңдаушысын қашанда тәнті еткен. Бұл жағынан жазба әдебиеттен оның қызметі бір де кем емес. Дегенмен, ауыз әдебиетінің сипаты оның көркемдік табиғатының өзгешелігін көрсетеді. Атап айтқанда, ауыз әдебиеті шығармаларында ортақ сюжеттер, сарындар, тұтас шумақтар, бейнелі тіркестер, өлеңнің даяр үлгілері мен ұйқастары жиі кездеседі. Әрі мұндай қайталаулар мен ортақ белгілер ауызша жырлаудың белгілі бір дәрежедегі “қалыптық” сипатымен байланысты, яғни ауызша айту қалыптасқан үлгілер арқылы жүзеге асырылады. Ал жазба әдебиет табиғаты бұл жағынан мүлде бөлек. Жазбаша шығарманың жазылу процесінде тыңдаушыға тәуелді уақыт шектеушілігі мұнда болмайды. Жазушы мен жазба ақынның көркем шығарманы жарату кезіндегі уақыт еркіндігі мол. Осыған орай даяр үлгімен шығару, шығарманың түрлі деңгейлеріндегі қайталаушылық пен біркелкілік жазба әдебиетке жат. Бұл өзгешелік сөз өнерінің осы екі түрінің көп нұсқалы болу-болмау сипатына да тікелей қатысты. Ауыз әдебиеті. ауызша шығарылып, ауызша тарайтындықтан шығарманың үнемі өзгеріс үстінде болатындығы заңды құбылыс. Себебі ауызша айту, бұрын шығарылған тексті орындау — ешбір өзгеріссіз қайталап шығу емес, керісінше, ол — шығармашылық процесс. Онсыз шығарманың заман ағымына лайық қайта түлеп отыруы мүмкін болмайды. Әсіресе, ірі жанрларға тән осы ерекшелік шығарманың бір айтушыдан екінші айтушыға, бір дәуірден екінші дәуірге ауысу барысында айрықша көрінеді. Ауыз әдебиетінің көпнұсқалы болуына ықпал ететін жағдайлардың бірі — тыңдаушылар ортасының өзгеріп отыратын әлеум. талап-тілектері мен көркемдік Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау жұмысы 18 ғасырдандан басталады. Ресейден Қазақ даласына шыққан түрлі эскпедициялардың мақсаты фольклорлық және этнографиялық деректерді де жинау болатын. Алайда, фольклор үлгілерін жүйелі түрде жинау жұмысы 19 ғасырда жүзеге асты.В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов, А.Е. Алекторов, А.В. Васильев, сияқты ғалымдар ауыз әдебиеті жанрларын жіктей отырып, олардың текстол-сына да көңіл бөлді. Түптеп келгенде фольклорлық мұраны жинау және жарыққа шығару халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, наным-сенімін, дүниетанымын білудің негізгі дерек көзіне айналды. Ал 20 ғасырда фольклорды жинау мен жариялау жұмысы, мейлі ол идеологияның құралына айналса да, мемлекет тарапынан қолдау тапты. 20 ғасырдың басындағы Ә.Диваев бастаған бірнеше экспедициялардан бастап, жер-жерден жинау жұмысы үздік-создық күні бүгінге дейін жалғасып келеді.сұраныстары. Көшпелі қоғамның мұндай қажеттіліктерін жан-жақты әрі тұтастай атқарған өнер ауыз әдебиеті болады. Фольклор үлгілерін жинау ісі оны жарыққа шығару жұмыстарымен қатар жүріп жатты. 19 - 20 ғасырлардың басында Қазан, Уфа қалаларында қазақтың батырлық жырлары, діни және ғашықтық дастандары көптеп жарық көрді.
“Ер Тарғын, “Қыз Жібек”, “Алпамыс”, “Бозжігіт”, “Мұңлық - Зарлық”, “Шәкір - Шәкірат” т.б. жыр- дастандар дүркін-дүркін қайта басылып шықты. Ал, кеңестік дәуірде ауыз әдебиетітінің көптеген үлгілері белгілі бір түзетулер мен редакциялауларға ұшыраса да, көпшілікке жол тапты. Эпостар, дастандар, ертегілер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, айтыстар, шешендік сөздер, жұмбақтар т.б. тізбелі болып та, жеке де жарыққа шығып келеді. Бұлардың ішінде, әсіресе, “Алпамыс”, “Қозы Көрпеш – Баян Сұлу”, “Қыз Жібек”, “”, “Қобыланды батыр” эпостарының екі тілдегі ғыл. (қазақша және орысша) басылымының шығуы фольклор текстол-сындағы ірі жетістік болды. Бұған қоса ауыз әдебиетінің көптомдық басылымын (1997 жылға дейін 17 томы шықты) шығару қолға алынды. М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, М.Дүйсенов, Н.Төреқұл, Р.Бердібаев, М.Мағауин, С. Қасқабасов т.б. ғалымдардың бірнеше іргелі еңбектері жарық көрді. Ауыз әдебиетінің тарихы мен методологиясы жан-жақты зерттелді. Қазақ ауыз әдебиетініңнің озық үлгілері кәсіби ұлттық өнердің өзге түрлері (опера, театр, кино, кескіндеме т.б.) үшін де қайнар бұлақ, құнарлы тақырып саналады. Алғашқы қазақ опералары (Қыз Жібек, Айман — Шолпан), қазақ театры мен киносындағы сәтті шығармалардың көпшілігіне ауыз әдебиетіндегі туындылар арқау болды. Ұлттық дүниетаным мен тәлім-тәрбие жүйесін қалыптастыруды ана тілін, ұлттық тарихты зерделеуді мақсат тұтқан ғыл.-зерттеулер де ауыз әдебиеті үлгілерін айналып өте алмайды. Ауыз әдебиетінің кейбір жанрлары қазіргі заманға сай жаңа сипаттармен дамуда. Олар айтыс, беташар, жар-жар және т.б.
Сыртқы сілтемелер
- Әдебиет туралы Мұрағатталған 12 тамыздың 2011 жылы.
Дереккөздер
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы
- Әуезов М., Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927
- Сейфоллаұлы С., Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары, Қызылорда, 1931
- Қазақ фольклористикасының тарихы, А., 1988
- Қазақ фольклорының тарихилығы, А., 1993
- Жұмалиев Қ., Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері, А., 1958
- Ғабдуллин М., Қазақ халқының ауыз әдебиеті, А., 1972
- Ысмайылов Е., Ақындар, А., 1956
- Қазақ фольклорының типологиясы, А., 1981
- Уәлиханов Ш., шығ. жинағы, 5 т. А., 1984
- Фольклор шындығы, А., 1990;
- Марғұлан Ә., Ежелгі жыр, аңыздар, А., 1985
- Бердібаев Р., Қазақ эпосы, А., 1982
- Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Auyz әdebieti ajryksha salasy auyzsha shygarylyp auyzsha taragan korkem әdebi tuyndylardyn zhiyntyk atauy Қazak halkynyn mundaj soz onerin galymdar auyz әdebieti dep atagan Sonymen birge gylym men mәdeniette halyk shygarmashylygy halyk poeziyasy halyktyn auyzsha soz oneri dejtin ataular da osygan zhakyn magynada koldanylady 1846 zhyly agylshyn Vilyam Toms usyngan folklor agylshynsha lolk halyk lore bilim danalyk sozi de auyz әdebieti atauy үshin halykaralyk gylym atau retinde ornykkan Bulardyn kaj kajsysy da birinin ornyna biri koldanyla beredi Birak magynalary bir emes Mysaly halyk poeziyasy dejtin ugym olen tүrinde ajtylatyn poeziyalyk zhanrlardy zhinaktap atauga lajyk bolsa halyk shygarmashylygy halyk shygarmashylygy men onerinin barlyk tүrlerinin zhalpy atauy auyzsha soz oneri prozalyk ta poeziyalyk ta shygarmalardyn ortak ugymy Bularga kosa halyk danalygy halyk bilimi dep audarylatyn folklor termininin mәn magynasynda da eleuli ajyrma bar Batys Europa Amerika Avstraliya halyktarynyn ugymynda bul sozdin magynasy tym aukymdy Ol halyktyn kiim keshek kural zhabdyk әdet guryp turmys salt nanym senim sondaj ak tүrli korkem onerin poeziya muzyka bi oyu ornek tokyma oneri t b tutastaj atau үshin koldanylady Bul zhagynan alganda ol tek auyz әdebietin gana emes etnografiya dejtin ugymdarmen de sabaktasyp zhatyr Folklor atauy orys galymdarynyn zertteuleri arkyly halyktyn auyzsha poetikalyk shygarmashylygy degen magynada kalyptaskan Қazak әdebiettanu gylymyndagy auyz әdebieti degen ugym da folklordyn osy mәnimen sabaktas Bular birin biri tolyk almastyra beredi Auyz әdebietiin zerttejtin gylymdy folklortanu dep atau da osygan bajlanysty Қazak halkynyn auyz әdebieti ozinin korkemdik ideyalyk nәrimen estetikalyk kuat tegeurinimen tүri men zhanrlarynyn moldygymen takyryptyk zhәne syuzhettik bajlygymen kogamdyk әleumettik zhәne tәrbielik teren mәn mazmunymen erekshelenedi Ol kone tas dәuirinde pajda bolyp tүrkilik tutastykty bastan keshirgen odan beri de kazak halkynyn kalyptasu tarihymen bite kajnasyp birge zhasap kele zhatkan tendesi zhok ruhani mura Bajyrgy ata babalarymyzdyn nanym senimderinen tarihynan turmys tirshiliginen zhaksy men zhaman turaly tүsinikterinen asyl armany biik muratynan zhan zhakty maglumat beredi Әri ulttyk ruhani mәdeniettin gasyrlar tizbegindegi tarihi ozgerisin etnikalyk sanamen karajlas zhүrip otken zholyn da koz aldymyzga elestete alady Auyz әdebietinin shygarushysy da taratushysy da tyndaushysy da halyk Sondyktan ol shyn mәninde halyktyn oz enshisi bolyp tabylady Auyz әdebietinin osy ozgeshiligi onyn әleum bitimin de ajkyn sipattajdy 20 gasyrdyn basyna dejin koshpeli kogamda tuyp koshpeli kogamnyn talap talgamy men әleumettik kazhettiligine tolyk zhauap bergen auyzsha soz oneri ozinin barlyk damu zholdarynda ajryksha zhүk arkalady korkemdigi men әleum kogamdyk kyzmeti bojynsha en biik tugyrga koterildi Koshpeli kogam mәdenietinde taban astynda tuyp tyndaushysyn tәnti etpegen olendi mәnerin tappagan zhyrdy oner dep tanymagan Osyndaj tirshilik ayasynda kalyptaskan auyz әdebieti barlyk belgileri bojynsha klassik dengejge koterilgen Sondyktan da kazak halkynyn auyzsha soz oneri otyrykshy elderdegi kop onerdin bir tarmagy retinde damygan folklorlyk shygarmashylyktan okshaulanyp turady Koshpeli kogamda folklor belgili bir әleum toptyn gana shygarmashylygy emes zhalpy halyktyn hany men karasyna batyry men biine bajy men kedejine ortak oner әmbege tiesili mura Bugan sebep kүndelikti tirshilikti oner dәrezhesine kez kelgen kubylysty bejneli de bederli zhetkizuge dala perzentinin bejim turuy edi Қazak dalasyndagy koshpeli kogam mәdeniet pen gylymnyn biraz salalarynan kenzhelep zhatkanymen auyz әdebietinin tan kalarlyktaj tutas kogamdyk dәrezhede damuyna mejlinshe tolyk zhagdaj zhasady Auyzsha ajtu folklordyn tek kana shygarylu taralu zholy emes bүkil kogam tarapynan koldau tapkan onerdin basty sharty boldy Үlken de kishi de auyzsha oner dәstүrine dagdylandy zhasynan sanasyna sinirip sony gana mojyndady Bүkil kogam auyzsha oner mektebi boldy Osygan lajyk auyz әdebietinin kotergen zhүgi de orasan zor edi Halyktyn tarihi zerdesi filosofiyalyk oj tүjinderi pedagogikalyk tәzhiribesi adamgershilik normalary kәsiptik әdebietke tәn korkemdik suranystary teatrlyk onerge tiesili esesi auyz әdebietine zhүkteledi Is zhүzinde onyn aralaspajtyn salasy kalgan zhok Shildehanadan bastap rular arasyndagy dau damajlarga besik zhyrynan bastap zhoktauga em domnan bastap lirikalyk olenderge yrym tүsinikterden bastap kogamdyk dүnietanymdyk anyz әngimelerge miftik senimderden bastap kogamdyk oj pikirlerge dejinginin bәri de folklorga togysty Sondyktan da ol kaj zamanda da belgili bir toptyn nemese taptyn gana murasy bolgan zhok Bugan otken kogamdarda kazak auyz әdebieti turaly pikir bildirgen adamdardyn әr tүrli mamandyk ieleri boluy da dәlel bola alady Olar ozderine kazhet eldin tarihy әdet gurpy nanym senimi minez sipaty dүnietanymy moraldyk etikalyk normalary zandary dini dәrigerlik tәzhiribesi karu zharak kiim keshek zher su meken tau tas kol osimdikter men zhanuarlar turaly mәlimetterdi aldymen osy folklordan tapkan Қazak A ә nin kuatty kajnar kozi auyzsha zhyrlaudyn nebir sanlaktaryn dүniege әkeldi Esimi tarihtan belgili sonau 14 15 gasyrlardagy Sypyra zhyrau Asan Қajgydan bastap keshegi Zhambyl Nurpejis bүgingi halyk akyndaryna dejingi aralykta auyzsha zhyrlagan akyn zhyrau leginin danky kazak mәdenietinin tarihynda birzhola oryn tepti Bul is zhүzinde halyktyk folklorlyk muranyn auyzsha daralyk kәsiptik onerge dejingi zhүrip etken zholy edi Avtorlyk auyzsha әdebi murany auyz әdebietinin kataryna kospaganymyzben onyn tol tarihy sodan bastalatynyna eshbir kүmәn zhok Қazak folklory bizdin zamanymyzda otken kogamdardagydaj damudyn kajnar kozinde osip orkendeudin en biik satysynda turmaganymen kazir de ulan gajyr әleum zhүk arkalauda Ұlttyn ruhani bolmysyn minez sipatyn turmys tirshilik tynysyn әli sol folklor arkyly ajna katesiz tanimyz Elimizdin tәrbielik estetikalyk adamgershilik murattarynyn ajkyn ajgagy ruhani olshemi de sol folklordan bastau alady Auyz әdebieti zhanrlyk kuramy zhagynan da san salaly bolyp kalyptasty Turmys salt olenderi enbek kәsip anshylyk үjlenu zherleu salty nanym senim t b ertegiler anyzdar әpsanalar mifter tarihi olen kara olen lirikalyk olen otirik olen makal mәtelder zhumbaktar ajtys sheshendik sozder zhanyltpashtar dramalyk үlgidegi shygarmalar mine auyz әdebietinin negizin kurajtyn osy bir zhanrlardyn ozi әri karaj tүr tүrge bolinip kete beredi Bulardyn kaj kajsysy bolsa da sozben ajtylatyn shygarmalar zhәne olardyn negizgi kuraly soz Sondyktan auyz әdebieti en aldymen soz oneri Ras auyz әdebietinde sozden baska әnshilik zhәne oryndaushylyk oner de ajryksha kyzmet atkarady Akyndyk muzikalyk zhәne teatrlyk shygarmashylyktyn munda kabattasa koldanyluy tabigi zhagdaj Alajda auyz әdebietinde sozden baska onerdin tүrleri kosymsha kyzmet atkarady Sebebi auyz әdebietine zhatatyn shygarmalardyn ideyalyk korkemdik mәn manyzy estetikalyk kuaty tәrbielik mәni en aldymen bejneli sozge negizdelgen Әrine soz onerine zhazba әdebiet te zhatady Folklor men zhazba әdebiet ajtylu taralu erekshelikteri zhәne ideyalyk korkemdik ornegi bojynsha bir birinen bolek dүnieler Bul ozgeshelik korkem shygarmanyn zharatylysyndagy mezgildik zhәne mekendik olshemderden ajkyn korinedi Auyz әdebieti taban astynan tyndaushyga arnalyp ajtylatyndyktan nemese oryndalatyndyktan zhәne suyryp salyp shygarylatyndyktan mezgil zhagynan shekteuli bolady yagni әr zholdy әrbir shumakty bejneli tirkesterdi ajtushynyn uzak uakyt ojlanyp tolganyp otyruyna mүmkindik zhok Sondyktan korkem shygarmany algash shygaryp otyrgan mezgil de ony auyzsha oryndau uakyty da bul arada birdej Sebebi auyzsha shygarma tyndaushy aldynda kolma kol shygarylatyndyktan ony zhazba әdebietindegidej үzdik sozdyk birde zhyldamdatyp birde үzilis zhasap uzak ojlanyp shygaruga mүmkindik zhok Sojte tura taban astynda shygarylgan olen zhyrdyn estetikalyk kuaty nysanaga dop tiip zhatkan әserliligi oner retindegi ozgesheligi tyndaushysyn kashanda tәnti etken Bul zhagynan zhazba әdebietten onyn kyzmeti bir de kem emes Degenmen auyz әdebietinin sipaty onyn korkemdik tabigatynyn ozgesheligin korsetedi Atap ajtkanda auyz әdebieti shygarmalarynda ortak syuzhetter saryndar tutas shumaktar bejneli tirkester olennin dayar үlgileri men ujkastary zhii kezdesedi Әri mundaj kajtalaular men ortak belgiler auyzsha zhyrlaudyn belgili bir dәrezhedegi kalyptyk sipatymen bajlanysty yagni auyzsha ajtu kalyptaskan үlgiler arkyly zhүzege asyrylady Al zhazba әdebiet tabigaty bul zhagynan mүlde bolek Zhazbasha shygarmanyn zhazylu procesinde tyndaushyga tәueldi uakyt shekteushiligi munda bolmajdy Zhazushy men zhazba akynnyn korkem shygarmany zharatu kezindegi uakyt erkindigi mol Osygan oraj dayar үlgimen shygaru shygarmanyn tүrli dengejlerindegi kajtalaushylyk pen birkelkilik zhazba әdebietke zhat Bul ozgeshelik soz onerinin osy eki tүrinin kop nuskaly bolu bolmau sipatyna da tikelej katysty Auyz әdebieti auyzsha shygarylyp auyzsha tarajtyndyktan shygarmanyn үnemi ozgeris үstinde bolatyndygy zandy kubylys Sebebi auyzsha ajtu buryn shygarylgan teksti oryndau eshbir ozgerissiz kajtalap shygu emes kerisinshe ol shygarmashylyk process Onsyz shygarmanyn zaman agymyna lajyk kajta tүlep otyruy mүmkin bolmajdy Әsirese iri zhanrlarga tәn osy erekshelik shygarmanyn bir ajtushydan ekinshi ajtushyga bir dәuirden ekinshi dәuirge auysu barysynda ajryksha korinedi Auyz әdebietinin kopnuskaly boluyna ykpal etetin zhagdajlardyn biri tyndaushylar ortasynyn ozgerip otyratyn әleum talap tilekteri men korkemdik Қazak halkynyn auyz әdebietin zhinau zhumysy 18 gasyrdandan bastalady Resejden Қazak dalasyna shykkan tүrli eskpediciyalardyn maksaty folklorlyk zhәne etnografiyalyk derekterdi de zhinau bolatyn Alajda folklor үlgilerin zhүjeli tүrde zhinau zhumysy 19 gasyrda zhүzege asty V V Radlov G N Potanin Sh Uәlihanov A E Alektorov A V Vasilev siyakty galymdar auyz әdebieti zhanrlaryn zhiktej otyryp olardyn tekstol syna da konil boldi Tүptep kelgende folklorlyk murany zhinau zhәne zharykka shygaru halyktyn turmys tirshiligin әdet gurpyn salt sanasyn nanym senimin dүnietanymyn biludin negizgi derek kozine ajnaldy Al 20 gasyrda folklordy zhinau men zhariyalau zhumysy mejli ol ideologiyanyn kuralyna ajnalsa da memleket tarapynan koldau tapty 20 gasyrdyn basyndagy Ә Divaev bastagan birneshe ekspediciyalardan bastap zher zherden zhinau zhumysy үzdik sozdyk kүni bүginge dejin zhalgasyp keledi suranystary Koshpeli kogamnyn mundaj kazhettilikterin zhan zhakty әri tutastaj atkargan oner auyz әdebieti bolady Folklor үlgilerin zhinau isi ony zharykka shygaru zhumystarymen katar zhүrip zhatty 19 20 gasyrlardyn basynda Қazan Ufa kalalarynda kazaktyn batyrlyk zhyrlary dini zhәne gashyktyk dastandary koptep zharyk kordi Er Targyn Қyz Zhibek Alpamys Bozzhigit Munlyk Zarlyk Shәkir Shәkirat t b zhyr dastandar dүrkin dүrkin kajta basylyp shykty Al kenestik dәuirde auyz әdebietitinin koptegen үlgileri belgili bir tүzetuler men redakciyalaularga ushyrasa da kopshilikke zhol tapty Epostar dastandar ertegiler anyz әngimeler makal mәtelder ajtystar sheshendik sozder zhumbaktar t b tizbeli bolyp ta zheke de zharykka shygyp keledi Bulardyn ishinde әsirese Alpamys Қozy Korpesh Bayan Sulu Қyz Zhibek Қobylandy batyr epostarynyn eki tildegi gyl kazaksha zhәne oryssha basylymynyn shyguy folklor tekstol syndagy iri zhetistik boldy Bugan kosa auyz әdebietinin koptomdyk basylymyn 1997 zhylga dejin 17 tomy shykty shygaru kolga alyndy M Әuezov E Ysmajylov Қ Zhumaliev M Ғabdullin Ә Қonyratbaev Ә Margulan B Kenzhebaev M Dүjsenov N Torekul R Berdibaev M Magauin S Қaskabasov t b galymdardyn birneshe irgeli enbekteri zharyk kordi Auyz әdebietinin tarihy men metodologiyasy zhan zhakty zertteldi Қazak auyz әdebietininnin ozyk үlgileri kәsibi ulttyk onerdin ozge tүrleri opera teatr kino keskindeme t b үshin de kajnar bulak kunarly takyryp sanalady Algashky kazak operalary Қyz Zhibek Ajman Sholpan kazak teatry men kinosyndagy sәtti shygarmalardyn kopshiligine auyz әdebietindegi tuyndylar arkau boldy Ұlttyk dүnietanym men tәlim tәrbie zhүjesin kalyptastyrudy ana tilin ulttyk tarihty zerdeleudi maksat tutkan gyl zertteuler de auyz әdebieti үlgilerin ajnalyp ote almajdy Auyz әdebietinin kejbir zhanrlary kazirgi zamanga saj zhana sipattarmen damuda Olar ajtys betashar zhar zhar zhәne t b Syrtky siltemelerӘdebiet turaly Muragattalgan 12 tamyzdyn 2011 zhyly DerekkozderҚazak ulttyk enciklopediyasy Әuezov M Әdebiet tarihy Қyzylorda 1927 Sejfollauly S Қazaktyn eski әdebiet nuskalary Қyzylorda 1931 Қazak folkloristikasynyn tarihy A 1988 Қazak folklorynyn tarihilygy A 1993 Zhumaliev Қ Қazak eposy men әdebiet tarihynyn mәseleleri A 1958 Ғabdullin M Қazak halkynyn auyz әdebieti A 1972 Ysmajylov E Akyndar A 1956 Қazak folklorynyn tipologiyasy A 1981 Uәlihanov Sh shyg zhinagy 5 t A 1984 Folklor shyndygy A 1990 Margulan Ә Ezhelgi zhyr anyzdar A 1985 Berdibaev R Қazak eposy A 1982 Muhtar Әuezov enciklopediyasy Almaty Atamura baspasy 2011 zhyl ISBN 978 601 282 175 8Bul makala kazak әdebieti turaly bastama makala Ony tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz