Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кәдімгі түлкі әлде жирен түлкі (лат. Vulpes vulpes) – жыртқыштар отрядының иттер тұқымдасына жататын аң.
| Кәдімгі түлкі Қазбалық ауқымы: Mid-Плейстоцен–Recent | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 V. v. crucigera Іле Алатауда | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Vulpes vulpes (Линней, 1758) | ||||||||||||||||
 Ареал Қою қызғылт сары - байырғы, ақшыл қызғылт сары - жерсінген. | ||||||||||||||||
| Түршелері | ||||||||||||||||
| 45 | ||||||||||||||||
| Vulpes fulva, Vulpes fulvus |
Топқа жататын түрлер
«Түлкіге» тән сыртқы көрініске негізделген субъективті бағалау критерийлерін басшылыққа ала отырып, келесі жануарларды түлкі деп санауға болады.
- Вулпини тайпасы
- Түлкі (Vulpes) тұқымдасы
- Бенгал түлкі (Vulpes bengalensis)
- Ауған түлкі (Vulpes cana)
- Оңтүстік Африка түлкі (Vulpes chama)
- Қарсақ (Vulpes corsac)
- Тибет түлкі (Vulpes ferrilata)
- Арктикалық түлкі (Vulpes lagopus)[1]
- Американдық түлкі (Vulpes macrotis)
- Африка түлкі (Vulpes pallida)
- Құм түлкі (Vulpes rueppellii)
- Американдық қарсақ (Vulpes velox)
- Қызыл түлкі (Vulpes vulpes)
- Аскөк түлкі (Vulpes zerda)
- үлкен құлақ түлкілер тұқымдасы (Otocyon)
- Үлкен құлақ түлкі (Otocyon megalotis)
- Канини тайпасы
- Subtribe Cerdocyonina
- Фолкленд түлкілерінің тұқымдасы (Dusicyon)
- Фолкленд түлкі (Dusicyon australis)
- Майконги тұқымдасы (Cerdocyon)
- Майконг (Cerdocyon мың)
- Ұсақ түлкілер тұқымдасы (Atelocynus)
- Кішкентай түлкі (Atelocynus microtis)
- Оңтүстік Америка түлкілері (Lycalopex) немесе Pseudalopex
- Анды түлкі (Lycalopex culpaeus)
- Оңтүстік Америка түлкі (Lycalopex griseus)
- Дарвин түлкі (Lycalopex fulvipes)
- Парагвай түлкісі (Lycalopex gymnocercus)
- Бразилия түлкі (Lycalopex vetulus)
- Секуран түлкі (Lycalopex sechurae)
- сұр түлкілер тұқымдасы (Urocyon)
- Сұр түлкі (Urocyon cinereoargenteus)
- Аралдық түлкі (Urocyon littoralis)
Таралуы
Кәдімгі түлкі Еуропаның барлық территориясында,Солтүстік Африкада,Азияның көптеген аумағында және Солтүстік Америкада кездеседі. Кәдімгі түлкі Аустралияда өтіп,содан бастап сол материкте кең таралған.
Сыртқы түрі
Түсі жирен, сұрғылт сары. Құлағының сырты қара не қара қоңыр, құйрығы ұзын (ұзындығы 60 см-дей), қысқа сирақты. Жүні тығыз әрі жұмсақ. Реңі жыл маусымына қарай өзгеріп отырады (түлейді): жоны мен бүйірі көбінесе сарғыш жирен, бауыры мен құйрығының ұшы ақшыл тартады. Тұрқы 70 – 77 см, салмағы 6,5 – 6,8 кг. Селдір орманды ашық жерлерді, өзен-көл жағалауларын, аңыз, тау баурайларын мекендейді. Күндіз інінде жатып, түнге қарай қорегін іздейді. Әдетте ұсақ жәндіктермен, көбінесе тышқандармен қоректенеді, қорегінің құрамында 300-ден астам жәндік пен ондаған өсімдік түрлері болады. . Қаңтар – ақпан айларында ұйығып, 49 – 58 күннен кейін 4 – 6 (кейде 15) күшік туады.
Шаруашылық маңызы мен зияны
Терісі бағалы аң, әсіресе, қарабурыл Түлкінің терісі жоғары бағаланады. Кеміргіштерді жеп, ауылы шаруашылығына пайда келтіреді. Құс шаруашылығына зиян келтіреді, құтыру ауруының вирусын таратады.
Мінез-құлықтары
Негізінен, түлкілер – түнгі жануарлар, яғни олар күндізге қарағанда түнде белсендірек болады. Олардың көру, иіс сезу және есту мүшелері өте жақсы дамыған. Түлкілер тамақ талғамайтын жануарларға жатады. Олар қояндар,тышқандар,құстар және жәндіктер секілді ұсақ жануарларды аулайды. Олар аңға жалғыз шығады, өздерінің құрбандарын аса қулықпен және төзіммен байқатпай аңду арқылы алады. Көптеген түлкілердің қорегі олардың өмір сүрген орталарына байланысты әр түрлі болып келеді. Кейбір түлкілер жемістерді, көкөністерді, балықты және жұмыртқаны да жей береді.
Көбеюі
Әдетте түлкілер қыс кезінде шағылысып, ұрғашысы 50-55 күнге созылатын буаздық кезеңінен соң 2-ден 20ға дейін күшіктерін дүниеге әкеледі. Ата-анасы күшіктеріне жаз бойы қарап, олар күзде өз тамақтарын тауып жейтін халге жеткенше асырайды.
Індері
Әдетте, түлкілер інде түнемейді. Олар құйрықтарына оранып алып ашық аспан астында ұйықтағанды ұнатады. Америкалық түлкілер ғана інде өмір сүргені болмаса, басқа түрлерінің көбі өмірге ұрпақ әкелер кезде ғана індерде өмір сүреді.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kәdimgi tүlki әlde zhiren tүlki lat Vulpes vulpes zhyrtkyshtar otryadynyn itter tukymdasyna zhatatyn an Kәdimgi tүlki Қazbalyk aukymy Mid Plejstocen RecentV v crucigera Ile Alatauda Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy Tajpasy TүlkiTegi TүlkilerTүri Kәdimgi tүlkiVulpes vulpes Linnej 1758 Areal Қoyu kyzgylt sary bajyrgy akshyl kyzgylt sary zhersingen Tүrsheleri45Vulpes fulva Vulpes fulvusTopka zhatatyn tүrler Tүlkige tәn syrtky koriniske negizdelgen subektivti bagalau kriterijlerin basshylykka ala otyryp kelesi zhanuarlardy tүlki dep sanauga bolady Vulpini tajpasy Tүlki Vulpes tukymdasy Bengal tүlki Vulpes bengalensis Augan tүlki Vulpes cana Ontүstik Afrika tүlki Vulpes chama Қarsak Vulpes corsac Tibet tүlki Vulpes ferrilata Arktikalyk tүlki Vulpes lagopus 1 Amerikandyk tүlki Vulpes macrotis Afrika tүlki Vulpes pallida Қum tүlki Vulpes rueppellii Amerikandyk karsak Vulpes velox Қyzyl tүlki Vulpes vulpes Askok tүlki Vulpes zerda үlken kulak tүlkiler tukymdasy Otocyon Үlken kulak tүlki Otocyon megalotis Kanini tajpasy Subtribe Cerdocyonina Folklend tүlkilerinin tukymdasy Dusicyon Folklend tүlki Dusicyon australis Majkongi tukymdasy Cerdocyon Majkong Cerdocyon myn Ұsak tүlkiler tukymdasy Atelocynus Kishkentaj tүlki Atelocynus microtis Ontүstik Amerika tүlkileri Lycalopex nemese Pseudalopex Andy tүlki Lycalopex culpaeus Ontүstik Amerika tүlki Lycalopex griseus Darvin tүlki Lycalopex fulvipes Paragvaj tүlkisi Lycalopex gymnocercus Braziliya tүlki Lycalopex vetulus Sekuran tүlki Lycalopex sechurae sur tүlkiler tukymdasy Urocyon Sur tүlki Urocyon cinereoargenteus Araldyk tүlki Urocyon littoralis TaraluyKәdimgi tүlki Europanyn barlyk territoriyasynda Soltүstik Afrikada Aziyanyn koptegen aumagynda zhәne Soltүstik Amerikada kezdesedi Kәdimgi tүlki Australiyada otip sodan bastap sol materikte ken taralgan Syrtky tүriTүsi zhiren surgylt sary Қulagynyn syrty kara ne kara konyr kujrygy uzyn uzyndygy 60 sm dej kyska sirakty Zhүni tygyz әri zhumsak Reni zhyl mausymyna karaj ozgerip otyrady tүlejdi zhony men bүjiri kobinese sargysh zhiren bauyry men kujrygynyn ushy akshyl tartady Turky 70 77 sm salmagy 6 5 6 8 kg Seldir ormandy ashyk zherlerdi ozen kol zhagalaularyn anyz tau baurajlaryn mekendejdi Kүndiz ininde zhatyp tүnge karaj koregin izdejdi Әdette usak zhәndiktermen kobinese tyshkandarmen korektenedi koreginin kuramynda 300 den astam zhәndik pen ondagan osimdik tүrleri bolady Қantar akpan ajlarynda ujygyp 49 58 kүnnen kejin 4 6 kejde 15 kүshik tuady Sharuashylyk manyzy men ziyanyTerisi bagaly an әsirese karaburyl Tүlkinin terisi zhogary bagalanady Kemirgishterdi zhep auyly sharuashylygyna pajda keltiredi Қus sharuashylygyna ziyan keltiredi kutyru auruynyn virusyn taratady Minez kulyktaryNegizinen tүlkiler tүngi zhanuarlar yagni olar kүndizge karaganda tүnde belsendirek bolady Olardyn koru iis sezu zhәne estu mүsheleri ote zhaksy damygan Tүlkiler tamak talgamajtyn zhanuarlarga zhatady Olar koyandar tyshkandar kustar zhәne zhәndikter sekildi usak zhanuarlardy aulajdy Olar anga zhalgyz shygady ozderinin kurbandaryn asa kulykpen zhәne tozimmen bajkatpaj andu arkyly alady Koptegen tүlkilerdin koregi olardyn omir sүrgen ortalaryna bajlanysty әr tүrli bolyp keledi Kejbir tүlkiler zhemisterdi kokonisterdi balykty zhәne zhumyrtkany da zhej beredi KobeyuiӘdette tүlkiler kys kezinde shagylysyp urgashysy 50 55 kүnge sozylatyn buazdyk kezeninen son 2 den 20 ga dejin kүshikterin dүniege әkeledi Ata anasy kүshikterine zhaz bojy karap olar kүzde oz tamaktaryn tauyp zhejtin halge zhetkenshe asyrajdy InderiӘdette tүlkiler inde tүnemejdi Olar kujryktaryna oranyp alyp ashyk aspan astynda ujyktagandy unatady Amerikalyk tүlkiler gana inde omir sүrgeni bolmasa baska tүrlerinin kobi omirge urpak әkeler kezde gana inderde omir sүredi Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3