Айтыс — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы.
Айтыс — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай лирикалық, эпикалық, драмалық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған.
Айтыс, оның түрлері мен көркемдік ерекшеліктері
Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар. Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте ерте заманнан келе жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің түрлері сараланып, бір-бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер саналып, әні де, өлеңі де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы, тағы басқалары да қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың алғашқы адымы осы кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын. Дегенмен, кейбір айтыстардың мазмұнына, лексикасына, сөйлем құрылыстарына қарап, қай заманда пайда болғанын топшылауға болады. Мысалы, жануарлар айтысына, өлі мен тірінің айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып – жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру, сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген атақты ақындар: , Балта, Орынбай, , , Сүйінбай, Түбек, , , Мұрат, Сүгір, Жаскілең, , Біржан, Сара, т.б. түрлі тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс арқылы сақталған. Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып отыр.
Айтыстың өзіне тән ерекшеліктері
Ақындар айтысында "жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады" (С.Мұқанов). Олар өлеңді табан астында шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай күтпеген жайлар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар жөпелдемеде жауап беруге, дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі ақындардан сөзге жүйріктікті, білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін, тарихын, жер жайын, этнографиялық ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай болмаған күнде құр ділмарлықпен ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз болып қала береді. Жаттанды сөз өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді. Ақындар айтыстың бас кезінде асқақ әуенге басады, өздерінің мойны озық сөз жүйрігі екенін таныта, қарсылас ақынын тұқырта, кеміте, үркіте сөйлейді. Әсет пен Ырысжан айтысында Ырысжан:
Дау айтып күні бұрын көрсетпелік,
Майданда озса жүйрікке есептелік.
Орта жүз түгел білген Ырысжанмын
Үш кессе қауқарым бар кесірткелік, –
деп, Әсетті ықтыра сөз тастайды, ал Әсет оған:
Айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ,
Алты арысқа білінген екен менмін, –
деп, асқақ жауап қатады.
Ақындардың бірден асқақ кетуі тек бірін-бірі ығыстырып үркіту, тұқырту ниетін көздемейді, олар сонымен қатар бір-бірінің аяқ алысына, сөз саптасына, өнерлілігіне барлау да жасау мақсатын көздеген. Сөз майданында тосын кездескен, бір-біріне танымал емес ақындардың мұндай барлау жасауы табиғи да.
Ақындар айтысының тағы бір ерекшелігі "ойында өрелік жоқ" дегендей, айтысқа үлкен де, кіші де, еркек те, әйел де қатынаса береді. Тек талант-дарыны болса, бәйгеге түсер шамасы болса болғаны. Майталман ақынның жарыста таныла бастаған балаң ақынмен, ұлғайған ақынның жас қыз, келіншекпен айтысуы, сөзбен сілкілесуі шам емес.
Сонымен қатар айтысып отырғанда, ақын өзінің жеңілгенін білу де айтыстың негізгі шартының бірі болып саналады. Сөзге сөз табу, орынды жерінде ұтымды сөз айту сияқты өзінің, жеңілгендігін білу де жоғары бағаланады. Жеңілгеніне қарамай, құр босқа төпей беруді көпшілік дарындылық, ақындық деп танымайды. Мұндай қылықты қазақ айтысқыштық, ұтымшылық деп санамайды. Оны қазақ "сиыршылау" деп атайды. Шынайы ақын өзінің ұтылғанын білсе, бірден жеңілгенін мойындап, әрі қарай сөз таластырмайды.
Ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда, айтыстың ерекшелігі – оған көптеген әйел ақындар қатынасқан. Қазақ ақындар айтысында талантымен танылып, бүкіл елге аты жайылған әйгілі ақындар аз емес. Сара мен Ырысжан, , Тоғжан мен Тәбия сияқты ақындар – топтан озған жүйріктер. Осындай аяулы өнер иелерін халық қатты ардақтаған.
Ақындар айтысының ендігі бір ерекшелігі – онда "Халық театрының анық, дәл ұрығы бар" (М.Әуезов), айтыс әсерлі болуы үшін ақындар домбыраның не сырнайдың, қобыздың сүйемелдеуімен, әнмен айтады. Театр актерлеріндей олар сан алуан құбылыс жасайды.
Тарихта аты мәлім қазақ ақындарының көпшілігі осы айтыс өлеңдерінде тәрбиеленіп өсті. Айтыс – ақындық тәрбие мектебі. Сөз сайысы үстінде оның ақындық өнері шыңдала береді. Ақындар шаршы топ алдында сарапқа, сынға түскендіктен, сөзінің мазмұны мен көркемдік жақтарына зер салады. Айтыс жырларындағы үздік образ, шешен сөздер осы айтыс үстінде туған.
Айтыстың көркемдік ерекшелігі
Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың шешен сөздері – өзінің көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл айтыстың сөздері анықтық, тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік, сұлулық жағынан болсын қазақ поэзиясының төрінен орын алады. Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен фигураның бұл айтыстан небір шұрайлылары табылады.
Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, –
деген жолдардағы эпитеттік метафоралар, "қырандай желді күнгі аспандаймын" деген жолдағы теңеу үздік образдар екені сөзсіз. Біржан өзін де, біреуді де дәріптегенде, өте шебер және көбірек қолданатын әдісі – метафора, әсіресе оның ұлғайған түрі. Сол көркем сөз айшықтарын екі ақын да өз арман-мұраттарын, мұң-шерін айтып беру үшін шебер пайдалана білген. Біржан сөздеріндегі алуан түрлі эпитет, метафоралар, Сара сөзіндегі үздік теңеулер соны да көркем. Біржан мен Сара айтыстарында ақындық көркем тілдің және бір түрі — ирония мен сарказмды шебер де ұтымды қолданған. Әсіресе айтыстың соңында Сараның Жиенқұлды шақыр деген жеріндегі сөз, сөйлем құрылысын алсақ, түгелдей ирония, сарказмға құрылады.
Көрінсін Біржан салға ай секілді, Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді, Ұсынса, қол жетпейтін арғымағым, Біржанға баламаймын тай секілді...
Мұнда сөйлемнің сыртқы құрылысы көркем, асыра мақтау болса да, ішкі мазмұнында Жиенқұлдың шын суреті мен шын қасиеті бұл мақтауды жоққа шығарады да, оны иронияға (әжуаға) айналдырады. Мұнда сырт жағынан болса да мақтау бар. Ал екінші үзіндіде Сара Жиенқұлды ашық шенейді:
Қонжиып мінер Құла жорға барса, Келе алмас ол шірігің қорғаласа, Ол бізді шын масқара қылар сонда, Қорс етіп бармаймын деп үйде қалса.
Алдыңғы үзіндіде ішкі мазмұнына сыртқы құрылысы керісінше келсе, соңғы үзіндіде өзінің барлық күйін ашық, улы сарказммен айтып, Жиенқұлды өлтіре сынайды. Сол арқылы өз басын малға сатып, сүймеген адамына бергелі отырған айналасына да наразылығын білдіреді. Сөйтіп, "Біржан мен Сара" айтысының негізгі түйіні – әйелдің бас бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлақтың үн қосып, әйелдің бас бостандығын жырға арқау етуі, ескі феодалдық салтқа қарсы шығуы өз дәуірі үшін прогресшіл идея еді. Құрылысы, түрі жағынан алғанда, бұл айтыс – салт айтыстың ең биігі.
Айтыс — Дәстүр
Айтыс - әдебиет жанры болғанымен, ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан ойын-той, әр түрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады. Бұған айтыстың сауықшылдық, эстетикалық ләззат беретін сипаттары да айтарлықтай қызмет атқарады. “Аттың жалы, түйенің қомында” дегендей көп дайындықты керек етпейтін айтыс кез келген жерде өте береді де, мұның тыңдаушысы да, бағасын беріп төрелік айтушысы да халық немесе қадірлі ел ақсақалдары болады. Айтыстың дәстүрлі өнерге айналуына көшпелі өмір салты тікелей әсер еткені байқалады. Көшпелі елде шілдехана, ойын-тойға ерекше мән беріліп, қонақ кәдеден бастап, кішігірім ауыл айтыстары да өтіп отырған. Бұлар ертеңгі көрнекті айтысқа бастайтын дайындық тәрізді бүкілхалықтық сипат алған. Арқалы айтыс ақындары бірін-бірі іздеп келіп айтысатын дәстүрге жалғасты. Бір де бір үлкен жиын, ас-той ақындар айтысынсыз өтпейтін болды. Бұл дәстүр айтыстың сан алуан мазмұнды, мол ауқымды жанрға ұласуына қолайлы жағдай жасады.
Айтыс ақындары
Қазақ қоғамында ақынның ақын болып танылуы да тек айтыс арқылы жүзеге асқан. Көбіне-көп айтыста жеңілген ақын өткен айтысты ел арасына таратуға міндетті саналған. Сөйтіп, бір-біріне логикалық ой-жүйемен терең жымдасқан екі ақынның өлеңдері біртұтас дүниеге, қисса, дастан секілді желілі шығармаға айналған. Айтыс ақындарының ұғымында өлең белгілі бір кісіге қонатын өнер саналған. Кемпірбай, Базар, Бұдабай, Бақтыбай, Сүйінбай, Жамбыл тәрізді ақындар өлеңнің “киесі бар, иесі бар” деп білген. Мысалы, , Бақтыбай, ақындар түсінде бір ақсақалды әулиенің “өлең аласың ба, көген аласың ба?” деген таңдатуынан соң, өздерінің өлеңді қалағандарын айтады. Бұл табиғатынан осы өнер түріне бейім жаратылған ақындардың ой-қиялының жемісі болуы да ғажап емес.
Өнер жарысы
Айтыс – ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Өткен ғасырда Жанақ, Сабырбай, Шөже, Сүйінбай сияқты ғажайып айтыс ақындары болған. Бұл үлкен дәстүрді қазір Әсия, Әселхан, Қонысбай, Баянғали, Әлфия, Абаш, Мұхамеджан сияқты айтыс ақындары жалғастырып келе жатыр.
Жанры
Айтыстың алғашқы бұлақ көзі тұрмыс-салт жырларындағы “Жар-жар” мен “Бәдік” жырларынан басталған. Кейін қыз бен жігіт айтысына да (қайым өлең) ұласқан. Келелі ақындар айтысы — екі дай жұрттың ортасында бетпе-бет отырып, қолма-қол шығарылып айтылады. Қазақ айтыстары жанрлық сипаты жағынан түре айтыс, сүре айтыс болып екіге бөлінеді. Алғашқысына бір-бір ауыз өлеңмен қайырылатын айтыстар жатса (“Жар-жар”, “Бәдік”), кейінгісіне келелі, кесек ақындар айтысы енеді (“Ақсұлу мен Кеншімбай”, “Әсет пен Ырысжан”, “Сүйінбай мен Қатаған”, “Жамбыл мен Құлмамбет”, “Молда Мұса мен Манат қыз”, “Кемпірбай мен Шөже”, “Орынбай мен Тоғжан”, “Біржан мен Сара” тағы басқа). Айтыс мазмұндық сипатына қарай, әдет-ғұрып айтысы және ақындар айтысына жүйеленеді. Соңғысы тақырып аясына қарай жұмбақ айтыс, мадақ айтыс, тағы басқа болып жіктеледі.
Маңызы
Айтыстың негізгі салмағы да, түйіні де өмір шындығы. Бетпе-бет келген екі ақын да сол орайда жеңудің сан алуан жолдарын, амал-тәсілдерін қарастырады. Ә дегеннен амандасу, ел жағдайын сұраудың өзінде айтыс боларлық түйін, сын тағарлық мәселелер іздестіріледі. Қарсыластардың қай-қайсысы да негізгі уәж, аталы ойларын бірден жайып салмай, аңысын аңдап, құрылған тор, айлалы қақпанға түсіруді көздейді. Оның алдын орап, матап, шырмап, қисынды да уәжді сөзбен тоспақ болады. Машығы мол, айла-тәсілі көп, аталы сөзді орнымен қолдана білген ақын ғана мәрелі жеңіске жетеді. Суырып салма өлеңге ысылған, ағыл-тегіл жыр иесі айтыста сөз таппағаннан жеңілмейді, аталы сөзден, жүйелі ойдан, бұлтартпас шындықтан тосылады. Мұны қанша өкінішті болса да жұрт алдында ашық мойындауға, кейінгі жырлау кезінде жасырмай айтуға мәжбүр болған. Бұл шыншылдық ойды “Аталы сөзге арсыз жауап қайырады” деген мәтелімен айтыстың әділ қазысы болған халық өзі түйіндеп отырған.
Көне деректер
Айтыс түркі елдерінде көне дәуірден белгілі. Махмұд Қашқаридің “Диуани лұғат ат-түрк” атты еңбегіндегі “Жаз бен Қыстың айтысы”, Қожа Ахмет Иасауидің “Диуани хикметіндегі” Жұмақ пен Дозақтың айтысы” бұл жанрдың ғасырлар қойнауына жол тартатынын аңғартады.
Әуезовтың зерттеу еңбегі
«Қазақ әдебиетінің тарихына» енген (1-том, 2-кітап, 1960, 671-714-беттер). Ал Әуезовтің 1948 жылы жазған «Айтыс өлеңдері» атты еңбегінде ол «Совет ақындарының айтысы» деген атпен берілген. Еңбекте автор қазақ халқының ежелден келе жатқан төл өнері - айтыстың жаңа заман, жаңа кезеңдегі өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Егер өткен дәуірлердегі айтыстарда ақынның негізгі арқа сүйері ру, ата-баба сияқты ескі әдет-салттар болса, кейінгі ақындар өздерінің елі, ұжымшар, аудан, қала, облыс жайын тілге тиек етеді. Сол арқылы сын мен өзара сынды өткірлеп, өрістете түседі. 1922 жылы Семейдің екі ақыны (Иса мен Нүрлыбек) бірі қала, екіншісі ауыл атынан айтысқанын, «Шашубайдың қасқырмен айтысын» (1932) мысалға келтіріп, айтыс өнерінің жаңаша мазмұн, түр сипатқа ие бола бастағанын сөз етеді.Осы сияқты «Қасқыр мен қойдың айтысы», «Қарагер ат пен директордың айтысы», «Бай мен кедей айтысы» туралы, 1939 жылы Алматыда өткен Нартай мен Нүрлыбектің айтысына және 1943 жылы республикалық көлемде өткен үлкен айтыстың кейбіріне қысқаша тоқталады. Жазушы кеңес кезеңіндегі айтыстарда қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық мәселелері мейлінше кең, терең толғаныспен сөз болатынын атап көрсетеді.
Әуезовтың айтыс туралы ой-пікірлері
Әуезовтің айтыс жанры туралы сүбелі еңбегінің бірі - 1946 жылы Жамбылдың 100 жылдық мерейтойында жасаған «Жамбылдың айтыстағы өнері» дейтін баяндамасы («ҚазКСР ғылым академиясының хабарлары. Әдебиет сериясы», 1948, N2 55). Бұл еңбегінде автор ақындар айтысының үш халықта - қазақ, қырғыз, қарақалпақтарда бар екенін айтады. Ақындар айтысына ұқсас жанрдың көшпелі араб тайпаларында бар екеніне (мұғалақат) тоқталып, қазір ірі жанр ретінде жоқ болғанмен, ертерек уақыттарда Еуропа халықтарында да айтысқа ұқсас жанрлар болғанын атап көрсетеді. Айтыскер ақынға тән қасиеттер ретінде алғыр импровизаторлық қасиет, дүниетанымның кеңдігі, тапқырлық, батылдық тағы басқа қасиеттерді санамалап айтқан. Жамбыл айтыскерлігін мысалға ала отырып, айтыстағы демократиялық үрдістің дамуын және жыршылық дәстүрдің айтыс ішіне кіру ерекшеліктерін талдаған. Айтыс жанры - 19 ғасырда Ш. Уәлиханов, В. Радловтардан басталған үлкен ғылыми-зерттеу тарихы бар жанр. Әуезовтің әсіресе 50-жылдардағы зерттеулері бұл саланы жаңа сапалық биікке көтерді. Қазақ КСР Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының 1960, 1964 жылдары шығарған «Қазақ әдебиеті тарихында» (1-том, 1,2-кітаптар) дәстүрлі айтысқа және кеңес дәуіріндегі айтыстарға арналған тарауларында айтыс жанрының зерттелуі туралы салиқалы ойлар келтірілген. Ондағы «Айтыс» тарауын, 60-жылдарда шыққан 3 томдық «Айтыс» жинағының алғы сөздерін Әуезов жазып, айтыс поэтикасы туралы озық ойлар, тартымды тұжырымдар айтқан. Айтыстың жиналуына, зерттелуіне қал-қадерінше еңбек сіңірген алғашқы ғалымдар Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Ә. Диваевтардың еңбектеріне тоқталған. Әуезовтің «Ақындар айтысы - көпшілік алдында, тындаушы, сыншы журттың көз алдында туып, орындалады. Әнмен не әр ақынның арнаулы сарынымен: қобыз- ға, домбыраға, гармонға қосылып айтылады.Ақындардың бірі жеңіп, бірінің жеңілгеніне төрелік айтушы да сол жиынның өзі болады» деген пікірлерін айтыс поэтикасының негізі, әліппесі деу керек. Тыңдаушы орта жайындағы пікірлері де әлі күнге дейін өте маңызды. «Оның үстіне, көбінесе, тыңдаушы жұрт екі жақ болып, екі ақынның туысы, тілеулесі, жақын ортасы болады. Сондықтан тартыс, талас тек екі ақын арасында ғана емес, бәсеке тілеулестік екі жарылған жиында да болады» деген қағидалар усынады. «Осы айтылған ерекшеліктердің барлығы, ақындар айтысын, тыңдаушы көпшілік үшін әр кезде театрлық, драмалық аса қызу әсері бар, өнер түріне айналдырады» деп, айтыста драматизм элементтері, театрлық белгілер бар екеніне ден қояды. Әуезов ақындар айтысы салт айтысының дамуы негізінде шыққанын, 16-18 ғасырлардағы ақындар айтысының бізге жетпегенін айтады. Арабтардағы «мұғаллақат», Үндістан, Иран елдерінде «мұшайра» жанрлары талданған Еуропа халықтарындағы импровизация белгілері бар әдеби фактілер келтірілген. Ақындар айтысы (қазіргідей, бірден жазып алынбаған)дәл айтылған қалпында сақталмайды, айтушылар ақынның өзі, одан ұғып алған басқа ақындар,шәкірттері негізін сақтай отыра жырлайды, бірақ бәрібір өзгеріске үшырап, редакцияланады. Жеңу мен жеңілу мәселесіне талдау жасалып, құр шешендіктен, төкпеліктен гөрі логикалық қарым негізгі себеп екенін дәлелдеген. Айтыстың тақырыбы мен идеясына келгенде, таптың, халықтың мәселелерін қарап, ақынның идеялық көзқарастарынан барып туындайтын айтыскерлік бітім, шығармашылық ерекшеліктері талданады. Әуезов айтысты негізінде - әдет-салт айтысы және ақындар айтысы - деп екі түрге жіктеген. Ақындар айтысын -түре айтыс және сүре айтысқа бөлді. Ғалымның айтыс түрлеріне берген анықтамалары әлі күнге айтыс түрлерін ажыратудағы негізгі пікір болыпмкеледі. Түре айтыстың бір шумақ өлеңін екі түрге ажыратқан. Бірі - қайым өлең, екіншісі - қара өлең. Әдет-салт айтыстары «аса ескісі, жекелеген айтыс емес, топ-топ болып айтысқан, салттан туған, ескілікті наным әдеттерден туған айтыс» деп, бұл айтыстарды діни салт айтыстарына (бәдік), үйлену салт айтыстарына (жар-жар) жіктеген. «... әдет-салт айтыстарында «жеңу», «жеңілу» сияқты қорытындылар болмайды» дейді. Ақындар айтысына тусуші ақындардың өзіндік стилі, ерекшеліктері болғанымен, көп ақындарға тән тақырыптар, мотивтер болатынын айта келіп, ең алдымен көп жағдайда ақындар алдымен өздерін мадақтайтынын,белгілі бір ру, тайпаның мүддесін көздейтіндігін,белгілі бір әлеуметтік топтың жоқшысы болатындығын айтады. Бір топ ақындар ауқатты үстем тап өкілдерінің мүддесін көздесе, екінші бір топ ақындардың жалпы халық мүддесіне жақын тұратынын мысалдармен дәлелдеген. Бұл еңбекте Жамбыл, Құлмамбет, Майкөт, Сүйінбай, баға беріліп талданған. Тараудың соңында діни айтыстардың табиғатына тоқталады.«Қазақ әдебиеті тарихының» 1-томының 2-кітабындағы «Айтыс» тарауында кеңес дәуіріндегі айтыстар қаралады. Бул дәуірдегі айтыстың дәстүрлі айтыспен қарым-қатынасы, ұқсайтын, ұқсамайтын жақтары қарастырылып, осы ерекшеліктерді тудыратын себептер айтылған. Қоғамдағы ірі өзгерістерге, белгілі оқиғаларға байланысты жаңа тақырыптардың тууы, ақындардың өзіне баға берудегі өзгешеліктер, жаңа жағдай туғызған ақындық этика нормалары, шаруашылық мәселелерін тақырып ету, белгілі оқиға, тақырыпқа бейімдеп айтысу, жазып айтысу тағы басқа айтыс проблемаларын Әуезовтің зерттеулерінен көреміз. Кеңес өкіметі кезіндегі ақындар айтысы туралы ойларын сол кездегі идеологиялық талаптарға сәйкес талдаған жерлері де бар. Иса Байзақов, , Нұрлыбек Баймуратов, Көшен Елеуов, Нартай Бекежанов тағы басқа ақындардың айтыскерлік ерекшеліктеріне жан-жақты баға берілген. Әуезов 1943 жылы Алматыда өткен 1-республикалық ақындар айтысына ғылыми қорытынды жасап, баға берді. 1961 жылы өткен халық ақындарының республикалық мәслихатын да басқарады. Осы күнге дейін Әуезовтің айтыс жанры туралы, әсіресе айтыс поэтикасы туралы зерттеулері қазақ әдебиеттану ғылымындағы ең озық еңбектер болып саналады.
"Айтыс аяқталды, жұмыс жалғасуда" мақала
«Литературная газетада» 1959 жылы 24 ақпанда жарияланған. Мәскеудегі Орталық әдебиетшілер үйінде өзбек әдебиетін талқылау туралы жиында Әуезов бұл туысынан әдебиеттің сол кездегі жағдайы мен дамуы жөнінде келелі пікір қозғап, салиқалы ойлар айтқан. Орыс әдебиет сыншысы А. Караваева сынаған П. Қадыровтың «Үш тамыр» романына өзінің жылы пікірін білдірген. Сондай-ақ Әуезов бүкіл өзбек әдебиетінің жай-күйіне де әділ баға беріп, оның алдағы уақытта даму процесі туралы нақты ұсыныстарын ортаға салған. КСРО кезінде ұлттық әдебиеттің одақтас республикалар әдебиеті мен өнерінің он күндігін өткізіп туру дәстүрі ұлттық әдебиетті дамытуға игі ықпалын тигізген еді. Ол ұлттық әдебиеттің жетістік-кемшіліктерін кеңінен талдауға мүмкіндік берді. Сөйтіп жазушы немесе ақын өз шығармасына назар аударылғанын бірден сезінді. Сондықтан Әуезовтің бұл мақаласы бауырлас өзбек қаламгерлеріне шабыт беріп, жаңа шығармаларын терең құлшыныспен жазуға жетелегені анық.
Айтыс өлеңдері
«Айтыс өлеңдері», жазушының зерттеу еңбегі. 1948 жылы шыққан «Қазақ әдебиетінің тарихына» (1-том, 237-267-беттер) арнап жазған. Кейін Әуезовтің «Әр жылдар ойлары» атты (1959, 318-359-беттер), 12 томдық (11-том, 1969, 421-471-беттер), 20 томдық (17-том, 1985, 279-336-беттер) шығармалар жинағына енген. Ал 1960 жылы шыққан «Қазақ әдебиетінің тарихына (1-том, 1-кітап, 671-714-беттер) енген нұсқасында айтыс өлендерінің жиналып, зерттелуі жайлы және басқа аздаған толықтырулар қосылған. 1948 жылы нұсқадағы «Совет ақындарының айтысы» атты тарауы «Қазақ әдебиетінің тарихы» 1-том, 2-кітабына (1964, 194-240-беттер) «Айтыс» деген атаумен еніп, оны О. Нұрмағамбетова жалғастырып, толықтырған. Айтыс өлеңдері туралы Әуезов алғаш рет 1927 жылы шыққан «Әдебиет тарихы» кітабында және 1939-1940 жылдары Л. Соболевпен бірге жазған «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» («Эпос и фольклор казахского народа») атты еңбегінде қысқаша тоқталған. Әуезов кейінгі зерттеуінде айтыс өлеңдерінің жиналып, зерттелу тарихына және басқа халықтардың ауыз әдебиетінде кездесетін кейбір ұқсас жанрларына қысқаша шолу жасап, қазақ айтыс өлеңдерінің өзіндік әр алуан ерекшелік, өзгешеліктерін ашып айқындайды.Айтыс өлеңдері ауыз әдебиетінің сонау ескі замандардан келе жатқан ең көне әрі кең тараған мол түрі болумен қатар, онда халық театр өнерінің де «анық, дәл үрығы бар деуге болады» деген пікір айтады. Айтыс өлендерін автор әдет-салт айтысы және ақындар айтысы деп, үлкен екі түрге бөліп, әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, талдаулар жасайды. Әдет-салт айтысын өте ескіден келе жатқан түрлі наным, салттан туған, топ-топ болып айтысатын «бәдік айтыс» және «жар-жар» деп екі түрге бөліп қарастырады. Ақындар айтысын сыртқы көлеміне, түр ерекшелігіне қарай «түре айтыс» және «сүре айтыс» деп екі топқа бөліп, түре айтыстың өзін «қайым өлең», «қара өлең» деп екі үлгіге жіктейді. Мұнда жазушы айтыс өнерінің жүйрігі ретінде аты шыққан Біржан, Сара, Майкөт, Сүйінбай, Құлмамбет, Шөже, Жамбыл, Әсет, Ырысжан,Кемпірбай, Шәдітәре, Манат қыз, Түбек тағы басқа ақындар айтысының кейбір үлгілеріне тоқталған.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы"
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
![]() | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ajtys auyz әdebietinde ezhelden kalyptaskan poeziyalyk zhanr top aldynda kolma kol suyryp salyp ajtylatyn soz sajysy zhyr zharysy Ajtys sinkrettik zhanr ol turmys salt zhyrlarynan bastau alyp kele kele akyndar ajtysyna ulaskan Ajtysta osygan oraj lirikalyk epikalyk dramalyk sipattar mol ushyrasady Sol arkyly bul zhanr auyz әdebietinin ozge tүrlerimen kanattasa damyp bir birine eleuli әser ykpal zhasap otyrgan Batyr zhәne liro epos zhyrlaryna da әserin tigizip ozi de arnasy ken mol salaga ajnalgan Ajtys onyn tүrleri men korkemdik erekshelikteri Қazaktyn auyz әdebietinde erte zamannan kele zhatkan ajtys zhanrynyn tuu negizderi men ozine tәn erekshelikteri damu tarihy bar Ajtys halyk auyz әdebietinin erekshe bir tүri Ajtys kazaktan baska arabtyn bәdeuiler tajpasynda zhәne tүrik tildes elderdin birkatarynda iri akyndar ajtysy Үndistan halyktarynda bar Kejbir zertteushiler ajtystyn algashky shygu tegi ote erte zamannan kele zhatkanyn ajtady Onyn әuelgi elementi korkemonerdin tүrleri saralanyp bir birinen әli azhyramaj bәri birigip bir bүtin oner sanalyp әni de oleni de ony shygaru da oryndau da kimyl bet kubylysy tagy baskalary da kosyla zhүrgen dәuirde tusa kerek dep topshylajdy Ajtystyn algashky adymy osy kezende bastalsa kerek Ajtystyn eski tүri dep esepteletin bәdik ajtysynyn negizinde adam balasynyn tabigatka әser etu maksaty zhatsa baska ajtystardyn ishinde kajsysy erte kajsysy kesh tudy ony ajtu kiyn Degenmen kejbir ajtystardyn mazmunyna leksikasyna sojlem kurylystaryna karap kaj zamanda pajda bolganyn topshylauga bolady Mysaly zhanuarlar ajtysyna oli men tirinin ajtysyna karaganda zhumbak ajtysynyn anagurlym kesh tugandygy anyk Salt ajtysynyn eski tүri kyz ben zhigit ajtysynda negizgi takyryp zhastyk konil kүji men oner synasu bolsa akyndar ajtysynda oner salystyru soz synasudyn үstine әr akyn oz ruyn dәriptej zhyrlaushylyk kelip kosylganyn koremiz Әsirese bul XIX g etegin kenirek zhajgan Osy dәuirde omir sүrgen atakty akyndar Balta Orynbaj Sүjinbaj Tүbek Murat Sүgir Zhaskilen Birzhan Sara t b tүrli takyrypta shygargan kyska olenderimen katar ajtyska tүsip san aluan soz tartystaryn bastarynan keshirgen zhәne tarihta kopshiliginin attary osy ajtys arkyly saktalgan Ajtys zhanry kazak auyz әdebietinde sany zhagynan da sapasy zhagynan da ajryksha oryn alady Tek kazakta gana emes bүkil Shygys elinde bar ajtys kazir ozinin zhanrlyk kasietin tүrin kazak әdebietinde gana saktap kalyp otyr Ajtystyn ozine tәn erekshelikteri Akyndar ajtysynda zhattama trafaret olender az bolady S Mukanov Olar olendi taban astynda shygarady tosynnan ajtysady Ajtys үstinde talaj kүtpegen zhajlar kezdesedi Ajtysar takyryby belgisiz tosyn suraularga tap bolady Eki akyn da birin biri tygyrykka kamau үshin birin biri sүrindiru үshin omir kubylystaryn zhumbak etip te tartady Sonyn bәrine akyndar zhopeldemede zhauap beruge dәlel ajtuga әzir boluy kerek Munyn bәri akyndardan sozge zhүjriktikti bilgirlikti tapkyrlykty ustalykty kazhetsinumen katar el eldin shezhiresin tarihyn zher zhajyn etnografiyalyk erekshelikterin biludi kerek etedi Olaj bolmagan kүnde kur dilmarlykpen eshtene ondire almajdy sajysta dәrmensiz bolyp kala beredi Zhattandy soz ornegin koldanu akynga abyroj әpermejdi Akyndar ajtystyn bas kezinde askak әuenge basady ozderinin mojny ozyk soz zhүjrigi ekenin tanyta karsylas akynyn tukyrta kemite үrkite sojlejdi Әset pen Yryszhan ajtysynda Yryszhan Dau ajtyp kүni buryn korsetpelik Majdanda ozsa zhүjrikke eseptelik Orta zhүz tүgel bilgen Yryszhanmyn Үsh kesse kaukarym bar kesirtkelik dep Әsetti yktyra soz tastajdy al Әset ogan Ajyr komej zhez tandaj kausyrma zhak Alty aryska bilingen eken menmin dep askak zhauap katady Akyndardyn birden askak ketui tek birin biri ygystyryp үrkitu tukyrtu nietin kozdemejdi olar sonymen katar bir birinin ayak alysyna soz saptasyna onerliligine barlau da zhasau maksatyn kozdegen Soz majdanynda tosyn kezdesken bir birine tanymal emes akyndardyn mundaj barlau zhasauy tabigi da Akyndar ajtysynyn tagy bir ereksheligi ojynda orelik zhok degendej ajtyska үlken de kishi de erkek te әjel de katynasa beredi Tek talant daryny bolsa bәjgege tүser shamasy bolsa bolgany Majtalman akynnyn zharysta tanyla bastagan balan akynmen ulgajgan akynnyn zhas kyz kelinshekpen ajtysuy sozben silkilesui sham emes Sonymen katar ajtysyp otyrganda akyn ozinin zhenilgenin bilu de ajtystyn negizgi shartynyn biri bolyp sanalady Sozge soz tabu oryndy zherinde utymdy soz ajtu siyakty ozinin zhenilgendigin bilu de zhogary bagalanady Zhenilgenine karamaj kur boska topej berudi kopshilik daryndylyk akyndyk dep tanymajdy Mundaj kylykty kazak ajtyskyshtyk utymshylyk dep sanamajdy Ony kazak siyrshylau dep atajdy Shynajy akyn ozinin utylganyn bilse birden zhenilgenin mojyndap әri karaj soz talastyrmajdy Auyz әdebietinin baska zhanrlaryna karaganda ajtystyn ereksheligi ogan koptegen әjel akyndar katynaskan Қazak akyndar ajtysynda talantymen tanylyp bүkil elge aty zhajylgan әjgili akyndar az emes Sara men Yryszhan Togzhan men Tәbiya siyakty akyndar toptan ozgan zhүjrikter Osyndaj ayauly oner ielerin halyk katty ardaktagan Akyndar ajtysynyn endigi bir ereksheligi onda Halyk teatrynyn anyk dәl urygy bar M Әuezov ajtys әserli boluy үshin akyndar dombyranyn ne syrnajdyn kobyzdyn sүjemeldeuimen әnmen ajtady Teatr akterlerindej olar san aluan kubylys zhasajdy Tarihta aty mәlim kazak akyndarynyn kopshiligi osy ajtys olenderinde tәrbielenip osti Ajtys akyndyk tәrbie mektebi Soz sajysy үstinde onyn akyndyk oneri shyndala beredi Akyndar sharshy top aldynda sarapka synga tүskendikten sozinin mazmuny men korkemdik zhaktaryna zer salady Ajtys zhyrlaryndagy үzdik obraz sheshen sozder osy ajtys үstinde tugan Ajtystyn korkemdik ereksheligi Өlsheusiz talant әri әnshi eki sanlaktyn sheshen sozderi ozinin korkemdik zhagynan kүni bүginge dejin үlgi Bul ajtystyn sozderi anyktyk tazalyk dәldik zhagynan bolsyn korkemdik sululyk zhagynan bolsyn kazak poeziyasynyn torinen oryn alady Үzdik teneu epitet zhalpy trop pen figuranyn bul ajtystan nebir shurajlylary tabylady Akiyk muzbalakpyn zherge tүspes Ken koltyk argymakpyn alkymy ispes degen zholdardagy epitettik metaforalar kyrandaj zheldi kүngi aspandajmyn degen zholdagy teneu үzdik obrazdar ekeni sozsiz Birzhan ozin de bireudi de dәriptegende ote sheber zhәne kobirek koldanatyn әdisi metafora әsirese onyn ulgajgan tүri Sol korkem soz ajshyktaryn eki akyn da oz arman murattaryn mun sherin ajtyp beru үshin sheber pajdalana bilgen Birzhan sozderindegi aluan tүrli epitet metaforalar Sara sozindegi үzdik teneuler sony da korkem Birzhan men Sara ajtystarynda akyndyk korkem tildin zhәne bir tүri ironiya men sarkazmdy sheber de utymdy koldangan Әsirese ajtystyn sonynda Saranyn Zhienkuldy shakyr degen zherindegi soz sojlem kurylysyn alsak tүgeldej ironiya sarkazmga kurylady Korinsin Birzhan salga aj sekildi Ak kujryk konil ashar shaj sekildi Ұsynsa kol zhetpejtin argymagym Birzhanga balamajmyn taj sekildi Munda sojlemnin syrtky kurylysy korkem asyra maktau bolsa da ishki mazmunynda Zhienkuldyn shyn sureti men shyn kasieti bul maktaudy zhokka shygarady da ony ironiyaga әzhuaga ajnaldyrady Munda syrt zhagynan bolsa da maktau bar Al ekinshi үzindide Sara Zhienkuldy ashyk shenejdi Қonzhiyp miner Қula zhorga barsa Kele almas ol shirigin korgalasa Ol bizdi shyn maskara kylar sonda Қors etip barmajmyn dep үjde kalsa Aldyngy үzindide ishki mazmunyna syrtky kurylysy kerisinshe kelse songy үzindide ozinin barlyk kүjin ashyk uly sarkazmmen ajtyp Zhienkuldy oltire synajdy Sol arkyly oz basyn malga satyp sүjmegen adamyna bergeli otyrgan ajnalasyna da narazylygyn bildiredi Sojtip Birzhan men Sara ajtysynyn negizgi tүjini әjeldin bas bostandygy Өtken gasyrda eki sanlaktyn үn kosyp әjeldin bas bostandygyn zhyrga arkau etui eski feodaldyk saltka karsy shyguy oz dәuiri үshin progresshil ideya edi Қurylysy tүri zhagynan alganda bul ajtys salt ajtystyn en biigi Ajtys DәstүrAjtys әdebiet zhanry bolganymen erteden kalyptaskan halyktyk dәstүrdin үlken tүri Ojyn toj as kyz uzatu kelin tүsiru siyakty kazak tojlary zhүjrik at bilekti paluandarmen birge ajtys akyndary da katysyp olar ajtys arkyly toj kyzygy men mәrtebesin kotere tүsken Әrine mundaj zherde ajtystardyn oz maksaty talaby sharty bar Koshpeli eldin kyzyk kuanyshyn bolisip kelgen ajtys halkymyzdyn san aluan ojyn toj әr tүrli dәstүrli dumandarda kuana kyzyktajtyn teatry ispettes bolgan Zhurt kopshilik aldynda soz sajysyna tүsken eki akynnyn zheniske zhetu zholyndagy tapkyrlyktary men algyrlyktaryna kuә bolyp solardyn bireuinin namysyn zhyrtyp tileuin tilejtin zhankүjerine ajnalady Bugan ajtystyn sauykshyldyk estetikalyk lәzzat beretin sipattary da ajtarlyktaj kyzmet atkarady Attyn zhaly tүjenin komynda degendej kop dajyndykty kerek etpejtin ajtys kez kelgen zherde ote beredi de munyn tyndaushysy da bagasyn berip torelik ajtushysy da halyk nemese kadirli el aksakaldary bolady Ajtystyn dәstүrli onerge ajnaluyna koshpeli omir salty tikelej әser etkeni bajkalady Koshpeli elde shildehana ojyn tojga erekshe mәn berilip konak kәdeden bastap kishigirim auyl ajtystary da otip otyrgan Bular ertengi kornekti ajtyska bastajtyn dajyndyk tәrizdi bүkilhalyktyk sipat algan Arkaly ajtys akyndary birin biri izdep kelip ajtysatyn dәstүrge zhalgasty Bir de bir үlken zhiyn as toj akyndar ajtysynsyz otpejtin boldy Bul dәstүr ajtystyn san aluan mazmundy mol aukymdy zhanrga ulasuyna kolajly zhagdaj zhasady Ajtys akyndaryҚazak kogamynda akynnyn akyn bolyp tanyluy da tek ajtys arkyly zhүzege askan Kobine kop ajtysta zhenilgen akyn otken ajtysty el arasyna taratuga mindetti sanalgan Sojtip bir birine logikalyk oj zhүjemen teren zhymdaskan eki akynnyn olenderi birtutas dүniege kissa dastan sekildi zhelili shygarmaga ajnalgan Ajtys akyndarynyn ugymynda olen belgili bir kisige konatyn oner sanalgan Kempirbaj Bazar Budabaj Baktybaj Sүjinbaj Zhambyl tәrizdi akyndar olennin kiesi bar iesi bar dep bilgen Mysaly Baktybaj akyndar tүsinde bir aksakaldy әulienin olen alasyn ba kogen alasyn ba degen tandatuynan son ozderinin olendi kalagandaryn ajtady Bul tabigatynan osy oner tүrine bejim zharatylgan akyndardyn oj kiyalynyn zhemisi boluy da gazhap emes Өner zharysyAjtys akynnyn talantyn shyndajtyn үlken oner zharysy Өtken gasyrda Zhanak Sabyrbaj Shozhe Sүjinbaj siyakty gazhajyp ajtys akyndary bolgan Bul үlken dәstүrdi kazir Әsiya Әselhan Қonysbaj Bayangali Әlfiya Abash Muhamedzhan siyakty ajtys akyndary zhalgastyryp kele zhatyr ZhanryAjtystyn algashky bulak kozi turmys salt zhyrlaryndagy Zhar zhar men Bәdik zhyrlarynan bastalgan Kejin kyz ben zhigit ajtysyna da kajym olen ulaskan Keleli akyndar ajtysy eki daj zhurttyn ortasynda betpe bet otyryp kolma kol shygarylyp ajtylady Қazak ajtystary zhanrlyk sipaty zhagynan tүre ajtys sүre ajtys bolyp ekige bolinedi Algashkysyna bir bir auyz olenmen kajyrylatyn ajtystar zhatsa Zhar zhar Bәdik kejingisine keleli kesek akyndar ajtysy enedi Aksulu men Kenshimbaj Әset pen Yryszhan Sүjinbaj men Қatagan Zhambyl men Қulmambet Molda Musa men Manat kyz Kempirbaj men Shozhe Orynbaj men Togzhan Birzhan men Sara tagy baska Ajtys mazmundyk sipatyna karaj әdet guryp ajtysy zhәne akyndar ajtysyna zhүjelenedi Songysy takyryp ayasyna karaj zhumbak ajtys madak ajtys tagy baska bolyp zhikteledi ManyzyAjtystyn negizgi salmagy da tүjini de omir shyndygy Betpe bet kelgen eki akyn da sol orajda zhenudin san aluan zholdaryn amal tәsilderin karastyrady Ә degennen amandasu el zhagdajyn suraudyn ozinde ajtys bolarlyk tүjin syn tagarlyk mәseleler izdestiriledi Қarsylastardyn kaj kajsysy da negizgi uәzh ataly ojlaryn birden zhajyp salmaj anysyn andap kurylgan tor ajlaly kakpanga tүsirudi kozdejdi Onyn aldyn orap matap shyrmap kisyndy da uәzhdi sozben tospak bolady Mashygy mol ajla tәsili kop ataly sozdi ornymen koldana bilgen akyn gana mәreli zheniske zhetedi Suyryp salma olenge ysylgan agyl tegil zhyr iesi ajtysta soz tappagannan zhenilmejdi ataly sozden zhүjeli ojdan bultartpas shyndyktan tosylady Muny kansha okinishti bolsa da zhurt aldynda ashyk mojyndauga kejingi zhyrlau kezinde zhasyrmaj ajtuga mәzhbүr bolgan Bul shynshyldyk ojdy Ataly sozge arsyz zhauap kajyrady degen mәtelimen ajtystyn әdil kazysy bolgan halyk ozi tүjindep otyrgan Kone derekterAjtys tүrki elderinde kone dәuirden belgili Mahmud Қashkaridin Diuani lugat at tүrk atty enbegindegi Zhaz ben Қystyn ajtysy Қozha Ahmet Iasauidin Diuani hikmetindegi Zhumak pen Dozaktyn ajtysy bul zhanrdyn gasyrlar kojnauyna zhol tartatynyn angartady Әuezovtyn zertteu enbegi Қazak әdebietinin tarihyna engen 1 tom 2 kitap 1960 671 714 better Al Әuezovtin 1948 zhyly zhazgan Ajtys olenderi atty enbeginde ol Sovet akyndarynyn ajtysy degen atpen berilgen Enbekte avtor kazak halkynyn ezhelden kele zhatkan tol oneri ajtystyn zhana zaman zhana kezendegi ozindik erekshelikterin ajkyndajdy Eger otken dәuirlerdegi ajtystarda akynnyn negizgi arka sүjeri ru ata baba siyakty eski әdet salttar bolsa kejingi akyndar ozderinin eli uzhymshar audan kala oblys zhajyn tilge tiek etedi Sol arkyly syn men ozara syndy otkirlep oristete tүsedi 1922 zhyly Semejdin eki akyny Isa men Nүrlybek biri kala ekinshisi auyl atynan ajtyskanyn Shashubajdyn kaskyrmen ajtysyn 1932 mysalga keltirip ajtys onerinin zhanasha mazmun tүr sipatka ie bola bastaganyn soz etedi Osy siyakty Қaskyr men kojdyn ajtysy Қarager at pen direktordyn ajtysy Baj men kedej ajtysy turaly 1939 zhyly Almatyda otken Nartaj men Nүrlybektin ajtysyna zhәne 1943 zhyly respublikalyk kolemde otken үlken ajtystyn kejbirine kyskasha toktalady Zhazushy kenes kezenindegi ajtystarda kogamdyk әleumettik sharuashylyk mәseleleri mejlinshe ken teren tolganyspen soz bolatynyn atap korsetedi Әuezovtyn ajtys turaly oj pikirleriӘuezovtin ajtys zhanry turaly sүbeli enbeginin biri 1946 zhyly Zhambyldyn 100 zhyldyk merejtojynda zhasagan Zhambyldyn ajtystagy oneri dejtin bayandamasy ҚazKSR gylym akademiyasynyn habarlary Әdebiet seriyasy 1948 N2 55 Bul enbeginde avtor akyndar ajtysynyn үsh halykta kazak kyrgyz karakalpaktarda bar ekenin ajtady Akyndar ajtysyna uksas zhanrdyn koshpeli arab tajpalarynda bar ekenine mugalakat toktalyp kazir iri zhanr retinde zhok bolganmen erterek uakyttarda Europa halyktarynda da ajtyska uksas zhanrlar bolganyn atap korsetedi Ajtysker akynga tәn kasietter retinde algyr improvizatorlyk kasiet dүnietanymnyn kendigi tapkyrlyk batyldyk tagy baska kasietterdi sanamalap ajtkan Zhambyl ajtyskerligin mysalga ala otyryp ajtystagy demokratiyalyk үrdistin damuyn zhәne zhyrshylyk dәstүrdin ajtys ishine kiru erekshelikterin taldagan Ajtys zhanry 19 gasyrda Sh Uәlihanov V Radlovtardan bastalgan үlken gylymi zertteu tarihy bar zhanr Әuezovtin әsirese 50 zhyldardagy zertteuleri bul salany zhana sapalyk biikke koterdi Қazak KSR Ғylym akademiyasynyn M Әuezov atyndagy Әdebiet zhәne oner institutynyn 1960 1964 zhyldary shygargan Қazak әdebieti tarihynda 1 tom 1 2 kitaptar dәstүrli ajtyska zhәne kenes dәuirindegi ajtystarga arnalgan taraularynda ajtys zhanrynyn zerttelui turaly salikaly ojlar keltirilgen Ondagy Ajtys tarauyn 60 zhyldarda shykkan 3 tomdyk Ajtys zhinagynyn algy sozderin Әuezov zhazyp ajtys poetikasy turaly ozyk ojlar tartymdy tuzhyrymdar ajtkan Ajtystyn zhinaluyna zertteluine kal kaderinshe enbek sinirgen algashky galymdar Sh Uәlihanov V Radlov Ә Divaevtardyn enbekterine toktalgan Әuezovtin Akyndar ajtysy kopshilik aldynda tyndaushy synshy zhurttyn koz aldynda tuyp oryndalady Әnmen ne әr akynnyn arnauly sarynymen kobyz ga dombyraga garmonga kosylyp ajtylady Akyndardyn biri zhenip birinin zhenilgenine torelik ajtushy da sol zhiynnyn ozi bolady degen pikirlerin ajtys poetikasynyn negizi әlippesi deu kerek Tyndaushy orta zhajyndagy pikirleri de әli kүnge dejin ote manyzdy Onyn үstine kobinese tyndaushy zhurt eki zhak bolyp eki akynnyn tuysy tileulesi zhakyn ortasy bolady Sondyktan tartys talas tek eki akyn arasynda gana emes bәseke tileulestik eki zharylgan zhiynda da bolady degen kagidalar usynady Osy ajtylgan erekshelikterdin barlygy akyndar ajtysyn tyndaushy kopshilik үshin әr kezde teatrlyk dramalyk asa kyzu әseri bar oner tүrine ajnaldyrady dep ajtysta dramatizm elementteri teatrlyk belgiler bar ekenine den koyady Әuezov akyndar ajtysy salt ajtysynyn damuy negizinde shykkanyn 16 18 gasyrlardagy akyndar ajtysynyn bizge zhetpegenin ajtady Arabtardagy mugallakat Үndistan Iran elderinde mushajra zhanrlary taldangan Europa halyktaryndagy improvizaciya belgileri bar әdebi faktiler keltirilgen Akyndar ajtysy kazirgidej birden zhazyp alynbagan dәl ajtylgan kalpynda saktalmajdy ajtushylar akynnyn ozi odan ugyp algan baska akyndar shәkirtteri negizin saktaj otyra zhyrlajdy birak bәribir ozgeriske үshyrap redakciyalanady Zhenu men zhenilu mәselesine taldau zhasalyp kur sheshendikten tokpelikten gori logikalyk karym negizgi sebep ekenin dәleldegen Ajtystyn takyryby men ideyasyna kelgende taptyn halyktyn mәselelerin karap akynnyn ideyalyk kozkarastarynan baryp tuyndajtyn ajtyskerlik bitim shygarmashylyk erekshelikteri taldanady Әuezov ajtysty negizinde әdet salt ajtysy zhәne akyndar ajtysy dep eki tүrge zhiktegen Akyndar ajtysyn tүre ajtys zhәne sүre ajtyska boldi Ғalymnyn ajtys tүrlerine bergen anyktamalary әli kүnge ajtys tүrlerin azhyratudagy negizgi pikir bolypmkeledi Tүre ajtystyn bir shumak olenin eki tүrge azhyratkan Biri kajym olen ekinshisi kara olen Әdet salt ajtystary asa eskisi zhekelegen ajtys emes top top bolyp ajtyskan salttan tugan eskilikti nanym әdetterden tugan ajtys dep bul ajtystardy dini salt ajtystaryna bәdik үjlenu salt ajtystaryna zhar zhar zhiktegen әdet salt ajtystarynda zhenu zhenilu siyakty korytyndylar bolmajdy dejdi Akyndar ajtysyna tusushi akyndardyn ozindik stili erekshelikteri bolganymen kop akyndarga tәn takyryptar motivter bolatynyn ajta kelip en aldymen kop zhagdajda akyndar aldymen ozderin madaktajtynyn belgili bir ru tajpanyn mүddesin kozdejtindigin belgili bir әleumettik toptyn zhokshysy bolatyndygyn ajtady Bir top akyndar aukatty үstem tap okilderinin mүddesin kozdese ekinshi bir top akyndardyn zhalpy halyk mүddesine zhakyn turatynyn mysaldarmen dәleldegen Bul enbekte Zhambyl Қulmambet Majkot Sүjinbaj baga berilip taldangan Taraudyn sonynda dini ajtystardyn tabigatyna toktalady Қazak әdebieti tarihynyn 1 tomynyn 2 kitabyndagy Ajtys tarauynda kenes dәuirindegi ajtystar karalady Bul dәuirdegi ajtystyn dәstүrli ajtyspen karym katynasy uksajtyn uksamajtyn zhaktary karastyrylyp osy erekshelikterdi tudyratyn sebepter ajtylgan Қogamdagy iri ozgeristerge belgili okigalarga bajlanysty zhana takyryptardyn tuuy akyndardyn ozine baga berudegi ozgeshelikter zhana zhagdaj tugyzgan akyndyk etika normalary sharuashylyk mәselelerin takyryp etu belgili okiga takyrypka bejimdep ajtysu zhazyp ajtysu tagy baska ajtys problemalaryn Әuezovtin zertteulerinen koremiz Kenes okimeti kezindegi akyndar ajtysy turaly ojlaryn sol kezdegi ideologiyalyk talaptarga sәjkes taldagan zherleri de bar Isa Bajzakov Nurlybek Bajmuratov Koshen Eleuov Nartaj Bekezhanov tagy baska akyndardyn ajtyskerlik erekshelikterine zhan zhakty baga berilgen Әuezov 1943 zhyly Almatyda otken 1 respublikalyk akyndar ajtysyna gylymi korytyndy zhasap baga berdi 1961 zhyly otken halyk akyndarynyn respublikalyk mәslihatyn da baskarady Osy kүnge dejin Әuezovtin ajtys zhanry turaly әsirese ajtys poetikasy turaly zertteuleri kazak әdebiettanu gylymyndagy en ozyk enbekter bolyp sanalady Ajtys ayaktaldy zhumys zhalgasuda makala Literaturnaya gazetada 1959 zhyly 24 akpanda zhariyalangan Mәskeudegi Ortalyk әdebietshiler үjinde ozbek әdebietin talkylau turaly zhiynda Әuezov bul tuysynan әdebiettin sol kezdegi zhagdajy men damuy zhoninde keleli pikir kozgap salikaly ojlar ajtkan Orys әdebiet synshysy A Karavaeva synagan P Қadyrovtyn Үsh tamyr romanyna ozinin zhyly pikirin bildirgen Sondaj ak Әuezov bүkil ozbek әdebietinin zhaj kүjine de әdil baga berip onyn aldagy uakytta damu procesi turaly nakty usynystaryn ortaga salgan KSRO kezinde ulttyk әdebiettin odaktas respublikalar әdebieti men onerinin on kүndigin otkizip turu dәstүri ulttyk әdebietti damytuga igi ykpalyn tigizgen edi Ol ulttyk әdebiettin zhetistik kemshilikterin keninen taldauga mүmkindik berdi Sojtip zhazushy nemese akyn oz shygarmasyna nazar audarylganyn birden sezindi Sondyktan Әuezovtin bul makalasy bauyrlas ozbek kalamgerlerine shabyt berip zhana shygarmalaryn teren kulshynyspen zhazuga zhetelegeni anyk Ajtys olenderi Ajtys olenderi zhazushynyn zertteu enbegi 1948 zhyly shykkan Қazak әdebietinin tarihyna 1 tom 237 267 better arnap zhazgan Kejin Әuezovtin Әr zhyldar ojlary atty 1959 318 359 better 12 tomdyk 11 tom 1969 421 471 better 20 tomdyk 17 tom 1985 279 336 better shygarmalar zhinagyna engen Al 1960 zhyly shykkan Қazak әdebietinin tarihyna 1 tom 1 kitap 671 714 better engen nuskasynda ajtys olenderinin zhinalyp zerttelui zhajly zhәne baska azdagan tolyktyrular kosylgan 1948 zhyly nuskadagy Sovet akyndarynyn ajtysy atty tarauy Қazak әdebietinin tarihy 1 tom 2 kitabyna 1964 194 240 better Ajtys degen ataumen enip ony O Nurmagambetova zhalgastyryp tolyktyrgan Ajtys olenderi turaly Әuezov algash ret 1927 zhyly shykkan Әdebiet tarihy kitabynda zhәne 1939 1940 zhyldary L Sobolevpen birge zhazgan Қazak halkynyn eposy men folklory Epos i folklor kazahskogo naroda atty enbeginde kyskasha toktalgan Әuezov kejingi zertteuinde ajtys olenderinin zhinalyp zerttelu tarihyna zhәne baska halyktardyn auyz әdebietinde kezdesetin kejbir uksas zhanrlaryna kyskasha sholu zhasap kazak ajtys olenderinin ozindik әr aluan erekshelik ozgeshelikterin ashyp ajkyndajdy Ajtys olenderi auyz әdebietinin sonau eski zamandardan kele zhatkan en kone әri ken taragan mol tүri bolumen katar onda halyk teatr onerinin de anyk dәl үrygy bar deuge bolady degen pikir ajtady Ajtys olenderin avtor әdet salt ajtysy zhәne akyndar ajtysy dep үlken eki tүrge bolip әrkajsysyna zheke zheke toktalyp taldaular zhasajdy Әdet salt ajtysyn ote eskiden kele zhatkan tүrli nanym salttan tugan top top bolyp ajtysatyn bәdik ajtys zhәne zhar zhar dep eki tүrge bolip karastyrady Akyndar ajtysyn syrtky kolemine tүr ereksheligine karaj tүre ajtys zhәne sүre ajtys dep eki topka bolip tүre ajtystyn ozin kajym olen kara olen dep eki үlgige zhiktejdi Munda zhazushy ajtys onerinin zhүjrigi retinde aty shykkan Birzhan Sara Majkot Sүjinbaj Қulmambet Shozhe Zhambyl Әset Yryszhan Kempirbaj Shәditәre Manat kyz Tүbek tagy baska akyndar ajtysynyn kejbir үlgilerine toktalgan Derekkozder Қazak Enciklopediyasy Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Muhtar Әuezov enciklopediyasy Almaty Atamura baspasy 2011 zhyl ISBN 978 601 282 175 8 Қazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet