Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері — бұл атаумен Ресей империясының құрамына енетін қазіргі Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан жерлері, яғни, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Ферғана, Сырдария, Самарқан және Күнгей Каспий облыстары, сондай-ақ автономиясының сол немесе басқа дәрежесін сақтап қалған Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығын айтады. Осы шектерде Орталық Азия иеліктеріне 7 721 684 тұрғыны (1897) тұратын 3 751 510 км² (3 076 628 шаршы шақырым) кірді. Кейде Семей мен Ақмола облыстары Сібір деп саналды.
Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері | |||
![]() Орыс әскерлерінің Самарқанға кіруі | |||
Дата | 1853—1895 | ||
---|---|---|---|
Орын | Орта Азия | ||
Нәтиже | Ресейдің жеңісі | ||
Аумақтық өзгерістер | Орталық Азия Ресейге қосылды | ||
Қарсыластар | |||
| |||
Қолбасшылары | |||
| |||
XIX ғасырда Ресейдің Орталық Азияға кеңеюі Ресейдің аймақты отарлауын оның үстемдігіне қауіп төндіретін қауіп ретінде қараған ең ірі отарлық держава — Англияның қарсыласуымен (дипломатиялық және басқа да әскери емес) кездесті. Осы қарсыласу шеңберінде XIX ғасырдан бастап Ресейдің ықпал ету аймағы Ресейдің Орта Азиясы деп атала бастады.
Алғышарты

Ресей мемлекетінің Орталық Азия мемлекеттерімен алғашқы байланыстары XVI ғасырдан басталады. 1589 жылы Бұхара ханы Мәскеумен сауда қатынастарын орнатуды қалап, достыққа ұмтылды. Патша кезінен бастап орыстар Орта Азияға өз саудагерлеріне базар ашу мақсатында елшілер жібере бастады; 1620 жылы Иван Данил Хохловты Бұхараға жіберді; 1669 жылы Хиуаға — Федотов және Бұхарда — екі ағайынды Пазухиндер; 1675 жылы Бұхарада — Василий Даудов. Бұл елшіліктерде нақты саяси нәтижелер берген жоқ, бірақ «Үлкен сызба кітабына» енгізілген Орталық Азия туралы ақпараттың кеңеюіне ықпал етті.
1700 жылы Ұлы Петрге хиуалық елші келіп, Ресей бодандығына қабылдауды сұрады. 1713-1714 жылдары екі экспедиция өтті: Кіші Бұхараға — Бухгольц және Хиуаға — Бекович-Черкасский. 1718 жылы I Петр Флорио Беневиниді Бұхараға жіберді, ол 1725 жылы оралып, Орта Азия туралы көптеген мәліметтер жеткізді. Ұлы Петрдің осы елде бекіну нәтижесіз аяқталды. Осыған қарамастан, егер Бекович Черкасскийдің Хиуаға жорығы мүлдем сәтсіз болса (4 мыңдық жасақтан бірнеше ондаған ғана оралды, қалғандары өлтірілді немесе тұтқынға алынды), онда Бухгольц экспедицияларының нәтижесінде Ертіс және Алтай Ресейдің қол астына өтті. 1755-1758 жж. Қытай империясы Жоңғар хандығын талқандап, оның халқын толықтай жойған кезде, Ресейде Қытай экспансиясына кедергі келтірген Ертіс, Тобыл-Есіл және Коливано-Кузнецк әскери шептері болды.
Петрден кейін, XIX ғасырдың басына дейін Ресей үкіметінің қатынастары бағынышты қазақтармен ғана шектелді.

1801 жылы I Павел Наполеон Бонапарттың Үндістанға бірлескен жорығы туралы идеясын қолдауға шешімді қабылдады. Павелдің алдына қойған міндеттері нақты белгілі емес, бірақ соған қарамастан қаңтарда 20 мың адамнан тұратын казактардың жасағы атаман Платовтың басшылығымен жорыққа аттанды. Наурызға қарай жасақ Ырғыздың жоғарғы ағысына ( атырабы) жетті. Мұнда оларға I Павелдің қайтыс болғаны және таққа отырған I Александрдың тез қайту туралы бұйрығы жетті.
1819 жылы «Түрікменстан мен Хиуаға саяхатты» (М., 1822) жазған Хиуаға жіберілді, бұл оның елшілігінің жалғыз нәтижесі болды.
1841 жылы Ауғанстанмен соғысқан ағылшындардың маңдайшептері Әмударияның сол жағалауына жақындағаннан кейін Ресейден Бұхара әмірінің шақыруымен Бұхараға Тау-кен инженерлері корпусының майоры Бутенев К.Ф. (бастық), шығыстанушы Ханыков, табиғат зерттеушісі және басқалардан тұратын саяси-ғылыми өкілдік жіберілді. 1841 жылғы Бұхара экспедициясы деп аталған бұл өкілдік саяси тұрғыдан ешқандай нәтижеге қол жеткізбеді, бірақ оның қатысушылары Бұхара туралы көптеген құнды табиғи тарихты және географиялық еңбектерді жариялады, олардың арасында Н. Хандыковтың «Бұхар хандығының сипаттамасы» ерекше болды.
1859 жылы полковник граф Бұхарада болды.
Ресейдің Орталық Азиядағы экспансиясы

Орал облысы | Торғай облысы |
Ақмола облысы | Семей облысы |
Жетісу облысы | Сырдария облысы |
Самарқан облысы | Ферғана облысы |
Хиуа хандығы | Бұхара әмірлігі |
Күнгей Каспий облысы |
Ресей империясының Орталық Азияны жаулауы — бұл жерді Ресейге қосу мақсатында Ресей империясының Орталық Азияға экспансиясы. Бұл орыс әскерінің XIX ғасырдың екінші жартысындағы Орта Азия хандықтары мен тайпаларына қарсы бірқатар әскери жорықтары. 1840 жылдардағы Қазақстанды түпкілікті қосып алғаннан кейін және қазақ жүздері жойылған соң, « шеңберінде, Ұлыбританиямен қарсыласу барысында аймақта үстемдік ету үшін Қоқан мен Хиуа, сонымен қатар, Бұхара әмірлігі сияқты хандықтарға қарсы бірқатар әскери жорықтардан кейін өзіне қосып алды. Қоқан хандығы жойылып, Хиуа хандығы мен Бұхара әмірлігі талқандалып, Ресей империясының боданына айналды. Сонымен қатар, Түрікменстан, Памир және басқа аймақтар қосылды, нәтижесінде Ресейдің шекаралары Ауғанстанға және Ұлыбританияның тікелей ықпал ететін жерлеріне дейін кеңейді. 1890 жылдарға қарай Орта Азияның (Түркістан) қосылуы аяқталды.
Қазақ жүздерінің қосылуы
1581 жылы Ресей қазақ көшпенділерінің солтүстігінде жатқан, Сібірді игере бастады. 1640 жылы орыс казактары Жайық өзенінің сағасында Гурьев қаласын құрды, 1718 жылы орыс әскер басы Василий Чередов Ертісте Семейді құраса, 1720 жылы Өскемен қаласы пайда болды. Бұл қалалар қазір Қазақстан жерінде орналасқан, бірақ ол кезде Гурьев маңында ноғайлар, ал Семей мен Өскемен маңында — жоңғарлар көшіп-қонып жүрген.
Сол кезде қазақтар рулық-тайпалық тұрмыста өмір сүріп, үш жүзден тұрды: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз. Қазіргі Қазақстан даласының көшпелілері тек қана қазақтар болған жоқ. Батыста ноғайлар, шығыста — қазақтармен өте шиеленісті қарым-қатынаста болған жоңғарлар өмір сүрді. Маңғыстау түбегінде түрікмендер көшіп-қонып жүрді. 1718 жылы Әбілқайыр хан басқарған Кіші жүз Ресеймен дипломатиялық қатынастар орнатып, 1731 жылы «ақ патшайым» Анна Иоанновнаның қамқорлығына алынды. Бір жыл өткен соң, 1732 жылы Сәмеке хан кезінде Орта жүз де Ресей бодандығын қабылдады, бұл жоңғарлардың жойқын шабуылдарынан қорғауға кепілдік берді. Ұлы жүз Қоқан хандығының ықпалында болды.
1787 жылы Хиуаның езгісіндегі Кіші жүздегі қазақ руларының бір бөлігіне Жайықтан өтіп, Еділ бойында көшіп-қонып жүруге рұқсат етілді. 1801 жылы бұл шешімді император I Павел ресми түрде растады, ол кезде 7500 қазақ отбасыларынан Бөкей сұлтан бастаған вассал Бөкей (Ішкі) Ордасы құрылды.
1818 жылы Ұлы жүздің бірнеше рулары Ресейдің қамқорлығына кіргендігін мәлімдеді. Келесі 30 жыл ішінде, кейде қысыммен, кейде өз еркімен жүздің көптеген рулары Ресей азаматтығын қабылдағанын жариялады.
1822 жылы император I Александр М.М. Сперанский жасаған қазақ жүздерінде хан билігін жойған «Сібір қырғыздары туралы жарғыны» енгізу туралы жарлық шығарды (1845 ж. I Николайдың кезінде хандық билік жойылған Бөкей Ордасын қоспағанда). Осыған қарамастан Ресей ұзақ уақыт бойы арқылы қазақ жүздерін басқарды, ал Ресейге келген қазақ жүздерінің өкілдері ресми құжаттарда елшілер деп аталды. 1799 жылы Кіші жүз қазақтарын басқару үшін құрылған Орынбор шекара комиссиясы екі жерге — Сыртқы істер министрлігінің Азия департаменті мен бағынышты болды.
Ресейдің қазақ жерінде қатынасын қамтамасыз ету үшін: Көкшетау (1824), Ақмола (1830), Новопетровское бекінісі (қазіргі Форт-Шевченко — 1846), Орал (қазіргі Ырғыз — 1846), Орынбор (қазіргі Торғай — 1846) бекіністер, Райым (1847) және Қапал (1848) бекіністері тұрғызылды. 1854 жылы Верное бекінісі (қазіргі Алматы қаласы) құрылды.
1867-1868 жылдары Қоқан хандығын талқандағаннан кейін ғана II Александр «Жетісу мен Сырдария облыстарын басқару туралы ережеге» және «Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы ережеге» қол қойды. Бөкей Ордасы құрамына енді. Қоқаннан жаулап алынған Жетісу жерінде Сібірден көшірілген казактардан ұйымдастырылды. Патша үкіметі жаулап алынған жерлердегі казактардың қоныстануын аймақтың сақталуына кепілдік беретін құрал ретінде қарастырды.
1882 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторлығының орнына Ақмола, Семей және Жетісу облыстарынан Дала генерал-губернаторлығы құрылды.
Қоқан хандығының қосылуы

1850 жылы Іле өзенінен Қоқан ханына бекініс болған Таушыбек бекінісін жою мақсатында экспедиция жасалды, бірақ олар оны 1851 жылы ғана басып алды, ал 1854 жылы Алматы өзенінде (бүгінгіде Кіші Алматы) Верное бекінісі құрылып, бүкіл Ресейдің құрамына кірді. Шекараны одан әрі нығайту үшін Орынбор әскери губернаторы Обручев 1847 жылы Сырдарияның сағасына жақын жерде Райым бекінісін (кейін Арал) салып, Ақмешітті басып алуды ұсынды. 1852 жылы Орынбордың жаңа губернаторы Перовскийдің бастамасымен полковник Бларамерг 500 адамнан тұратын жасақпен қоқанның Қамысқорған және Шымқорған екі бекіністерін қиратып, коменданты кейінде Қашғарияның атақты билеушісі Жақыпбек болған Ақмешітке шабуыл жасалды, бірақ оған тойтарыс берілді.
1853 жылы Перовский жеке өзі 12 зеңбірек бар 2767 адамнан тұратын жасақпен бірге Ақмешітке ат басын бұрды, онда 3 зеңбірек бар 300 қоқандық болды, 27 шілдеде оны шабуылдап, басып алды; көп ұзамай Ақмешіттің аты Форт-Перовский болып өзгертілді. Сол 1853 жылы қоқандықтар екі рет Ақмешітті қайтарып алуға тырысты, бірақ 24 тамызда әскери старшина Бородин 3 зеңбіректен тұрған 275 адаммен бірге 7000 қоқандықты Құмсуат түбінде шашыратып жіберді, ал 14 желтоқсанда майор Шкуп, Сырдарияның сол жағалауына 4 зеңбірек ұстаған 550 адам 17 мыс зеңбірегі бар 13000 қоқандықтарды ойсырата жеңді. Осыдан кейін Сырдарияның төменгі ағысы бойында бірқатар бекіністер тұрғызылды (: Қазалы, Қармақшы, 1861 жылдан бастап Жөлек).
1860 жылы Батыс Сібір билігі полковник басшылығымен Пішпек пен Тоқмақ Қоқан бекіністерін қиратқан шағын жасақ жабдықтады. Қоқан хандығы қасиетті соғыс (ғазауат) жариялады және 1860 жылы қазанда 20000 адамнан тұратын әскері полковник Колпаковскийден (3 рота, 4 жүздік мен 4 зеңбірек) жеңіліске ұшыраған Ұзынағаш бекінісіне (Верныйдан 56 шақырым жерде) шоғырланды; сонымен бірге, Тоқмақ пен Қастектің кішігірім бекіністері де басып алынды.
Батыс Сібірден Алатау бойымен және Сырдарияның төменгі ағысы бойымен Орынбор жағынан бекіністер тізбегін орналастыру арқылы Ресей шекарасы біртіндеп тұйықталды, бірақ сол кезде шамамен 650 шақырым кеңістік иесіз қалып, қазақ даласына шабуыл жасауға арналған қақпа ретінде қызмет етті.
1864 жылы біреуі Орынбордан, екіншісі Батыс Сібірден шыққан екі жасақ, орынборлық Сырдария бойымен жоғары Түркістан қаласына, ал Батыс Сібірлік Александровский жотасы бойымен бір-біріне қарай бағыт алады деп шешілді. 2500 адамнан тұратын полковник Черняев бастаған Батыс Сібір жасағы Верныйдан шығып, 1864 жылы 5 маусымда Әулиеата қамалын шабуылмен басып алды, ал 1200 адамнан тұратын полковник бастаған Орынбор жасағы, Форт-Перовскийден шығып 12 маусымда ор қазу жұмыстары арқылы басып алынған Түркістан қаласына беттеді.

Түркістанды басып алғаннан кейінгі ұрыс қимылдарының бірі Иқан ісі деп аталады. 1864 жылы 4 желтоқсанда Түркістан коменданты полковник Жемчужников барлауға басқаруымен 1 зеңбірекпен күшейтілген жүз жіберді. Иқан қыстауының маңында жүз адам күтпеген жерден Қоқан хандығының регенті, Түркістанды алуға бет алған молда Әлімқұл бастаған Қоқан әскерінің негізгі күштеріне тап болды. Казактар екі күн бойы (4 және 5 желтоқсан) қоршауға алынып, тамақсыз, сусыз өлген жылқылардың денелерінің артына жасырынып, айнала қорғаныс өткізді. 2 күннің аяғында есауыл Серов жүздікке өздігінен бұзу туралы бұйрық берді, казактар кареге тізіліп, Қоқан әскері арқылы Түркістаннан жіберілген жасақпен кездесіп, бекініске оралды.

Әулиеатада гарнизон қалдырып, Черняев 1298 адамның басында, Орынбор жасағын тартып, Шымкентке беттеді оны 20 шілдеде шабуылмен басып алды. Осыдан кейін Ташкентке шабуыл жасауды (Шымкенттен 114 шақырым жерде) ұйғарды, бірақ ол тойтарылды.
Черняевтің әрекеттері өте қатал болды. Сонымен, 1864 жылы әскери жорыққа қатысқан әйгілі саяхатшылар Н.А. Северцов пен Ш. Уәлиханов генералға батыл наразылықтарын білдірді. Генерал Черняевпен болған бірнеше қызу даулардан кейін Шоқан Шыңғысұлы қызметтен кетіп, Жетісуға оралады.
1865 жылы жаңадан басып алынған жерден бұрынғы Сырдария шебінің аумағын қосумен Түркістан облысы құрылды, оның әскери губернаторы лауазымына Черняев сайланды.
Ташкентті басып алу
Бұхара әмірі Ташкентті басып алмақшы деген сыбыстар Черняевті 29 сәуірде Ташкенттің суында үстемдік еткен кіші Ниязбек Қоқан бекінісін басып алуға мәжбүр еткізді, содан кейін 12 зеңбірегі бар 1851 адамнан тұратын жасақпен, Әлімқұл бастаған 50 зеңбірек болған 30000 қоқандықтар шоғырланған Ташкенттен 8 шақырым жерде тұрды. 9 мамырда Әлімқұл қарсы шабуыл жасап, барысында ауыр жарақат алды. Оның өлімі Ташкентті қорғауға кері әсерін тигізді, қалада әртүрлі топтардың күресі күшейіп, бекініс қабырғаларын қорғаудағы күш әлсіреді. Черняев осыны пайдалануды шешті және үш күндік шабуылдан кейін (15-17 маусым) Ташкентті алды, оның жасағында 25 адам қаза тауып, 117 жарақат алса, қорғаушылардың шығыны едәуір жоғары болды.
1866 жылы 8 мамырда Сырдарияның сол жағалауында бен Хожант арасында жатқан мекен — Ыржар түбінде деп аталған орыстар мен бұхаралықтар арасындағы алғашқы ірі қақтығыс өтті. Бұл шайқаста орыс әскерлері жеңіске жетті; жеңіс орыс әскеріне Хожант пен Жызаққа жол ашты. , ал алынды.
Бұхарадан қол үзген, Құдаяр хан 1868 жылы оған генерал адъютант фон Кауфман ұсынған сауда келісімін қабылдады, соның арқасында Қоқан хандығындағы орыстар мен орыс иеліктеріндегі қоқандықтар еркін мекендеуге және өтуге, керуен-сарайлар және сауда агенттіктерін (керуенбашы) ұстауға, тауарлар құнының 2,5%-дан аспайтын мөлшерде баж салығын салуға құқық алды.
Қоқан хандығын жою

1875 жылы Құдаяр ханға наразы болғандардың басында Қоқанның Ресейдің қол астына өтуінің кезекті қарсыласы Құдаяр өлім жазасына кескен Мұсылманкүлдің ұлы қыпшақ (аутобашы - хандық иерархиясындағы сарай лауазымы) орыстардың барлық қарсыластары мен дінбасылар қосылды.
Көтеріліс қазіргі Қырғызстан аумағында басталды. Ханның үлкен ұлы көтерілісшілерге қосылып, көтерілісшілер басшыларының бірі молда Иса Әулие орыстарға қарсы газауатқа шақырды. Шілде айында көтерілісшілер Қоқанды басып алды, онда оларға Құдаяр ханның екінші ұлы Мұхаммед Әлімбек қосылды. Құдаярдың өзі Хожантқа қашып кетті.
Насыриддин хан болып жарияланды. Көтерілісшілер хандықты бір жағынан Ақмешіттен, екінші жағынан Пішпекке дейінгі ескі шекараны қалпына келтіру мақсатын жариялады. Қасиетті соғыс жарияланып, қыпшақтардың көптеген жасақтары Ресейдің жаңа жерлеріне басып кіріп, Зерафшанның жоғарғы ағысы мен Хожант маңын басып алды. Орыс әскерлерінің шағын гарнизондары, пошта бекеттері жойылып, орыс шенеуніктері өлтірілді. 1875 жылы 8 тамызда Хожант қоршауы басталды.
Хожантта полковник Савримовичтің басқаруымен батальон мен екі жаяу әскер ротасы, жүз казак және артиллерия батареясы болды, олар 10 тамызға дейін Ұлытөбеден қоршауға алушыларды қала қақпасынан ығыстыруға көмектескен майор Скарятин бастаған қосымша күштер келгенге дейін шыдай алды. 12 тамызда полковник Савримович 4 рота, жүздеген казактар және артиллерия батальонды бастап, Қостақола ауылы маңында Әбдірахман аутобашының қол астында болған 16000 адамнан тұратын Қоқан әскеріне шабуыл жасады. Сол күні подполковник Гарновскийдің басқаруымен атты зеңбірек дивизиясы бар 1-атқыштар батальоны Ташкенттен Хожантқа келді. Бұдан әрі қоршаудың пайдасыздығын түсінген көтерілісшілер Хожанттан шегінді. 18 тамызға таман Кауфман бастаған орыс әскерлері Хожантта шоғырланды. Әбдірахман аутобашы 50 000 әскерімен Хожантттың жанында, Сырдарияның сол жағалауындағы бекінісінде (Хожанттан 44 шақырым жерде) тұрақтады, бірақ 1875 жылы 22 тамызда генерал Кауфман (16 рота, 8 жүздік және 20 зеңбіректен тұратын жасақпен) осы бекіністі алып, 2 мыңнан астам қаза тапқан қоқандықтарды толығымен жеңді; Ресей тарапының шығындары 5 адам қаза тауып, 8 адам жараланумен шектелді. Аутобашы Марғыланға қашып кетті.
29 тамызда Кауфманның жасағы Қоқанға оқ атпай басып алды, онда Насыриддин хан тізе бүкті, 8 қыркүйекте Марғылан басып алынды. Бірінен соң бірі одақтасынан айырылып, Әбдірахман аутобашы шегінді. Скобелевтің жасағы оны қуып жолға шықты. 10 қыркүйекте солдаттар мен казактар Ош қаласына кірді. Әбдірахман аздаған серіктерімен тауда паналады.
22 қыркүйекте Кауфман хан өзін орыс патшасының қызметшісі ретінде танып, жыл сайын 500 мың рубл алым төлеп тұруға міндеттеніп, Нарынның солтүстігіне барлық жерлерді беретіндей (Сырдарияның оң жағалауындағы Наманған бектігі) Насыриддин ханмен келісім жасасты; берілген жерлерден Наманған бөлімі құрылды. Келісім Бұхарамен және Хиуамен келісімдер түріне сәйкес жасалған. Онда ханның Ресейден басқа кез-келген державамен тікелей дипломатиялық келісімдер жасаудан бас тартуы қарастырылды.

Бірақ орыс әскерлері кете салысымен хандықта көтеріліс басталды. Өзгенге қашып кеткен Әбдірахман аутобашы Хожантқа қашып кеткен Насыриддинді орнынан алып, хан етіп қырғыз жариялады. Әндіжан қаласы оның әскерлерінің шоғырлану орталығына айналды. Қазан айының басында генерал-майор жасақтары қырғыздарды бірнеше рет жеңді, бірақ Әндіжанды шабуылмен баса алмады. Қоқанда жаңа көтеріліс басталды, енді Насреддин Хожанттегі орыстардың қорғауына қашты. Қоқандықтар Наманғанды басып алды және цитаделде жасырынған орыс гарнизоны шабуылға әрең тойтарыс берді.
Наманган бөлімінің бастығы Михаил Скобелев Батыртөре бастаған көтерілісті басады, бірақ Наманғанның тұрғындары оның жоқтығын пайдаланып, орыс гарнизонына шабуыл жасады, ол үшін оралған Скобелев қаланы аяусыз бомбалады.
Сосын Скобелев 2800 адамнан тұратын жасақпен 8 қаңтарда шабуылдаған Әндіжанға бет бұрды, әскерлер зеңбіректерден қалаға оқ жаудырып, 20 мыңға жуық адам үйінділер астында қайтыс болды. 10 қаңтарда Әндіжан тұрғындары берілді. 1876 жылы 28 қаңтарда Әбдірахман тізе бүгіп, Екатеринославқа жер аударылды. Насыриддин өзінің астанасына оралды, бірақ ұстанымының қиындығын ескере отырып, Ресейге дұшпан топ пен фанаттық дінбасыларды өз жағына қаратуға шешім қабылдады. Нәтижесінде Скобелев Қоқанды басып алуға асығып, сол жерден 62 зеңбірек пен соғыс снарядтарының орасан зор қорларын алды (8 ақпан).
19 ақпанда Қоқан хандығының бүкіл аумағын қосу және одан Ферғана облысын құру туралы Жоғарғы бұйрық шықты. Скобелев облыстың әскери губернаторы болды. Насыриддин бұрын Орынборда қоныстанған әкесі Құдаяр сияқты империяның маңайында орналастырылды. Тұтқындалған Болат бек Марғыланда дарға асылды.
Осыған қарамастан, Ферғана аңғарын оңтүстіктен жауып тұрған Алай, яғни екі параллель жоталардан құрылған биік үстіртте қырғыздардың көтерілісі тағы жарты жылға созылды. 1876 жылдың сәуірі мен шілде-тамызында Скобелев Алайға экспедициялар жүргізіп, қырғыздардың басшысы Абдул бекті Қашқар иеліктеріне қашуға мәжбүр етті, содан кейін қырғыздар бағындырылды.
Бұхара әмірлігін бағындыру
Қоқан-орыс соғыстарымен бір мезгілде дерлік Бұхара әмірлігімен араздық басталды. Бұған Қоқан мен Бұхара арасындағы аумақтық даулар ықпал етті. 1860 жылы отыз төрт жылдық биліктен кейін қайтыс болған әмір Насырұлла Баһадур ханның орнына оның ұлы Сейіт Мұзаффаруддин Баһадур хан келді, оның қарамағында Бұхара әмірлігі Ресейге вассалдық тәуелділікке түсіп, өзінің маңызы мен тәуелсіздігін біржола жоғалтты. Қоқанмен жауласқан әкесі сияқты Мұзаффар хан сол уақытта Құдаяр ханның тобын қолдады. Бұл жағдай Мұзаффар ханды сол кезде Түркістан қаласын, Шымкентті, Ташкентті жаулап алып, жалпы Сырдарияда, бұрын Қоқанға тиесілі жерлерде берік орныққан Ресеймен қақтығысқа алып келді.
Ресей жаулап алған жерді тазартуды талап еткен және Бұхарада тұратын орыс көпестерінің мүлкін тәркілеген Бұхара әмірінің тәкаппар мінез-құлқы, сондай-ақ Бұхарада келіссөздер жүргізуге жіберілген орыс өкілдігін қорлау ақырғы қарама-қайшылыққа алып келді.
Әскери қимылдардың басы
- Тағы қараңыз: және
1866 жылы 20 мамырда генерал 2 мыңдық жасақпен Сырдарияның сол жағалауындағы Ыржарға жақын жерде бұхаралықтарға алғашқы және қатты соққы бергені соншалықты, тіпті, бүкіл әмір әскері бүкіл лагерді тастап қашып, жеңімпаздың қолындағы артиллерия мен әмірдің бай шатырын қалдырып кетті. Мұзаффардің өзі Жызаққа үлкен қиындықпен қашып кете алды. Ыржар аласаты әмірге қарсы молдалар айдап салған бұхаралықтарды қатты қоздырды; көпшілігі апатты оның асығыс қашып кетуімен байланыстырды және тіпті әмірді Ресеймен жасырын келісім жасады деп айыптады. Қоғамдық пікірдің әсерінен туындаған осы жағдайды ескере отырып, әмір Бұхара хандығы тағдырын шешуді тездеткен орыстармен соғысты соңғы шегіне дейін жалғастыруға деген жалпы ұмтылысқа бой алдыруға мәжбүр болды.
1866 жылы қазан айында орыстар , сосын көп ұзамай Жызақ та алынды. Осыдан кейін Түркістан генерал-губернаторы генерал Кауфман Бұхара әміріне бейбітшілік шарттарын ұсынды, бірақ соңғысы уақыт ұтқысы келіп, келіссөздерді әртүрлі сылтаулармен созып, сонымен бірге бүлікші Жұрабаймен байланысқа түсіп, қасиетті соғыстарға (ғазауат) әскер жинады. Сонымен қатар, Бұхара жасақтары жаулап алынған жерлерге үнемі шапқыншылық жасап, тіпті Ключевойдағы (Жызақ маңында) орыс лагеріне түнгі шабуыл жасады.
Самарқанды қорғау (1868)

(Н. Н. Каразин, )
Бұхараға қарсы табанды жауап қайтару шаралары басталды. 1868 жылы 1 (13) мамырда Самарқанға жылжуға бұйрық берілді. Осыған байланысты Жызақта 25 жаяу әскер ротасы, 7 жүз казактар мен 16 зеңбірек, барлығы 3500 адам болған; 1 мамырда жасақ Зерафшан аңғарына беттеді. 150 мылтықпен 40-50 мың адамнан тұратын Бұхара әскері Самарқан маңындағы биіктігінде орналасты. Зерафшанға жақындап, бұқаралықтардың көпшілігі тауда орналасқандығын көріп, сірә, өткелді қорғауға шешім қабылдаған, жасақ командирі жіберілген елші арқылы егер әмір өз әскерлерін бір сағаттың ішінде шығармаса, онда орыстар шабуылмен қыратты басып алады деп хабарлауды бұйырды.
Бұл кезде орыс әскерлерінің оң қапталында бұқаралықтар көп жиналып жатты, сондықтан генерал Кауфман оларды шашырату үшін 4 зеңбірекпен 4 жүз казак полковник Страндменді жіберуге мәжбүр болды. Қарсы биіктіктен атылған оққа қарамастан, казактар бұхаралықтарға шапшаң шабуылдап, оларды шашыратып, бірнеше шақырымға дейін қуып жіберді.
2 сағаттан астам уақыт өтті, ал әмір елшісі жауаппен оралмады және бұхарлықтардың шегінуге дайындығы көрінбеді. Керісінше, олар зеңбіректен оқ жаудырып, Зарявшан өзен өткелін жақын жерін қорғау үшін әскерлерін жинай бастады. Содан кейін генерал Кауфман әскерлерді екі бағанға бөліп: генерал-майор Головачев пен полковник Абрамов алға жылжытты. Қапталдан шабуылдау қаупі бар мылтық пен зеңбірек атуының астында екі бағана да Зарявшан өзенінің бірнеше тармағын суға кеудесіне дейін кесіп өтіп, мылтықшыларға арналған орлар қазып, жаудың позициясына батыл шабуыл жасады. Орыс әскерлері соңғы тармақтан өтіп, «ура» деген айқаймен бұхаралықтардың ұзын шебіне шанышқымен жүгіргенде, бұхарлықтар 21 зеңбірек пен көптеген қару-жарақ қалдырып қашып кетті. Орыс әскерлерінің шығындары қаза болған және жараланғандардың саны тек 40 адамды құрады.
Келесі күні Самарқан генерал Кауфманға тізе бүкті. Самарқан тұрғындары қашып бара жатқан Бұхара әскерлерін қалаға кіргізбеді. Ескендік Зұлқарнайын, аңызға сәйкес, Самарқанды алғашқы жаулап алушы болған, II Александр оны соңғы рет бағындыру тәубесіне жазылған еді.
Зарявшан алқабындағы жағдайды нығайту үшін генерал Кауфман бұхаралық тобырларды бұзу және кейбір бекінген жерлерді тартып алу үшін әр түрлі жерге жасақ жіберді. Ақыры, әскер қолбасшысының өзі 30 мамырда Самарқанда шағын жасағын қалдырып, әмірге қарсы қозғалуға мәжбүр болды. 4 жаяу әскер ротасы, бір сапер ротасы, 2 зеңбірек және 2 миномет Самарқанда қалды. майор Штемпел басқарған гарнизон генерал Кауфман өзімен бірге алып жүрмеген науқастар мен әлсіздерді қосқанда 658 сүңгі күшін құрады.
Генерал Кауфманның кетуімен Самарқан тұрғындары қараусыз қалған гарнизонның аздығын көріп, молдалардың толқуына оңай көнді. 1 маусым күні таңертең базардағы халық дүрілдеп, шатырлардан орыстарға тастар лақтырылды, ал қала қабырғаларының сыртында жаудың үлкен тобыры жиналды, кейіннен олардың саны 65 мыңға дейін жеткендігі белгілі болды.
Күштерінің елеусіздігінен қаланы қорғай алмаған майор Штемпел цитаделге шегініп, оны қорғаныс жағдайына келтіруді бұйырды. Көптеген яһудей отбасылары мен орыс көпестері (Хлудов, Трубчанинов, Иванов және басқалары) цитаделге кетті. Көпестер, сондай-ақ Орта Азияға саяхат жасаған әйгілі суретші Василий Верещагин цитаделді қорғауға белсенді қатысты.
2 маусымда бұхаралықтар ауаны жабайы айқаймен шайқап, срынай мен барабан дауыстарымен қалаға жарылып, жан-жаққа ағылды. Көп ұзамай, көп адам цитаделдің қабырғаларына жүгіріп, темір имектерімен жабысты.
Әсіресе, қарқынды шабуыл Самарқан қақпасына жасалып, дұшпан оын жылдам өртеп жіберді; бірақ прапорщик Мамиктің күші мен орыстардың батылдығы арқасында бірнеше шабуылға тойтарыс берілді. Жаудың негізгі күштері екі қап оқ дәрінің көмегімен өртенген Бұхара қақпаларына қарсы бағытталды.
Күні бойы үзілмеген шабуылдар қараңғылық басталған кезде тоқтап, түн тыныш өтті. Генерал Кауфманға түнде қоршауда қалған шарасыз жағдай туралы хабарлау үшін қайыршы болып киінген орыстарға адал жігітті жіберді.
Келесі күні кескілескен шабуылдар сағат 3: 00-ге дейін жалғасты, бірақ нәтиже бермеді. Қақпа мен қабырғадағы тесіктерді қорғау үшін науқастар мен жаралылар әкелінді. Көптеген адамдар жараларын таңып, өз еріктерімен қайтып оралды, бірнеше жарақат алған және қанға малынған көптеген адамдар жолдастарынан кеткілері келмей, қатарда қалды. Кешке, шамамен сағат 6-да шабуылдар қайта жалғасты. Комендант, майор Штемпель қажет болған жағдайда сарайға шегінуге шешім қабылдады, сондықтан ол белсенді түрде қорғаныс жағдайына қойылды. Қарсыластың қысымына қарсы тұрудың мүмкін еместігіне байланысты және осы соңғы бекіністе жалпы келісім бойынша бәрін ауаға ұшыру туралы шешім қабылданды, ол үшін 4 маусымға қараған түні барлық оқ-дәрі пен снарядтар сарайға әкелінді. 4, 5 және 6 маусымда жау жеке шабуылдар жасағанымен, оның күші әлсіреген сияқты. Осыны ескере отырып, гарнизонның өзі шабуыл жүргізіп, қала саклилерін өртей бастады.
7 маусымда генерал Кауфманнан жедел маршпен құтқаруға бара жатқандығы туралы хабар келді. Бірден бұл қуанышты жаңалық көп азап шеккен гарнизон арқылы тарады; күрілдеген «ура» айқайы бүкіл цитаделді шарлап, қорғаушылар бір-бірін қоршаудың сәтті аяқталуымен құттықтады.
8 маусымда Бұхара әскерлері асығыс тазартуды бастады, ал олардың соңғы тобына цитадель гарнизоны шабуыл жасады. Көп ұзамай озық казактар пайда болды, ал олардан кейін генерал Кауфман жасақпен қалаға кіріп, құрамының үштен бірінен астамын жоғалтқан батыл гарнизонға цитадельді ерлікпен қорғағаны үшін жылы лебізін білдірді. Тұрғындарға жаза ретінде қаланың негізгі бөлігі ретінде қалалық базарды өрттеуге бұйрық берілді.
Самарқан құлағаннан кейін

Самарқан құлағаннан кейін көп ұзамай күшті Қаттақорған бекінісі алынды, ал 1868 жылы 2 маусымда әмір және Ресейден бейбітшілік сұрауға мәжбүр болды. 1868 жылы 23 маусымда жасалған бітімгершілік келісімге сәйкес, Бұхара хандығы Ресейге Самарқан, Қаттақорған, Пенжакент және Ұрғыт бектіктерін беруі керек еді, олардың алғашқы екеуі Зеравшанның гүлденіп жатқан алқабындағы ең жақсы аймақ пен жерлер. Бұған қоса, Бұхара әмірі 500 мың рубль әскери өтемақы төлеуге, орыс көпестеріне хандықта сауда еркіндігін қамтамасыз етуге, олардың мүлкі мен жеке қауіпсіздігін қорғауға, барлық қалаларда сауда агенттіктерін құруға мүмкіндік беруге, әкелінетін орыс тауарларынан құнының 2½% -дан аспай баж салығын алуға және орыс көпестерінің хандық арқылы басқа жерлерге кедергісіз өтуін қамтамасыз етуге міндеттенді.
Осылайша, бұл келісім Бұхара хандығының тәуелсіздігіне соңғы және шешуші соққы берді. Осы кезден бастап Бұхара әмірі сөзсіз Ресей үкіметінің тілектерін орындады, ал ол өз кезегінде оны Ресеймен соғыс аяқталғаннан кейін Бұхара хандығында туындаған қиыншылықтар мен толқулар кезінде қолдады. Сол 1868 жылы орыс әскерлері әмірдің өтініші бойынша Мозаффар әміріне қарсы көтерілісшілердің жасақтарын Қаршы бектігінде үлкен ұлы Қататөре таққа көтеру мақсатында жеңіп, бірден әмірге қайтарылған Қаршы қаласын басып алды. 1870 жылы орыс әскерлері көтерілісшілер болған мен шабуыл жасады, нәтижесінде бүкіл Бұхараға қайта қосылды.
1868 жылы Бухара аумағынан 2047 км² (257 шаршы миль) (200 000 тұрғыны бар) алынып, Зеравшан округі құрылды (1872 жылы біржола қосылды). Бұхара хандығы Ресейге вассал болып жарияланды.
1870 жылғы Ресейге Матча, Фалғар, Фараб, Магиан және Кштут тау бектіктерінің аумақтарын қосты (244 000 шаршы миль, 31 500 тұрғын).
1873 жылы Хиуа жорығы кезінде орыс әскерлеріне түйелер мен азық-түліктер жеткізгені үшін сыйақы ретінде Хиуаға тиесілі Күкертілі мен Ішкіжар мекендері арасындағы жер белдеуі Бұхараға қосылды.
1876 жылы Ресейдің қолдауының арқасында Бұхара Гиссар мен Күләбтің жоғалған бектіктерін қайтарып алды, ал 1877 жылы шекараларын одан әрі оңтүстік-шығысқа қарай кеңейтіп, шамалы қарсылықтан кейін Дарваз бен Қаратегінді жаулап алды. Әмір Мұзаффар қайтыс болғаннан кейін оның орнына 1885 жылы ұлы Әмір Сейіт Абдул Ахат хан келді.
Хиуа хандығын бағындыру
жарияланған мақсаты — хиуалықтардың Ресейге бағынышты аумақтарға шабуылдарын тоқтату, дала аймақтарында бейбітшілік пен сауданы қамтамасыз ету және қолға түскен орыс бодандарын босату болды. Экспедициялық жасақты басқару жеке Орынбор корпусының командирі генерал-адъютант В.А. Перовскийге жүктелді. Ол Илецк қорғаныс бекінісіне және одан әрі Үстірт арқылы өтетін жолды таңдады.
Жорыққа аттану 1839 жылдың қарашасына жоспарланған; алдыңғы жазда Хиуаға баратын жолда тірек бекеттер мен азық-түлік қоймалары бола алатын екі қоныс құру жоспарланған болатын: біріншісі - Ембі өзенінде (Орынбордан 500 шақырымда), екіншісі - Ақбұлақ өзені маңы (Ембіден 150 шақырымда). Экспедициялық жасақ құрамында 3 жарым жаяу әскер батальоны мен 20 зеңбірегі бар Орал және Орынбор казактарының 3 полкісінен (барлығы шамамен 4 мың адам) тұрды. Жасақ қарашаның басында төрт эшелонда жолға шықты; үлкен түйе тасымалы болғандықтан (10 мың түйеге дейін) қозғалыс баяу жүрді. Айдың аяғында әскерлер Елек өзеніне шоғырланды (Орынбордан 150 миль), 19 желтоқсанда олар бірінші қонысқа жетті. Осы уақыттағы аяз -30 °C және одан да көп градусқа жетті. Жанармайдың қатты жетіспеушілігі және жылы киімдегі үлкен кемшіліктер сезіле бастады. Ембіге жақындаған кезде қалың қар жауды; жасақ жолсыз жүруге мәжбүр болды. Адамдар мен жылқылардың денсаулығы әлі де қанағаттанарлық жағдайда болды; бірақ түйелердің 20%-ы ары қарайғы сапарға жарамсыз болып шықты.

Н. Н. Каразин, Мемлекеттік орыс мұражайы
Ембідегі қонысқа бірнеше күн демалуға тура келді. Сонымен бірге Хиуада келе жатқан жорық туралы әлдеқашан білді, экспедицияға қарсы Хиуа әскерлерінің бірнеше жасағы жіберілді. Олардың біреуі (2 мың адамға дейін) 18 желтоқсанда Ақбұлақтағы шағын орыс жасағы алып жатқан алдыңғы қонысқа шабуыл жасады, бірақ 20-ға жуық адам жарақаттанған біршама қыңыр шайқастан кейін тойтарылды. 30 желтоқсанда Ембі бекінісінен генерал Перовский әскерлерінің 1-эшелоны, ал келесі күндері қалған үшеуі аттанды. Қозғалыс қиындықтары көп ұзамай шекті деңгейге жетті; қалың қар, 20 °C аязды боран, отынның жетіспеушілігі ауру мен өлімге әкелді. Ақбұлаққа жақындаған кезде қатарда тек 1900 адам, 5200 түйе қалды, бірақ олардың тек 2500-і одан арғы сапарға жарамды болды. Осындай жағдайда Перовский экспедицияны тоқтатуға шешім қабылдады. Қайтару сапары 4 ақпанда басталды. 18-де 1800 түйе жоғалта апатты жағдайдағы жасақ Ембі бекінісіне жақындады. Ембіде мәжбүрлі үш айлық аялдама жасалды, өйткені жаңа түйелерді жинау қажет болды. 20 мамырда ғана қозғалыс Ембіден Орынборға қарай басталды, онда 2 маусымда жасақ өзімен бірге 1200 ауру адамды алып, 1000-нан астам адам қаза тапты.
Қоқан мен Бұхараны жаулап алудағы жетістіктерден кейін Ресей үкіметі жаңадан алынған жерлер маңында бақылаусыз Хиуа хандығының болуын мүмкін деп санамады.
1869 жылы өзінің қарсыластарын жеңіп, бүкіл Ауғанстанның патшасы атанды. Ресей билігі ықпалымен Ресейге қарсы бағытталған Орта Азиядағы мұсылман билеушілерінің одағын құру туралы шешім қабылдады деп ойлады. Қалай болғанда да Хиуа ханы өз әскерлерін Ресеймен шекараға жіберді. Осыған байланысты 1869 жылдың соңында генерал басшылығымен Каспий теңізінің шығыс жағалауында Красноводск бекінісі құрылды.

генерал Кауфманның басшылығымен жүргізілді. Ақпанның аяғы мен наурыз айының басында үш бағанда, жалпы саны 13000 адам, 4600 жылқы мен 20000 түйе болған Жызақтан, Қазалыдан және Каспий тезіңізі жағалаулардан 4 жасақ (Түркістан, Красноводск, Маңғыстау және Орынбор) құрылды. Жасақтардың ішінен тек Красноводск ғана Хиуаға жеткен жоқ. Жолда керемет қиындықтардан кейін, сусыз шөлдерде ыстық пен шаңнан зардап шегіп, біріккен жасақтар мамыр айының соңында Хиуаға жақындады. 1873 жылы 28 мамырда Орынбор-Маңғыстау жасағы әскерлерінің бір бөлігі, генерал басшылығымен Хиуа қаласына жақындап, қала қабырғасының жанындағы үйінділер мен 3 зеңбіректің батареясын басып алды; қабырғалардан 250 сажын жерде қалаға оқ жаудырған бөлшектеу және мортир батареялары орналасты.
Қалада толқулар басталды, хан шабуылды күтпестен, қаланы беріп, Кауфманға мойынсұнушылығын білдіре өз өкілдігін жіберуге шешім қабылдады. Алайда ханның түрікмендерге, тіпті Хиуа тұрғындарына қатысты билігі әлсіз болғандықтан, қала қорғаушыларының бір бөлігі орыстарды Шахабат қақпасынан тойтарыс беруге белсенді дайындықты жалғастырды. 28-і кешке генерал Веревкинге генерал Кауфманның Хиуадан 16 шақырым жерде екендігі және жаудың онымен келіссөздерге түскені жайлы хабарлама келді. Кауфман хиуалықтар тыныштық сақтаған жағдайда атысты тоқтату, ал Веревкиннің жасағы келесі күні таңертең Түркістан жасағына қосылу үшін Сарыкөпір көпіріне беттеу туралы бұйрық берді. Веревкин 28 мамырдан кейін жасақта болған жаралылардың едәуір санын тасымалдауда қиналып, 29-да Сарыкөпір тек 2 рота, 4 жүздік және 2 зеңбірек жіберді; басқа әскерлер алдыңғы күні алған жерлерінде қалдырылды. 29-ы таңертең Веревкин Шахабат қақпасының берілуін талап етті. Хиуа басшылары Хазарасп қақпасын ашып, әр минут сайын оны қалаға кіреді деп күтіп, Кауфманмен келіссөздерді ескере отырып, Веревкиннің талабын орындаудан бас тартты. Соңғысы қақпаны күшпен басып алуға бұйрық берді. 2 зеңбірекке арналған саңылау-батарея жасалды, қабырғаға дейінгі арақашықтық қадамдармен өлшенді, қақпалар гранаталармен тесілді; 2 ракеталық білдегі бар 2 рота қақпаны және қабырғаның іргелес бөлігін басып алды.
Сонымен, Кауфман Түркістан жасағының басында және Орынбор жасағының бір бөлігінде қалаға салтанатты, кедергісіз Хазарасп қақпасы арқылы кіруге дайындалып жатқан кезде Хиуаны Орынбор жасағының әскерлері басып алды. Түрікмендердің көмегімен күресті жалғастыруды көздеген хан, Хиуадан Хазауат қаласына қашып кетті, бірақ 2 маусымда мойынсұнушылық білдіріп оралды.
Ресей үкіметінің жоспарларында бүкіл Хиуа хандығын қосып алу қарастырылмағандықтан, хан елді басқару құқығын сақтап қалды. Оның басшылығымен арнайы кеңес құрылып, оған орыс әскерлерін азық-түлікпен қамтамасыз ету және хандықта 15 мыңға дейін парсы құлдарын босату жүктелген.
Шығыс Түркістанға жорық
- Тағы қараңыз:
1871 жылы кезінде орыс әскерлері Шыңжаңда жорық жасап, Іленің жоғарғы ағысында орналасқан Іле сұлтандығын (Іле облысы) басып алды. 10 жыл бойы (1871-1881) бұл аумақты орыстар басқарды.
1881 жылы Қытаймен жасалған Петербург келісімшартына сәйкес, Ресей үкіметі Іле аймағын Қытайға қайтарды, бірақ өзінің консулдықтарын Іледе (Құлжа), Тарбағатайда (Шәуешек), және Өргеде ашуға мүмкіндік алды.
Түрікменстанды қосып алу


Хиуа шұратының отырықшы халқы мойынсұнды, бірақ хан түрікмендерді бұл әрекетке мәжбүр ете алмады: түрікмендер Хиуа шұратын 20 мыңға дейін жақсы қаруланған, батыл және жауынгер ер жігіттерді жинап, басқарды. Олардың ханға бағынуы атаулы болды: олар салық төлемей, отырықшы халықты жазасыз тонады. Түрікмендердің Кауфманның талабына құлақ асып, 300 мың рубль соғыс шығынын төлегісі келмеуі оларға күш қолдануды мәжбүр еткізді. Соғыс шығынын жинау үшін Кауфман 1873 жылы 7 шілдеде түрікмен көшпенділер қоныстарының орталығына, Түркістан әскерлерінің жасағы Хазауатқа беттеді. Шандыр ауылының маңында (Хиуадан 85 шақырым жерде) 13-15 шілдеде қыңыр шайқастар өтті. Түрікмендердің қарсылығын бұзған бірқатар жеңілістер оларды әскер қолбасшысына сөзсіз бағынуға мәжбүр етті. 12 тамызда аймақты тыныштандырғаннан кейін Хиуада хандықпен бейбітшілік шарттарына қол қойылды: 1) Қазақ даласын толығымен тыныштандыру, 2) хан 2 000 000 рубль мөлшерінде соғыс шығынын төлеу, 3) құл саудасын тоқтатып, Ресей азаматтарын тұтқыннан босату, 4) өзін «императордың мойынсұнатын қызметшісі» ретінде хан деп жариялау, 5) 1874 жылы Күнгей Каспий бөлімі құрылған жаңа жер иемдену.
Түрікменстанда Ахалтеке шұратында 80000-90000 өмір сүрді. сәтсіз аяқталды. 1880 жылы қаңтарда генерал Михаил Скобелев 1881 жылдың қаңтарындағы қанды шабуылдан кейін бекінісін алып, Ахалтеке экспедициясын жүргізген теке халқына қарсы әскери экспедицияның командирі болып тағайындалды.
алғаннан кейін көп ұзамай Скобелев полковник Куропаткин бастаған жасақтар жіберілді; олардың бірі Асхабадты басып алды, ал екіншісі солтүстікке қарай 100 шақырымнан астам жол жүріп, халықты қарусыздандырып, оларды шұраттарға қайтарып, аймақты тезірек тыныштандыру мақсатында үндеу жариялады. Көп ұзамай Ресей империясының Күнгей Каспий иеліктерінде бейбітшілік орнады.
бүкіл Күнгей Каспий аймағының басшысы бола отырып, Мервке «бүкіл Орта Азияның дамуына кедергі болған қарақшылық пен қиратудың ұясы» ретінде назар аударды. 1883 жылдың аяғында ол мервиттерге Ресей бодандығын қабылдау туралы ұсыныспен штабс-ротмистр пен текелік майор Махмұт Күлиханды жіберді. 1884 жылы 25 қаңтарда Мервтен депутация Асхабадқа келіп, Комаровқа Мервті Ресей бодандығына қабылдау туралы императордың атына өтініш жазып, ант қабылдады.
1885 жылы 18 наурызда алып келген ауғандықтарды Мервтің оңтүстігіндегі даулы жерлерге басып кіруге итермелеген бұл жетістік ағылшындардың Ауғанстандағы ықпалының басым болуына деген қызғаныш пен қорқынышты тудырды. Бұл халықаралық оқиға еуропалық баспасөзде белсенді талқыланды және сол кезде ойлағандай Ресейді Ұлыбританиямен соғыс шегіне жеткізді.
Сол кезде лорд Дуфферинмен кездесуде болған әмір Әбдірахман бұл оқиғаны кішігірім шекара түсінбеушілігі ретінде жасыруға тырысты. кабинетінің ықпалды мүшесі британдықтардың кез-келген жеңілдіктері Ресейдің Ауғанстанға ашық араласуын ынталандырады деп өкіректеді. Сонда да соғысты патша өкілдерінен олардың болашақта Ауғанстанның аумақтық тұтастығын құрметтеу ниеттерінің кепілдігін алған дипломаттардың күш-жігері болдырмады.
Бұл оқиғаны шешу үшін Ауғанстанның қазіргі солтүстік шекарасын анықтаған Ресей-Британ шекара комиссиясы құрылды. Оның жұмысына әмірдің өкілдері қатыспады. Ресей өкілдерінің жеңілдіктері минималды болды. Ресей кейінірек қаласы құрылған Комаров жаулап алған жер бөлігін сақтап қалды. Бұл Ресей империясының да, КСРО-ның да ең оңтүстігіндегі елді мекен болды.
Ресейдің Памирге бақылау орнатуы
Ауғанстанның солтүстік шекарасының батыс бөлігінің шекарасын белгілеу 1887 жылы 10 (22) шілдеде Санкт-Петербургте қол қойылған орыс-британдық келісім бойынша жүргізілді. Бірақ Памирден тереңдей орналасқан көлінен, одан әрі солтүстік-шығысқа қарай Қытай Түркістанына қарай шекара бекітілмеді. Бұл британдықтардың Памирге, ал орыстарға — солтүстік-батыс бөлігіне және одан әрі (Үнді алабының жоғарғы бөлігіндегі аймақ) кіруге жол ашты. Памирге жақын орналасқан Дардистанда бірнеше шағын, іс жүзінде тәуелсіз мемлекеттік құрылымдар (, Нагар және басқалар) болды. Жоғарғы Әмудария алабында , Рошан және басқа Памир хандықтары біресе Бұхара мен Қоқан хандықтарының билігін мойындайды, біресе Ауғанстанға бағынады, біресе тәуелсіздікке қол жеткізуге тырысты. Бұл хандықтардың шығысында, Памир биік тауларында, Қытайға өтірік бағынышты болған қырғыздар көшіп-қонып жүрді, бірақ іс жүзінде толық тәуелсіздігін сақтап қалды.
Ресей билігі Памирдің Ұлыбритания мен Қытайға бөлінуіне жол бергісі келмей, оны басып алуға шешім қабылдады. Осы үшін 1891 жылдың жазында Марғыланда полковник басқарған 2-ші, 7-ші, 15-ші, 16-шы және 18-ші түркімен желілі батальондарының аңшыларынан (еріктілерден) және 6- 24 казагынан тұратын арнайы жасақ құрылды.
Ионов жасағы Хиндукуштың солтүстік етегіндегі Базай күмбезіне жетті. Мұнда ол 1891 жылдың 14 мен 17 тамыз аралығында британдық экспедициясымен кездесті. Бұған дейін Биік асуында Ионовтың жасағы Марғыланға қарауылшы жасақпен жіберілген британдық лейтенант Девинсонды тұтқындады. Янгхазбендтен Ионов Памирден кетуге және ол жерге қайта келмеуге жазбаша міндеттеме алды, егер ол бас тартса, күш қолдануға мәжбүр боламын деп қорқытты. Янгхазбенд оған бағынуға мәжбүр болды. Осыдан кейін Ионов жасағы қайтадан Ош қаласына беттеді. Осы оқиғаға байланысты Петербургтегі британдық елші наразылық білдіріп, ұзаққа созылған дипломатиялық келіссөздерді бастады.
Ионов жасағы кеткеннен кейін қытайлықтар мен ауғандықтар мен өзендерінің аңғарларындағы жерлерді қайтадан бақылауға алды, бұл 1892 жылы Түркістан әкімшілігін Ионов жасағын Памирге қайтадан жіберуге мәжбүр етті. Енді оның құрамында ерікті төрт жаяу әскер ротасы, 6-Орынбор полкінен үш жүз казак, Түркістан атты тау батареясының екі зеңбіректі взвод және саперлер тобы болды.
1892 жылы 2 маусымда Ионовтың жасағы Марғыланнан шығып, 17 маусымда орыс жасақтары жақындағанда қашып кеткен қытайлық жасақ орналасқан көліне келді. 27 маусымда жасақ Шаджан мекеніне жақын (Мурғаб) өзенінің өзеніне қосылатын жердің жағасында дамылдайтын орын жасады. Бұл жерде Ионов өзенінің көліне қосылатын жеріндегі ауған бекетінің орналасқан жері туралы және егер ол көлге қозғалса, оның жасағына қытайлық атты әскердің шабуыл жасауына дайын екендігі жайлы ақпарат алды. Ионов ауғандықтарға шабуыл жасауға, капитан Скерскийді қытайларға қарсы жіберуге шешім қабылдады. Скерский қытайлықтарды Оксу өзенінің жоғарғы жағындағы Ақташ бекінісінен шығарды, ал Ионов 12 шілдеде қоян-қолтық ұрыстан кейін Әлішүр өзені алқабы Жасылкөл көлінің жанындағы Суматаштағы ауған бекетін қиратты.
Осыдан кейін, 25 шілдеде Ионов Ақсуға (Мурғаб) қайтты. Мұнда, бұрынғы дамылдайған орнында, ол бекініс орнатып, елу казакпен капитан Скерскийді Памирдің шалғай аудандарын барлауға жіберді, ал онда қытайлар қайтадан пайда болды. 25 тамызда Ионов жаңа бекіністе Шаджан жасағын (160 жаяу сарбаз және 40 казак) капитан Кузнецовты қалдырып, Ферғанаға аттанды. Кузнецов қытайлықтармен достық қарым-қатынас орнатты. 1893 жылдың көктемінде оның орнын капитан Зайцев басқаратын жаңа жасақ алмастырды.
1893 жылдың көктемінде жергілікті халықтан салық жинайтын ауғандықтар мен пайда бола бастады. Осыған байланысты штабс-капитан екі офицер және он төменгі шенділер осы аймаққа жіберілді. 1893 жылы тамызда Емтс қыстағының маңында Ванновский жасағынан 5 есе асатын Азанханның ауған жасағымен кездесті және оны бағытымен өткізбеді. Нәтижесінде ұрыс болды. Ауғандықтар шегінді.
1894 жылы генерал-майор шені бар Ионовтың қолбасшылығымен Памирге қосымша күштер жіберілді. Оған бағынған жалпы күштер 21 офицерден, 411 төменгі шенділер және 119 казактан тұрды. 1894 жылдың мамырында Ионов Шуғнан мен Рушанда қарулы ауғандықтардың пайда болуы туралы ақпарат алды және бірден екі жасақты: подполковник - Ғұнт өзенінің бойымен және капитан Скерский — Шаһдария өзенінің бойымен, екі өзен құятынға дейінгі жерге жіберді. Сол жаққа капитан Александровичтің казак атты әскер бөлімшесі жіберілді.
Шаһдария жасағы (12 жаяу әскер, 20 казак, 2 зеңбірек) 22 шілдеде билеушінің ұлы бастаған жергілікті халық қуана қарсы алып, жасаққа қосылған Шуғнан шекарасына келді. Алайда 28 шілдеде Рошқала бекінісіне жақындағанда, жасақты ауғандықтар атыспен қарсы алды. 31 шілдеде Скерский бекініске екі жасақ жіберді, ал ауғандықтар Рошқаланы тастап кетті. Содан кейін қосымша күш оларға жақындады, бірақ 60 жаяу әскері, 12 казак пен 32 жарықшақты-фугасты зымырандары бар қос іске қосушы білдекті капитан Эттингеннің командасы Скерский жасағына келді. Осыдан кейін, 1894 жылдың 4-8 тамызы аралығында ауғандықтар бірнеше рет орыстарға шабуыл жасауға тырысты, бірақ әр кезде олардың оқтарының астына түсіп, шегінді. 9 тамызда ауғандықтар жасырын түрде кетіп қалды.
1895 жылы 27 ақпанда (11 наурызда) Лондонда Ресей елшісі мен Ұлыбританияның сыртқы істер министрі Памирдегі ықпал ету аймақтарының бөлінуі туралы сөз алмасты. Памирдің бір бөлігі Ауғанстанға, бір бөлігі — Ресей империясына, бір бөлігі — Ресей бақылауындағы Бұхара әмірлігіне өтті. Ресей мен Ұлыбританияның әсер ету аймақтарын Ауғанстанға берілген бөлді. Орта Азиядағы орыс экспансиясы осымен аяқталды.
Памирдің орыс бөлігін басқаруды 1893 жылдан бастап (Памир Бекеті), ал 1899 жылдан бастап орналасқан Памир жасағының жетекшісі, 1894 жылдың 1 шілдесінен бастап Ауысымды Памир жасағы басқарды.
Орта Азиядағы Ресейдің отарлау саясатының негіздемесі

XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей империясының Орталық Азиядағы иеліктерінің тез кеңеюінің негізгі себептерінің бірі Ресейдің «табиғи шекараларын» басып алу, алаңдаушылық туғызған шекара желілер мен сауда жолдарында өзара тартыстарды бітімге келтіру және қарақшылық шапқыншылықтарды тоқтату, артта қалған Азия халықтарын өркениетке ынталандыру, оларды әлемдік өркениеттің пайдасына әкелу деп аталады. Түркістан жорықтары тарихшыларының бірі генерал-майор Л.Ф. Костенко епті түрде былай деп жазды: «Ресейді Орталық Азияға қарай жылжытуда атаққұмар ниеттер мен басқа да өзімшілдік есептеулер емес, тек сол өңірді тыныштандыруға, оның өндіргіш күштеріне түрткі беріп, Түркістан туындыларын Ресейдің еуропалық бөлігіне сатудың ең қысқа жолын ашу деген ұмтылыс жігер жетелейді».
Жергілікті хандар мен ақсүйектердің билігіндегі жергілікті тұрғындардың мүшкіл жағдайы ерекше атап өтілді. Орыс әскерлерінің келуі, жақсы өмірдің келгенін білдіргендей. Бларамберг былай деп жазды: «Қуандарияның қырғыздары маған, оларды жаулардан босатқаныма және қарақшылардың ұяларын қиратқаныма ризашылықтарын білдірді», әскери тарихшы Д.Я. Федоров: «Орыс билігі Орта Азияда үлкен сүйкімділікке ие болды, өйткені ол өзін жергілікті тұрғындарға деген адамгершілікті ынтымақшыл көзқарасын көрсетті және бұқараның жанашырлығын оята, олар үшін қалаулы билік ретінде болды».
Батыс елдері Ресейдің Орталық Азиядағы экспансиясын қолдады. Құлдықтың, үздіксіз соғыстар мен анархияның жойылуы орыстар әкелген Батыс өркениетінің оң жетістігі ретінде қарастырылды. 1891 жылы Халықаралық географиялық конференцияда «Орта Азияда тәртіп орнатқан, Орта Азия халықтарын қалай тәрбиелеуді және дамытуды білетін орыс халқына» мадақ айтылды. Британдық ғалым және дипломат Генри Роулинсон «Шын мәнінде, Орталық Азияның көп бөлігіндегі қырғыздар, өзбектер мен түрікмендерге Ресейдің үстемдік етуі, адамзат үшін игі іс болды» деген пікірін білдірді. Энгельс Маркске жазған хатында Ресейдің Азияға жылжыуын былай сипаттады: «Ресей шынымен де Шығысқа қатысты ілгерінді рөл атқарады... Ресейдің үстемдігі Қара мен Каспий теңіздері және Орта Азия үшін, башқұрттар мен татарлар үшін өркениетті рөл атқарады».
Тағы бір басты себеп, және одан да нақты себеп, Ресей үкіметі мен әскери ортасына әсер еткен Британдық империяға қарсы тұру қажеттілігі туралы идея болды. Сонымен бірге Ресейдің саясаты британ озбырлығынан қорғауға бағытталған қорғаныс ретінде бейнеленеді. Қарсыласудың негізгі қисыншылдарының бірі әскери әкімші және тарихшы болды, ол үш томдық «Орталық Азияны жаулап алу тарихы» мен Ресей мен Англияның аймақтағы саясаты туралы бірқатар мақалалар жазды. XIX ғасырда Үндістан мен Орта Азияны бағындыру үшін Ресей мен Британ империяларының қарсыласуы тарихта атауын алды. Оның белсенді қатысушыларының бірі Қытай, ал басқа мемлекеттер бұл шайқаста тек қана ұсақ фигуралар болды.
Қарсыласу 1904-1907 жж. «Үштік одаққа» қарама-қарсы (A-Entente — Германия, Аустрия-Мажарстан және Италия) Ресей, Ұлыбритания мен әскери-саяси одағы — Антанта құрылғанда, XX ғасырдың басында аяқталды.
Басқармасы
60-жылдардың ортасына дейін Орта Азияға қатысты істер Орынбор генерал-губернаторлығының қарауында болды. Астанасы Ташкентте болған құрылуымен жағдай аздап өзгерді: аймақ әлі де Орынборға бағынышты болды. Оларды бөліп тұрған Ұлы дала болып жатқан оқиғаларға тиімді және дер кезінде әсер етуге ықпал етпеді, ал генерал-губернатор әкімшілігі мен аймақтық билік арасындағы дүрдараз қарым-қатынастың онсыз да реттелген аймақтық басқару жүйесін шиеленістірді.
1866/67 жылдың қысында Түркістан облысының мәртебесі мен жаңа аймақтардың әкімшілік құрылымы мәселесін талқылау үшін Орталық Азиядағы әскер министрі төрағалығымен Арнайы комитет құрылып, құрамына, Орынбор генерал-губернаторы , Бас штабтың бастығы , Орта Азиядағы соғыс қимылдарының тікелей қатысушылары — Черняев, мен , сондай-ақ «Дала комиссиясы» деп аталатын мүшелері — , Гутковский, Гейнс, және т.б кірді.
Комитет мүшелері барлығы дерлік бірауыздан (Крыжановскийді қоспағанда) Түркістан облысын Орынбор генерал-губернаторлығынан бөліп, дербес әкімшілік пен жеке әскери округ құрған жөн деген қорытындыға келді. Барлық азаматтық және әскери билікті тек бір тұлғаға жұмылдырылған, тек императорға ғана жауапты - Түркістан генерал-губернаторы ұсынылды.
1876 жылы 11 сәуірде император II Александр Түркістан генерал-губернаторлығын құру жөніндегі арнайы комитеттің жобасын мақұлдады (тиісті жеке жарлық 23 шілдеде шығарылды). Жаңа империялық шет аймақтың пайда болуы Орта Азия жерлерін жаулап алудың бастапқы кезеңінің аяқталуын білдірді, өйткені империяның шекарасының кеңеюі мен жаңа аумақтардың дамуы аймақтың әкімшілік құрылымы туралы мәселені шешуді талап етті. Сонымен қатар, Түркістан генерал-губернаторлығына Ресейдің аймақта одан әрі ілгерілеуін қамтамасыз ететін плацдарм және сол уақытта — Ұлыбританияның Орталық Азияға әскери-саяси экспансиясын одан әрі орналастыруға қарсы бастион рөлі жүктелді.
Бұл мәселелерді шешу қажеттілігі Ресейдің Түркістандағы ұзақ жылдар бойы жүргізген саясатының ерекшеліктерін анықтап, оның негізгі бағыттарын айқындады. 23 сәуірде «Түркістан генерал-губернаторлығының аймақтарында басқару туралы уақытша ереже» бекітілді, оған сәйкес Түркістан генерал-губернаторлығына «жобада көрсетілген негіздерге сүйене отырып, сол аймақты ұйымдастыру үшін пайдалы деп санайтын шаралардың бәрін қабылдауға» құқық берілді.
Этникалық құрамы

Ресей империясы кезіндегі және қазіргі Орта Азияның этникалық құрамын салыстыру кейбір шатасуларды тудыруы мүмкін, себебі ресми үкіметтік құжаттарда белгілі бір халықтардың өз атауынан өзгеше атаулар қолданылған, сонымен қатар олардың аталуына байланысты қазір Орталық Азияның титулдық халық республикаларына кіретін немесе олармен ассимиляцияланған халықтар.
Ресей империясы кезінде Орта Азия иеліктерінің этникалық құрамы келесідей болды:
- Өзбектер, 1897 жылғы мәліметтер бойынша, Самарқан облысы тұрғындарының ана тілі бойынша таралуы келесідей болды: өзбек — 507 587, тәжік — 230 384, қырғыз-қайсақ — 63 091, қашғар — 19 993, сарт — 18 073 .
Ресей елшілері мен шетелдік дипломатиялық миссия өкілдері Орталық Азиядағы өзбектер туралы кең ақпарат береді. 1820 жылдары Хорезмге барған Е.К.Мейендорф «Хиуаның тұрғындары - өзбектер, елдің жаулап алушылары мен қожалары» деп атап өтті. Мажар шығыстанушысы Вамбери 1863 жылы былай деп жазды: «Бұхара хандығында өзбектер басым халық, өйткені әмірдің өзі де маңғыт тайпасынан шыққан өзбек, сондықтан олар елдің қарулы күштерін құрайды». Вамбери Қоқан хандығының өзбектерін талқылап, былай деп атап өтті: Қоқан өзбектері «халықтың шынымен отырықшы бөлігін құрайды...».
- Қырғыздар
- Қарақырғыздар немесе таулы қырғыздар (алай және алатау қырғыздары) — негізінде, қазіргі Қырғызстанның қырғыздары.
- Қырғыз-қайсақтар (күнгейорал қырғыздары, көшпелі қырғыздар, жазық немесе дала қырғыздары атаулары да қолданылды) қазіргі Қазақстан аумағында және оған іргелес Ресей облыстарының аумағында, сондай-ақ Өзбекстанға жартылай қосылған Қарақалпақстан, Мырзашөл мен Ташкент уезінде көшіп-қонып жүрген. XX ғасырдың 20-жылдардан бастап қазақтар деп аталды.
- Қырғыз-қарақалпақтар қазіргі қарақалпақтар. Кейде зерттеушілер оларды қырғыз-қайсақтардың этнографиялық тобына сілтеме жасай отырып, жеке халық ретінде бөліп көрсетпейді.
- Сарттар — XIX - XX ғасырдың басындағы Ферғана мен Хорезмдегі отырықшы халықтың бір бөлігінің жалпы атауы. ҮКЭ мәліметтері бойынша, 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін отырықшы өзбектерге және ішінара жазық тәжіктерге қатысты «сарт» атауын негізінен өзбектер, қырғыздар мен қазақтардың жартылай көшпелі бөлігі қолданған. Ташкентте, Ферғана мен Хорезм шұраттарында және Оңтүстік Қазақстанда бұл отырықшы халықтың өзіндік атауы болды. Қазіргі өзбектердің құрамына енген Орта Азияның байырғы отырықшы халқы.

- Тәжіктер — парсы-тәжік континуумының әр түрлі диалектілерінде сөйлейтін және қазіргі Иранның шығысы мен солтүстік-шығысында, Ауғанстанда, Тәжікстанда, Өзбекстанда және Пәкістанда орналасқан аймақтарда мекендейтін иран халқы. Тәжіктердің дәстүрлі жерлері Ферғана аңғарын, Шашты (Шыршық өзенінің алқабындағы аймақ), Зерафшан өзенінің аңғарын, Әмударияның жоғарғы алабын (Пәнеж), Муғраб пен Кабулды, сондай-ақ Гилменд пен Аргандаб алаптарын қамтиды.
- Қыпшақтар — отырықшы сарттар және көшпелі қырғыздармен салыстырғанда, бұрынғы Қоқан хандығының басқаруда басым рөл атқаратын көшпелі халық. ХІХ ғасырдың аяғында қыпшақтардың өзі жеке халық ретінде болмады; қыпшақтар хандықты басқаруда шешуші қызметтерді атқарған өзбек, қазақ және қырғыз руларын білдірді.
- Татарлар — Еділ бойындағы татарлар орыс қалалары, қазақтар, Орта Азия мемлекеттері арасындағы сауда қатынастарында олардың мұсылмандық сенім мен ортақ тілге тиесілі болуына және сонымен бірге Ресей мемлекетіне тиесілі болуына байланысты маңызды рөл атқарды. Орыс Азияның барлық қаласында дерлік татар аудандары болды, Қазақстанның барлық қаласында дерлік алғашқы мешіттер татар көпестерінің ақшасына салынған. Татарлардың бір бөлігі казак әскерлерінде қызмет етті.
- Түрікмендер — Хиуада билік жүргізеген өзбектерден айырмашылығы Хиуа хандығы мен Ахалтеке шұратының көшпелі халқы.
- — Бұхара мен Қоқан хандықтары қалаларының халқы. Кейбір аңыздарға сәйкес, олар Орта Азияда тұтқындалған яһудилерді бағынышты Азия қалаларына қоныстандырған Ассирия патшалығы кезеңінде пайда болған.
- 1862-1877 жылдардағы жеңіліске ұшырап, 1881 жылы орыс әскерлері Құлжадан шығарылғаннан кейін бірнеше ондаған мың ұйғырлар мен дүңгендер Жетісу облысына қоныс аударды.
Ресей империясы Түркістанының ірі қалалары
Түркістанның ірі қалалары | ||
---|---|---|
1897 жылғы санақ | ||
№ | Қала | Тұрғындары |
1. | Ташкент | 155 673 |
2. | Қоқан | 81 354 |
3. | Наманған | 62 017 |
4. | Самарқан | 61 128 |
5. | Әндіжан | 60 627 |
6. | Ескі Марғылан (Марғылан) | 36 490 |
7. | Ош | 34 157 |
8. | Хожанд | 30 109 |
9. | Верный (Алматы) | 22 744 |
10. | Ұлытөбе (Истаравшан) | 20 621 |
Ресейдің отаршылдық саясаты

Орта Азияның кең аумақтарын басқару өте қиын болды. Әкімшілікті ұйымдастыруға ресурстар да, дайындалған шенеуніктер де жеткіліксіз болды. Терентьев былай деп жазды: «... Түркістан уездерін үлкен орыс ауылына құрамы мен мазмұны бойынша әрең сәйкес келетін әкімшілік басқарады. Уез басшысы, аға көмекші, жергілікті тұрғындардың кішісі және, мүмкін, хатшы - міне бітті». Мемлекет бойынша орташа мәнге сәйкес бір шенеунікке — 707 адамнан келсе, Орта Азияда — 2112 еді. Жалақылары аз бола әскери адам болған шенеуніктер өздерінің мемуарларында жазылған мейірімділікпен ерекшеленбеді, исламның жергілікті дәстүрлері мен заңдарын, жергілікті тілдерді білмеді және құрметтемеді, олар өз міндеттерін ішінара, толықтай жергілікті тұрғындарынан алынған көмекшілеріне жүктеді. Шын мәнінде, ханның шенеуніктерін «тамақтандыру» дәстүрлі жүйесіндегі жағдай халыққа ауырлай түсті, өйткені енді орыс әкімшілігінің тәбетін ескеру қажет болды.

Облыстар округтарға, болыстарға, ауылдарға (қыстақтарға) бөлінді. Ауылдың құрамында 50-ден 70 түтінге дейін болды, 10-12 ауыл болыс, 10-15 болыс - белгілі бір аумағы бар округ құрды. Әкімшілік билікті сақтап қалған аға сұлтандар негізінен үкіметтің ұстанымын нығайтуға шақырылды. Болыстардың басында 12-дәрежелі шенеуніктерге теңестірілген болыс сұлтандары, ауылдардың басында ауыл ақсақалдарына теңестірілген ауыл старшиналары тұрды. Жергілікті әкімшіліктің сайлауы және «жергілікті тұрғындар» арасынан ең төменгі әкімшілік лауазымдарға тағайындау: болыс меңгерушісі, елуліктері, қыстақтық және ауылдық ақсақалдары, қала старосталары (құрбашылар) мен ру басылары, сұлтандар, жергілікті сот (қазылар мен билер), тілмаштар (аудармашылар), — аукционға айналды, өйткені параға салынған ақша кейіннен паралар және сыйлықтар жүйесімен ақталды. Оның үстіне сайлаудың өзін патша әкімшілігі кез келген уақытта алып тастай алды. 1862 жылы жерлестерінің өмірін жақсартуға ынталы Ш.Уәлиханов сұлтан болып сайланған, бірақ генерал-губернатор сайлау нәтижелерін ешқандай түсіндірусіз жойған кезі мысалдардың бірі.
Аймақты жаулап алғаннан кейін, орыс әкімшілігі жергілікті мұсылман халықтарының тұрмыс-тіршілігін бұзбауға тырысып, аздап өзгеріс енгізіп, отырықшы халықтар үшін шариғат бойынша (мұсылмандардың діни заңы) қазылар соты мен көшпелілерге арналған әдет-ғұрып бойынша билер сотын сақтап қалды. Алайда бұл соттардың жетілмегендігі көп ұзамай анық болды. Қазылар мен билер (1886 жылдан бастап халық соты) барлық жерде пара алды. Істер бірнеше айға, кейде жылдарға созылды. Соттар, әсіресе, туыстық байланыстары берік билер, тайпаластарының пайдасына орай шешімдер қабылдады. Сонымен қатар, соттар мұсылман заңнамасы, әдет-ғұрып, сондай-ақ Ресейдің сот заңнамасы туралы көп білмеді. Әсіресе билер дайын болмады. Олардың көпшілігі сауатсыз, тоғышар еді. Мұсылман қауымы халық соттарының шешімдеріне үнемі шағымданатын, бірақ кек алудан қорқып, жоғары тұрған Ресей сотына апелляция түсірмеді. Саны жағынан жеткіліксіз, әсіресе жергілікті тілдерді білетін шенеуніктері болмаған орыс әкімшілігі, халық соттарының шешімдерін тексермеді.
Ресей жұртшылығының көптеген өкілдері Түркістан халық сотымен танысып, оны жою қажеттілігі туралы жазды. Түркістанның сот ісін жүргізу жүйесін жан-жақты зерттеген аймақтық зерттеуші Н.Дингельштедт кемшіліктер массасының көптігімен халық сотының бір артықшылығы бар - бұл әкімшілікке еш шығынсыз екенін жазды. Халық сотының жұмысына ақы - бұл сыйақы сомасының 10%-ы болды.
Сонымен қатар, екі жақ бір-бірінің тілін білмеуді алдау, қорқыту немесе қарапайым алаяқтық үшін белсенді түрде қолданды. Шенеуніктердің біразы жергілікті тілдерді білді. Әдетте әкімшілер көмек сұрап аудармашыларға жүгінді, олардың қызметтерінде негізінен түркі тілдерін түсінетін татарлар болды. Көптеген әкімшілік және сот істерінің тағдыры көбінесе сауатсыз аудармашы жасаған аудармаға байланысты болды. 1905 жылы Түркістан генерал-губернаторы Д.И.Суботич: «Біз Түркістанға қырық жыл бойы иелік етіп келеміз және осы күнге дейін кем дегенде бірнеше жергілікті тілдерді білетін әкімшілік қызметкерлерін саусақпен санауға болады. Сот бөлімінде олар одан бетер аз. Істің жағдайы апатты. Басқарылғандар мен сотталғандардың сөзін түсінбей, халықты қалай басқаруға болады, дауларды қалай шешуге болады?
... Мен әкімшіліктің барлық шенеуніктеріне, соның ішінде уез басшыларына аудармашыларды бақылау үшін өз аймағының тұрғындарының тілін бір жыл бойы үйренуді ұсынуды қажет деп есептеймін, бұл біздің азиялық шетіміздегі жара. ... Әрине, орыс тілін жергілікті халық массасы арасында тарату шараларын қолдану қажет; бірақ бұл үлкен міндет, бүкіл ұрпақтың жұмысы, ал қарама-қарсы мәлімдеме тез нәтиже беруі керек».
Мұсылман дінбасыларын мемлекеттік қолдаудан айырған Ресей үкіметі бастапқыда жергілікті халықтың діни өміріне араласпады. Жаулап алғаннан кейін дін қызметкерлері жанбасылық салықтан толық босатылды, бірақ уақыптардың құқықтары шектеулі болды. Оларға бұрын босатылған жер салығы мен басқа да салықтар салынды. Уақып жерлерінің бір бөлігі мемлекеттік жер қорына тәркіленді. Жоғарғы сот — қазы-калона лауазымы жойылды. Патша үкіметі Арабстандағы індетті сылтауратып, 1900 жылға дейін жергілікті дін қызметкерлеріне үлкен табыс әкелген қажылыққа тыйым салды. Әкімшілік шаралардан қорыққан мұсылман дінбасылары бейбіт уақытта ресейліктерге қарсы ашық үгіт жүргізуден аулақ болды.
Жаңа жерлерді қосу барысында патша үкіметі казак қоныстарын ұйымдастыру арқылы жағдайын нығайтуға тырысты. Жетісу әскерін ұйымдастырудан басқа, 1875-1877 жылдары Орал казак-ескі наным-сенушілерін Әмударияға қазіргі Қарақалпақстан жеріне қоныстандыру ұйымдастырылып, екіжақты мақсатқа қол жеткізілді — Жайық ескі наным-сенушілерге діни себептермен және жаңа жаулап алынған жерді отарлауға байланысты ант беруден бас тартқанды үлгі ретінде жазалау.

XIX ғасырдың аяғында Ресей мен Украина губернияларынан шаруаларды Түркістан жерлеріне қоныстандыру басталды. «Түркістан өлкесін басқару туралы ережеге» сәйкес, «ауыл тұрғындарына жататын христиан дінінің орыс бодандарына» ғана қоныс аударуға рұқсат етілді. Көшіп-қонған шаруалар жаңа жерлерде жан басына 30 ғұшыр жер алуы тиіс еді. Бұл үдеріс аштық жылдарында және әсіресе Столыпин реформаларының басталуымен күшейе түсті. бойынша Түркістанның орыс халқы жалпы халықтың (Орал облысы мен Бөкей Ордасын қоспағанда) 8 миллионының 700 мыңдай адамын құрады. Оның жартысынан көбі Жетісу мен Сырдария облыстарында өмір сүрді. 1916 жылға қарай бұл аймақтар халқының 1/4 және 1/10 бөлігі орыстарға тиесілі болды. 1906-1912 жылдар аралығында 438 мыңнан астам шаруа қожалықтары Ақмола, Торғай, Орал және Семей облыстарына қоныс аударды. Келгендердің жартысынан көбі ауыл шаруашылығында, шамамен төрттен бір бөлігі әкімшілік, сот және әскери-полиция құрылымдарында, ал әрбір оныншысы өнеркәсіпте жұмыспен қамтылды.
Көшіп-қонған шаруалар әдеттегі дақылдарын: бұрын Түркістанда елеусіз болған жаздық бидай, қарабидай, сұлы, жүгері, картоп, беде, зығыр, қырыққабат, қызанақ, қант қызылшасын әкелді. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындар мал шаруашылығының шөп дайындау сияқты элементін қолдана бастады, өйткені бұған дейін үнемі қыстық өлім-жітіммен болатын отарлы қыстық өрісі болған. Жалпы алғанда, белгілі бір еңбек бөлінісі болды: жергілікті халық мал шаруашылығында, мақта мен бақша өсіруде, дәстүрлі қолөнерде жұмыс істеді, орыс қоныс аударушылары нан, көкөніс жеткізді, сүтті мал шаруашылығымен айналысты.
Алайда, 1911 жылы қаңтарда Түркістан генерал-губернаторының кеңесінде атап көрсетілгендей, «... Түркістан жер иелену жағдайында қажет қарқынды егіншілікке және жоғары мәдениетті өңдеуге көшу, тәжірибе көрсеткендей, православиелік орыс халқы өте баяу және үлкен қиындықпен орындалды, бұл жергілікті халықтың, кәдімгі мақташылар, жүзімшілер мен бағбандармен бәсекелестікте өз қожалығының табысына үлкен үміт артуға негіз бермейді». Ал Кеңестің 1911 жылғы 3 ақпандағы отырысында қоныс аударушылардың тағы бір мәселесі атап өтілді: «... орыс қоныс аударушылары ... өз хал-ахуалына қанағаттанбау салдарынан шарапқа деген ерекше бейімділіктен зардап шегеді. Бұл кемшілікпен көбінесе маскүнемдіктен әлсіреген орыс халқына жек көрушілікпен қарайтын жергілікті еңбекқор халық тұратын аймақтың табысты отарлаушылары бола алмайды» (Журнал Совета Туркестанского генерал-губернатора № 1 за 13.1.1911, ЦГА Узбекистана, ф. 717, оп. 1, д. 48, л. 86.).
К.Кауфман Түркістан өлкесін басқарған кезде, ол әсіресе Территорияның егіншілік аудандарын қоныс аударушылардан қорғап, оларға Жетісу облысының далалы аймақтарының бос жерлерін қоныстандыруға мүмкіндік берді. Ол еуропалықтардың, оның ішінде орыстардың жергілікті тұрғындардан жер сатып алуына тыйым салды. Сондықтан Түркістанның орыс басқармасының алғашқы жиырма жылында бұл аймаққа тек 2170 шаруа қоныстанушысы ресми түрде қоныстанды. Кейінгі жылдары жергілікті әкімшілік шаруалардың ағынын тежеуге тырысты, бірақ орталықтың қолдауынсыз оны тоқтата алмады. 1890-жылдардың басында Орталық Ресейдегі аштыққа байланысты өлкеге өз еркімен қоныс аударушылардың үлкен толқыны ағылды. Келген 15 мыңның ішінде Түркістан әкімшілігі жергілікті тұрғындардан тартып алынған жерлерге тек 2 мың шаруаны орналастыра алды. Қалған орыс қоныс аударушылары қайыршылық күйде болды. Генерал-губернатор А.Вревский соғыс министріне жазған хатында байырғы халықтан тартып алынған жерлеріне қатысты наразылықтары туралы хабарлап, қоныс аударушылардың жаңа легінен қорқатынын білдірді. Соғыс министрі ең көп қоныс аударушыларды берген Тамбов, Самара және Пенза губернияларының басшыларына Түркістан өлкесіне өз еркімен қоныс аударуды тоқтату бойынша шаралар қабылдау туралы нұсқаулар алды. Алайда, өлкеге өз еркімен қоныс аудару жалғаса берді және әкімшілік шаруаларды орналастыру үшін жергілікті тұрғындардан жерді тартып алуға мәжбүр болды. Әкімшіліктің бұл әрекеттері мұсылман халқының алаңдаушылығын туғызды және Сырдария облысының әскери губернаторы Н.Королков жазғандай, ауыр толқуларға әкелуі мүмкін еді.
Түркістанда мақта өндірісінің қысқаруынан қорқып, Мәскеудің өндірістік фирмаларының әсерінен бұл өлкеге орыстардың қоныс аударуына қарсы болды. Соғыс министрімен бірге 1896 жылы Жетісу облысына қоныс аударуға тыйым салатын үкіметтің шешіміне қол жеткізді. Ал келесі жылы, яғни 1897 жылы Түркістан генерал-губернаторы үкіметтің шешімін күтпестен, өз бұйрығымен өлкенің қалған бөлігіне қоныс аударуға тыйым салды. Бірақ өз еркімен қоныс аудару жалғасып, Түркістан әкімшілігі мұсылман жерлерін өз еркімен басып алуға қарсы шаралар қабылдады.
Бір жағынан Еуропалық Ресейде жердің жетіспеушілігі, екінші жағынан тегін жер алу мүмкіндігі туралы ақпарат орыс шаруаларын орнынан көтеріп, Оралға, Сібірге, Түркістанға айдады. Түркістан өлкесінде қоныс аударушылардың ең көп бөлігі Ресейдегі жер құны жоғары қаражер аудандары, Воронеж, Самара және Саратов губернияларынан келді.
Орталық әкімшілік Түркістан әкімшілігі өкілдерінің көпшілігінің қарсылығына қарамастан, шаруалар отарлауын жалғастыруды жақтады. Бұл ұстанымды II Николай да қолдады. келген қоныс аударушылардың орналасуы туралы ой-пікірлер жазылған Жетісу облысы әскери губернаторының 1904 жылға арналған есебінде, патша: «біз бұл өлкені отарлауды табанды түрде жылжытуымыз керек» деп жазды. Қарар қоныс аудару саясатына күшті серпін берді. Сырдария мен Жетісу облыстары қоныс аударатын аймақ болып жарияланды. Бұл аудандардан тегін жер табу міндеті ауыл шаруашылығы және мемлекеттік мүлік министрлігіне бағынышты Қоныс аудару басқармасының лауазымды тұлғаларына жүктелді.
Ресейдің орталық аймақтарындағы ашаршылық 1905-1906 жылдары Түркістан өлкесіне бірнеше ондаған мың қоныс аударушыларды айдап әкелді, ал Қоныс аудару басқармасының шенеуніктері жергілікті тұрғындардан артық жер іздеп, ынта-жігермен кәсіпке кірісіп кетті. Шенеуніктер өздерінің іс-әрекетінде жергілікті тұрғындар қазылар мен билердің көмегімен өздеріне үлкен көлемде жер жазып алған, олар іс жүзінде өңдемеген деген пікірді басшылыққа алды. Қоныс аудару комиссияларының әрекеті жергілікті мұсылман халқы мен Түркістан әкімшілігін дүр сілкіндірді. Жетісу облысының әскери губернаторы 1907 жылы генерал-губернаторға «жиырма мыңнан астам өз еркімен қоныс аударушылар... негізінен қаңғыбастар жер бөлуді күтеді. Қоныс аудару партиясы оларға суармалы, мекендері мен егістік жерлері бар ең жақсы қырғыз жерін бермекші. Мұндай әрекеттердің нәтижесі - қырғыздардың қазіргі дүрбелең жағдайынан бүлікке көшуі болады». Ферғана облысының әскери губернаторы да көтерілістен қорықты. Сол жылы ол ресейлік отарлауға шешуші кедергілер қою қажеттілігі туралы «орыстарға қарсы онсыз да созылмалы ашыту жағдайында болған Ферғананың жергілікті тұрғындарын қоздырмау үшін...» , әрі қарай - «бұл жерде ешқандай жағдайда орыс қоныс аударушылардың болуы мүмкін емес» деп жазды.
Жергілікті әкімшіліктің Қоныс аудару басқармасының шенеуніктеріне теріс көзқарасының тағы бір себебі - генерал-губернаторға тәуелділіктен босаған, жер саясаты саласында үлкен өкілеттіктерге ие болу. Осылайша жергілікті әкімшіліктің өкілеттіктері қысқартылды, бұл оның мұсылман және орыс тұрғындары алдындағы беделін түсірді. Орыс қоныс аударушылар жергілікті тұрғындардан жерді тартып алуға әкімшіліктің көзқарасын біле отырып, жергілікті билікті елемей, басқарманың шенеуніктерімен айналысқанды жөн көрді. Бұл көзқарас әкімшіліктің ызасын келтірді.
К.Пален Түркістанға барғаннан кейін, Түркістанда отарлау үшін аз мөлшерде бос және қолайлы жердің көп мөлшерде суару жұмыстарын қажет ететінін баяндамада көрсетті. Алайда, әскери министрлер қоныс аудару мәселесі бойынша патшаның пікірін біліп, Түркістан генерал-губернаторларына белсенді қолдау көрсетпеді.
1910 жылы желтоқсанда үкімет Қоныс аудару басқармасына қоныс аудару жер теліміне көшпелілердің жерлерін тартып лау құқығын берді. Қоныс аудару шенеуніктері бұл құқықты пайдалана отырып, қазақтардан жайылымдық жерлерді ғана емес, сонымен қатар егістік жерлері бар қыстақтарды да тартып алды.
Тәркілеу қазақтарды ресми түрде отырықшы өмір салтына көшуге және осылайша өздерінің ата-бабаларының жерлерін бекітуге мәжбүр етті. Негізінде олардың көпшілігі егіншілікпен де, мал бағумен де айналысқан. Бұны мал бағу үшін жерді артық деп жариялаған Қоныс аудару басқармасының шенеуніктерінен жасыру қиын болды. Қоныс аудару әкімшілігіне жергілікті тұрғындар мен жергілікті әкімшілердің шағымдары ештеңеге әкелмеді.
Бұл жерлерге бұрын мүлде белгісіз болған дәрігерлердің, инженерлердің, қоныстандырушылардың, суарушылардың, агрономдардың, мал дәрігерлерінің және басқа да мамандық өкілдерінің келуі отаршылдықтың маңызды факторларының бірі болды. Жергілікті халықты еуропалық мәдениетпен таныстырудың бір жолы, патша үкіметінің ойынша, орыс тілін басымырақ оқытатын орыс-жергілікті тілді мектептер мен училищаларды құру болуы керек еді. 1890-жылдардан бастап барлық өтінімдер тек орыс тілінде берілуі керек болды, нәтижесінде еуропалық білімге қажеттілік күрт өсті.
Мектептен оқушылардың орыс және орыс-түзем мектептеріне кетуін азайтуға тырысқан мұсылман дінбасылары үкіметтік мектептерге қарсы үгіт жүргізді. Көптеген ата-аналар мемлекеттік мектептерде балаларына дәстүрлерді сақтауға, ислам дінін сақтауға және ата-аналарын құрметтеуге үйретпейді деп қорқып, балаларына дәстүрлі мұсылмандық білім беруді жалғастырды. Ата-аналардың салыстырмалы түрде аз бөлігі ғана балаларын мемлекеттік мектептерге беріп, осылайша балаларына орыс қызметінде мансап жасауға немесе делдалдық саудада табысқа жетуге мүмкіндік беруге тырысты. Балаларға тек діни ғана емес, жалпы білім беретін, соның ішінде орыс тілін де үйрететін жаңа әдістемелік мектептер ата-аналардың кейбіріне оңтайлы жол болды. Бұл мектептердің танымалдығы тез өсті. 1908 жылы олардың саны 35 болса, 1916 жылы Түркістан облысында 92 болды. Соған қарамастан, бұл сан 1913 жылы Түркістан облысында жұмыс істейтін 7665 мектеп пен медресемен салыстырғанда аз болды. Жаңа әдістемелік мектептер санының өсуі мұсылмандық мектептерді өзгерту идеясының жақтаушылары жәдиттер мен пантүркішілдердің позициясының күшеюіне куә болды. Бұл Түркістан әкімшілігінің қорқынышын оятты. Жаңа әдістемелік мектептердің өсуі мұсылман дінбасыларының алаңдаушылығын туғызды. Олар мектептер мен медреселердегі оқушылар санының азаюынан, оның идеологиялық әсерінің төмендеуінен қорықты.
Патша әкімшілігі Орта Азиядағы орыс жеңісінің жемісін тек православ орыс халқы пайдалануы керек деп есептеді. Сондықтан Түркістан шетелдік, яһуди және татар капиталдарына жабық болды. Осы санаттар Түркістанда, оның ішіндегі қалаларда жер алу мүмкіндігінен айырылды.
Бірақ бұл ресейлік саудагер мен өнеркәсіпшіні бәсекелестіктен құтқармады. Жергілікті жер мен тілді жақсы білетін Орта Азияның байырғы тұрғындары - жылжымайтын мүлікке ие болуға құқығы бар мұсылмандар мен бұхаралық яһудилер метрополия өнеркәсіпшілерімен тез коммерциялық байланыс орнатып, бәсекелестік күресте әкімшіліктің протекционистік қолдауын иеленген орыс саудагерлерін жеңе алды. Бұл жеңіс мақта өнеркәсібінде ерекше байқалды. Орыс саудагерлері мен өнеркәсіпшілері Түркістан шаруашылығының басқа салаларына белсенді түрде капитал салмады.
Үндістанның Англияға болғандай Түркістанның Ресейге байытудың көзіне айналмағанына түңілген патша әкімшілігі уақыт өте келе өзінің инвестиция саласындағы шектеулі саясатын мұқият қайта қарауға кірісті. Биржалық сауда мен Түркістан ауыл шаруашылығының өкілдері Орта Азияның шетелдік және «бұратана» капиталдарына ашылуын жақтаушылар болды. Шектеулерді қайта қарауға С.Витте ықпал етті, бірақ ол қызметінен кеткеннен кейін «Түркістан орыстар үшін» деген ұран қайтадан көтерілді.
Тек татар капиталының Орта Азияға енуін Министрлер кеңесінің төрағасы П. Столыпин мен Қаржы министрі П. Барк қолдады. Шетелдік және яһудилік капиталдың өкілдерінің ішінде бірнешеуі ғана Түркістаннан зауыттар салу үшін жер алуға рұқсат алды.
1880 жылдың аяғында Күнгей Каспий теміржолының құрылысына қатысты жұмыстар басталды. Бұл жол Каспий теңізін Қызыларбат (1881) пен Асхабад (1885) арқылы 1886 жылы Жаңа Бұхарамен (Қаған) байланыстырды. Ал 1888 жылға қарай жол Самарқанға дейін жетті. Желіні Әндіжанға (1898) және Ташкентке (1899) жеткізу үшін көп жылдар қажет болды. Еуропалық Ресейдегі тоқыма фабрикаларына жеткізу үшін мақта Сырдария мен Ферғана облыстарынан арбамен және түйемен Самарқанға жеткізіліп отырды. Содан кейін жүк пойызға тиелді, ол жерден Каспий теңізіне жеткізілді, сосын кемелерге тиеліп, содан кейін қайтадан пойызға тиелді. Бірнеше рет мақтаны тиеу мәселесін 1906 жылы салынған Орынбор-Ташкент теміржолы шешті, бұл Ферғанадан Мәскеуге жүк жеткізу уақытын бір жарым айдан 18-20 күнге дейін қысқартты. 1915 жылға қарай солтүстіктен Ферғана алқабын, оңтүстіктен Бұхара әмірлігін қамтитын тарамдар салынды. Орта Азия темір жолын күтуде екі мыңға жуық адам жұмыс істеді, олардың көбі орыстар болды.
Темір жолдардың құрылысы Орта Азияны Ресейдің өнеркәсіптік орталықтарымен байланыстырып, оларды бүкілресейлік экономикалық нарыққа шығарғандықтан, басталған теміржолдардың маңызы зор болды. Тауар алмасу күрт өсті. Темір жолдардың әскерлерді жеткізу және халықтық көтерілістер мен толқуларды басуда әскери-стратегиялық маңызы болды. құрылысы 1880-1881 жылдары Скобелев түрікмен шұраттарын бағындыруда шешуші фактор болды. Теміржол шеберханалары мен деполары Азияда пайда болған жұмысшы табының діңгегі болды, осылардың құрылуының негізгі көзі жерсіз шаруалар, диқандар мен қоныс аударушы-шаруалар, азып-тозған қолөнершілер мен майдагерлер болды.
XX ғасырдың басында, бүкіл Ресейдегідей, айтарлықтай экономикалық көтерілу сезіле бастады, алғашқы өнеркәсіптік кәсіпорындар дами бастады, негізінен мақта және тоқыма кәсіпорындары, сонымен қатар диірмендер, сары май өнеркәсіптері, ауылшаруашылығы шикізатын өңдейтін кәсіпорындар: тері илейтін, май қайнатушы, сабын жасайтын, шарап қайнататын, тұз өндіретін кәсіпшіліктері. Тау-кен өнеркәсібі Алтай мен Орталық Қазақстанда дамыды, онда түсті металдар мен көмірдің бай кен орындары, темір кеніштері жетілдірілді. Батыс Қазақстанда, Орал-Ембі аймағында мұнай өндіру басталды.
Түркістан әкімшілігі мұсылман ауыл халқының жерсіздігінің артуына қатты алаңдады. Бұған басты себеп - несие төлей алмау салдарынан диқандардың жұтауы болды. 1912 жылы Түркістан өлкесі шаруаларының жалпы қарызы 156,7 млн рублды құрады. Өлкедегі несиелер жылдық 25-60% және одан жоғары мөлшерде берілді және жеке тұлғалар мен мақта өндіруші кәсіпорындар үшін тиімді табыс көзі болды. Мақта фирмаларының өздері банктен 8 % несие алды. Арзан банктік несие берудің арнайы шарттары оны мақта өсірушілеріне қолжетімсіз етті. Мақта шаруашылығының орталығында - Ферғанада несие берудің ауыр шарттары 1914 жылға қарай барлық шаруашылықтардың төрттен бірін жерсізденуіне әкелді.
Диқандардың күйреуі мәселесін жан-жақты зерттеген көптеген ресейлік шенеуніктер мәселенің шешімін шағын, қолжетімді, мемлекеттік несие құрудан көрді. Алайда олардың билікке өтініштері ұзақ уақыт бойы нәтижесіз қалды. Тек 1909 жылы Мемлекеттік банк мұндай несиені ұйымдастыруды қолға алды. Көп ұзамай Түркістанда жинақ пен несиелік серіктестіктер пайда бола бастады. 1914 жылы осындай серіктестіктердің 482 жалпы сомасы 9,78 миллион рубл болатын несие алды.
Көтерілістер мен ұлттық қозғалыстар
Қазақтардың көтерілістері
- Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1783–1797)
- Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1836–1838)
- Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1837–1847)
- Адай көтерілісі (1870–1873)
Көтерілісті басудың нәтижесі қазақ жерінде хан билігінің жойылуы және Ресейге түпкілікті қосылуы болды.
1898 жылғы Әндіжан көтерілісі
1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде жергілікті халықтың тылдағы жұмыстарға шақыруға байланысты Ресей Түркістанындағы ең ірі көтеріліс. Самарқан, Сырдария, Ферғана, Күнгей Каспий, Ақмола, Семей, Жетісу, Торғай, Орал облыстарының 10 миллионнан астам көпұлтты халқын қамтыған көтерілістің себебі 1916 жылдың 4 шілдесінде Хожанд қаласында жұмылдырылғандардың тізімін жою талабына байланысты бұқаралық шерудегілерді ату болды. Ресми мәліметтер бойынша, шілдеде Самарқан облысында 25, Сырдарияда — 20 және Ферғанада — 86 бұқаралық қимыл болды. Қазақстанның барлық орталық бөлігін қамтып, ең ұйымдасқан сипатқа ие болған көтеріліс Торғай облысында Амангелді Иманов пен Әліби Жанкелдин басшылығымен кең көлемді ұрыс қимылдарына ұласты, көтерілісшілер Торғай облысының орталығын қоршауға алды. Үкіметке қарсы болумен қатар, көтеріліс орысқа қарсы айқын сипатқа ие болды, өйткені жергілікті тұрғындар өздерінің қиыншылықтарының қайнаркөзін қоныс аударушылар-отаршылардан көрді. Көтерілісшілер қыстақтарды өртеді, қоныс аударушылардың, казактардың, жұмысшылардың отбасыларын өлтірді. Бірқатар жерлерде, әсіресе Ферғана аңғарында діни түсініктер қосылды, уағыздаушылар-дәруіштер ғазауатқа шақырумен аласаттарды басқарды. Көтерілісшілердің әрекеті Верный, Ташкент және Ресейдің орталығы арасындағы телеграф байланысының үзілуіне әкелді.
Казактардан келген жауап әрекеттері де қатыгез болды. Көбінесе тұтқынға алынған көтерілісшілерді сол жерде атып тастайтын немесе алып жүру кезінде өлтіретін. Артиллерия мен пулеметтер кеңінен қолданылды, үкімет тұрақты әскерлерді жіберуге мәжбүр болды, олардың келуімен 1917 жылдың көктемінде көтерілісті жалпы түрде баса алды.
Естелік

Әр түрлі әскери операцияларға байланысты «, , , сияқты бірнеше мадалдар берілді.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Н В Ханыков «Бұхар хандығының сипаттамасы»
- Н.П.Игнатьевтің Хиуа мен Бұхараға сапарына орыс теңізшілерінің қатысуы туралы құжаттар. 1857—1859 жж.
- Ресейдің оңтүстікке бет бұруы: басып кіру ме немесе Британ қауіпін алдау ма? Мұрағатталған 14 сәуірдің 2016 жылы.
- 1822 ж. 1 тамыз. — Батыс Сібір генерал-губернаторының Сыртқы істер министрі К.Несселродқа Ұлы жүздің Ресейге қосылуы туралы хаты.
- 1846 ж. 23 маусым. — Ұлы жүз сұлтандарының, билерінің және билеушілерінің Ресей бодандығына кіруіне байланысты міндеті.
- Ресей СІМ бөлімшесі ретіндегі Орынбор шекара комиссиясының қызметі
- Бейсенова А. С. Қазақстан табиғатын зерттеу Мұрағатталған 5 қарашаның 2011 жылы.
- 1860 жылғы Іле өлкесіндегі әскери қимылдардың сипаттамасы
- Михаил Хорошхин. Оралдықтардың ерлігі. 1864 жылғы 4, 5 және 6 желтоқсандағы Иқан түбіндегі іс. Орал. 1895
- XIX ғасырдағы орыс әскери тарихшылары Ресейдің шығысқа (Орта Азияға мен Оңтүстік Қазақстан) қозғалысының себептері мен сарындары туралы
- И. Ф. Бларамбергтің естелігі
- The Revolt of 1916 in Russian Central Asia, Edward Dennis Sokol, 1954, 2016. p. 18
- Джордж Керзон. Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian question, 394 б.
- Карл Маркс пен Фридрих Энгельс «Толық шығармалар». Том 27. 241 б.
- 1841 ж. 6 мамыр. — Орынбор әскери губернаторы В.Перовскийдің СІМ басшысы граф К.Несселродқа Орта Азиядағы британдық агенттердің тіміскі әрекеттері туралы хаты.
- А. Н. Соболев. Орыстар Үндістанға жорық жасай алады ма. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 қыркүйек 2007.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 17 наурыз 2007.
- М. Тереньтьев. Орта Азиядағы Ресей мен Англия.
- Глущенко Е. А. 'Ресей Орталық Азияда. Жаулап алу және қайта құру. — М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. — 575 б. — (Ұмытылған және белгісіз Ресей. Алтын топтама). ISBN 978-5-227-02167-0, Б. 136.
- 1845 ж. 28 қыркүйек. — Сібір қазақтарының шекара басқармасы журналынан осы басқарма қызметкері Белаштың қазақ халқынан алынған көптеген ауыр алым-салық туралы.
- ТҮРКІСТАНДЫ ПАТШАЛЫҚ ОТАРЛАУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Мұрағатталған 21 ақпанның 2017 жылы.
- Өзбекстандағы тіл саясаты. Фитрат, Поливанов, Сталин және басқалар.... Басты дереккөзінен мұрағатталған 5 сәуір 2007.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 наурыз 2007.
- 1897 ж. Ресей империясы халқының бірінші жалпы халық санағы. Халықтың ана тілі мен аймақтар бойынша таралуы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Resej imperiyasynyn Orta Aziyalyk ielikteri bul ataumen Resej imperiyasynyn kuramyna enetin kazirgi Қazakstan Қyrgyzstan Tәzhikstan Tүrikmenstan Өzbekstan zherleri yagni Oral Torgaj Akmola Semej Zhetisu Fergana Syrdariya Samarkan zhәne Kүngej Kaspij oblystary sondaj ak avtonomiyasynyn sol nemese baska dәrezhesin saktap kalgan Buhara әmirligi men Hiua handygyn ajtady Osy shekterde Ortalyk Aziya ielikterine 7 721 684 turgyny 1897 turatyn 3 751 510 km 3 076 628 sharshy shakyrym kirdi Kejde Semej men Akmola oblystary Sibir dep sanaldy Resej imperiyasynyn Orta Aziyalyk ielikteriOrys әskerlerinin Samarkanga kiruiData1853 1895OrynOrta AziyaNәtizheResejdin zhenisiAumaktyk ozgeristerOrtalyk Aziya Resejge kosyldyҚarsylastarResej imperiyasy Resejshil tajpalar Қazak handygy Қokan handygy Buhara әmirligi Hiua handygy Tүrikmen tajpalary Қyrgyz tajpalary Ile sultandygy zhanama Cin imperiyasy Britan imperiyasyҚolbasshylaryI Nikolaj II Aleksandr II Nikolaj Konstantin Kaufman Mihail Skobelev Gerasim Kolpakovskij Mihail Chernyaev Kenesary Қasymuly Isataj Tajmanuly Қudayar han Әlimkul Muzaffar hanBul үlgini koru ondeu XIX gasyrda Resejdin Ortalyk Aziyaga keneyui Resejdin ajmakty otarlauyn onyn үstemdigine kauip tondiretin kauip retinde karagan en iri otarlyk derzhava Angliyanyn karsylasuymen diplomatiyalyk zhәne baska da әskeri emes kezdesti Osy karsylasu shenberinde XIX gasyrdan bastap Resejdin ykpal etu ajmagy Resejdin Orta Aziyasy dep atala bastady AlgyshartyTolyk makalasy Sibir әskeri shebinin kartasy Resej memleketinin Ortalyk Aziya memleketterimen algashky bajlanystary XVI gasyrdan bastalady 1589 zhyly Buhara hany Mәskeumen sauda katynastaryn ornatudy kalap dostykka umtyldy Patsha kezinen bastap orystar Orta Aziyaga oz saudagerlerine bazar ashu maksatynda elshiler zhibere bastady 1620 zhyly Ivan Danil Hohlovty Buharaga zhiberdi 1669 zhyly Hiuaga Fedotov zhәne Buharda eki agajyndy Pazuhinder 1675 zhyly Buharada Vasilij Daudov Bul elshilikterde nakty sayasi nәtizheler bergen zhok birak Үlken syzba kitabyna engizilgen Ortalyk Aziya turaly akparattyn keneyuine ykpal etti 1700 zhyly Ұly Petrge hiualyk elshi kelip Resej bodandygyna kabyldaudy surady 1713 1714 zhyldary eki ekspediciya otti Kishi Buharaga Buhgolc zhәne Hiuaga Bekovich Cherkasskij 1718 zhyly I Petr Florio Benevinidi Buharaga zhiberdi ol 1725 zhyly oralyp Orta Aziya turaly koptegen mәlimetter zhetkizdi Ұly Petrdin osy elde bekinu nәtizhesiz ayaktaldy Osygan karamastan eger Bekovich Cherkasskijdin Hiuaga zhorygy mүldem sәtsiz bolsa 4 myndyk zhasaktan birneshe ondagan gana oraldy kalgandary oltirildi nemese tutkynga alyndy onda Buhgolc ekspediciyalarynyn nәtizhesinde Ertis zhәne Altaj Resejdin kol astyna otti 1755 1758 zhzh Қytaj imperiyasy Zhongar handygyn talkandap onyn halkyn tolyktaj zhojgan kezde Resejde Қytaj ekspansiyasyna kedergi keltirgen Ertis Tobyl Esil zhәne Kolivano Kuzneck әskeri shepteri boldy Petrden kejin XIX gasyrdyn basyna dejin Resej үkimetinin katynastary bagynyshty kazaktarmen gana shekteldi Orta Aziyadagy zhoryktary үshin medali 1801 zhyly I Pavel Napoleon Bonaparttyn Үndistanga birlesken zhorygy turaly ideyasyn koldauga sheshimdi kabyldady Paveldin aldyna kojgan mindetteri nakty belgili emes birak sogan karamastan kantarda 20 myn adamnan turatyn kazaktardyn zhasagy ataman Platovtyn basshylygymen zhorykka attandy Nauryzga karaj zhasak Yrgyzdyn zhogargy agysyna atyraby zhetti Munda olarga I Paveldin kajtys bolgany zhәne takka otyrgan I Aleksandrdyn tez kajtu turaly bujrygy zhetti 1819 zhyly Tүrikmenstan men Hiuaga sayahatty M 1822 zhazgan Hiuaga zhiberildi bul onyn elshiliginin zhalgyz nәtizhesi boldy 1841 zhyly Auganstanmen sogyskan agylshyndardyn mandajshepteri Әmudariyanyn sol zhagalauyna zhakyndagannan kejin Resejden Buhara әmirinin shakyruymen Buharaga Tau ken inzhenerleri korpusynyn majory Butenev K F bastyk shygystanushy Hanykov tabigat zertteushisi zhәne baskalardan turatyn sayasi gylymi okildik zhiberildi 1841 zhylgy Buhara ekspediciyasy dep atalgan bul okildik sayasi turgydan eshkandaj nәtizhege kol zhetkizbedi birak onyn katysushylary Buhara turaly koptegen kundy tabigi tarihty zhәne geografiyalyk enbekterdi zhariyalady olardyn arasynda N Handykovtyn Buhar handygynyn sipattamasy erekshe boldy 1859 zhyly polkovnik graf Buharada boldy Resejdin Ortalyk Aziyadagy ekspansiyasyXX gasyrdyn basyndagy Resej imperiyasynyn Orta Aziyalyk ielikteri Oral oblysy Torgaj oblysy Akmola oblysy Semej oblysy Zhetisu oblysy Syrdariya oblysy Samarkan oblysy Fergana oblysy Hiua handygy Buhara әmirligi Kүngej Kaspij oblysy Resej imperiyasynyn Ortalyk Aziyany zhaulauy bul zherdi Resejge kosu maksatynda Resej imperiyasynyn Ortalyk Aziyaga ekspansiyasy Bul orys әskerinin XIX gasyrdyn ekinshi zhartysyndagy Orta Aziya handyktary men tajpalaryna karsy birkatar әskeri zhoryktary 1840 zhyldardagy Қazakstandy tүpkilikti kosyp algannan kejin zhәne kazak zhүzderi zhojylgan son shenberinde Ұlybritaniyamen karsylasu barysynda ajmakta үstemdik etu үshin Қokan men Hiua sonymen katar Buhara әmirligi siyakty handyktarga karsy birkatar әskeri zhoryktardan kejin ozine kosyp aldy Қokan handygy zhojylyp Hiua handygy men Buhara әmirligi talkandalyp Resej imperiyasynyn bodanyna ajnaldy Sonymen katar Tүrikmenstan Pamir zhәne baska ajmaktar kosyldy nәtizhesinde Resejdin shekaralary Auganstanga zhәne Ұlybritaniyanyn tikelej ykpal etetin zherlerine dejin kenejdi 1890 zhyldarga karaj Orta Aziyanyn Tүrkistan kosyluy ayaktaldy Қazak zhүzderinin kosyluy Tolyk makalalary Resej imperiyasynyn kuramyndagy Қazakstan zhәne Қazakstandy Resejdin Otarlauy 1581 zhyly Resej kazak koshpendilerinin soltүstiginde zhatkan Sibirdi igere bastady 1640 zhyly orys kazaktary Zhajyk ozeninin sagasynda Gurev kalasyn kurdy 1718 zhyly orys әsker basy Vasilij Cheredov Ertiste Semejdi kurasa 1720 zhyly Өskemen kalasy pajda boldy Bul kalalar kazir Қazakstan zherinde ornalaskan birak ol kezde Gurev manynda nogajlar al Semej men Өskemen manynda zhongarlar koship konyp zhүrgen Sol kezde kazaktar rulyk tajpalyk turmysta omir sүrip үsh zhүzden turdy Ұly zhүz Orta zhүz zhәne Kishi zhүz Қazirgi Қazakstan dalasynyn koshpelileri tek kana kazaktar bolgan zhok Batysta nogajlar shygysta kazaktarmen ote shielenisti karym katynasta bolgan zhongarlar omir sүrdi Mangystau tүbeginde tүrikmender koship konyp zhүrdi 1718 zhyly Әbilkajyr han baskargan Kishi zhүz Resejmen diplomatiyalyk katynastar ornatyp 1731 zhyly ak patshajym Anna Ioannovnanyn kamkorlygyna alyndy Bir zhyl otken son 1732 zhyly Sәmeke han kezinde Orta zhүz de Resej bodandygyn kabyldady bul zhongarlardyn zhojkyn shabuyldarynan korgauga kepildik berdi Ұly zhүz Қokan handygynyn ykpalynda boldy 1787 zhyly Hiuanyn ezgisindegi Kishi zhүzdegi kazak rularynyn bir boligine Zhajyktan otip Edil bojynda koship konyp zhүruge ruksat etildi 1801 zhyly bul sheshimdi imperator I Pavel resmi tүrde rastady ol kezde 7500 kazak otbasylarynan Bokej sultan bastagan vassal Bokej Ishki Ordasy kuryldy 1818 zhyly Ұly zhүzdin birneshe rulary Resejdin kamkorlygyna kirgendigin mәlimdedi Kelesi 30 zhyl ishinde kejde kysymmen kejde oz erkimen zhүzdin koptegen rulary Resej azamattygyn kabyldaganyn zhariyalady 1822 zhyly imperator I Aleksandr M M Speranskij zhasagan kazak zhүzderinde han biligin zhojgan Sibir kyrgyzdary turaly zhargyny engizu turaly zharlyk shygardy 1845 zh I Nikolajdyn kezinde handyk bilik zhojylgan Bokej Ordasyn kospaganda Osygan karamastan Resej uzak uakyt bojy arkyly kazak zhүzderin baskardy al Resejge kelgen kazak zhүzderinin okilderi resmi kuzhattarda elshiler dep ataldy 1799 zhyly Kishi zhүz kazaktaryn baskaru үshin kurylgan Orynbor shekara komissiyasy eki zherge Syrtky ister ministrliginin Aziya departamenti men bagynyshty boldy Resejdin kazak zherinde katynasyn kamtamasyz etu үshin Kokshetau 1824 Akmola 1830 Novopetrovskoe bekinisi kazirgi Fort Shevchenko 1846 Oral kazirgi Yrgyz 1846 Orynbor kazirgi Torgaj 1846 bekinister Rajym 1847 zhәne Қapal 1848 bekinisteri turgyzyldy 1854 zhyly Vernoe bekinisi kazirgi Almaty kalasy kuryldy 1867 1868 zhyldary Қokan handygyn talkandagannan kejin gana II Aleksandr Zhetisu men Syrdariya oblystaryn baskaru turaly erezhege zhәne Torgaj Oral Akmola zhәne Semej oblystaryn baskaru turaly erezhege kol kojdy Bokej Ordasy kuramyna endi Қokannan zhaulap alyngan Zhetisu zherinde Sibirden koshirilgen kazaktardan ujymdastyryldy Patsha үkimeti zhaulap alyngan zherlerdegi kazaktardyn konystanuyn ajmaktyn saktaluyna kepildik beretin kural retinde karastyrdy 1882 zhyly Batys Sibir general gubernatorlygynyn ornyna Akmola Semej zhәne Zhetisu oblystarynan Dala general gubernatorlygy kuryldy Қokan handygynyn kosyluy Tolyk makalasy Қokan Resej sogysy Orys әskerlerinin zhoryktarynyn bagyttary zhәne kalalardy zhaulap alu kүnderi 1850 zhyly Ile ozeninen Қokan hanyna bekinis bolgan Taushybek bekinisin zhoyu maksatynda ekspediciya zhasaldy birak olar ony 1851 zhyly gana basyp aldy al 1854 zhyly Almaty ozeninde bүgingide Kishi Almaty Vernoe bekinisi kurylyp bүkil Resejdin kuramyna kirdi Shekarany odan әri nygajtu үshin Orynbor әskeri gubernatory Obruchev 1847 zhyly Syrdariyanyn sagasyna zhakyn zherde Rajym bekinisin kejin Aral salyp Akmeshitti basyp aludy usyndy 1852 zhyly Orynbordyn zhana gubernatory Perovskijdin bastamasymen polkovnik Blaramerg 500 adamnan turatyn zhasakpen kokannyn Қamyskorgan zhәne Shymkorgan eki bekinisterin kiratyp komendanty kejinde Қashgariyanyn atakty bileushisi Zhakypbek bolgan Akmeshitke shabuyl zhasaldy birak ogan tojtarys berildi 1853 zhyly Perovskij zheke ozi 12 zenbirek bar 2767 adamnan turatyn zhasakpen birge Akmeshitke at basyn burdy onda 3 zenbirek bar 300 kokandyk boldy 27 shildede ony shabuyldap basyp aldy kop uzamaj Akmeshittin aty Fort Perovskij bolyp ozgertildi Sol 1853 zhyly kokandyktar eki ret Akmeshitti kajtaryp aluga tyrysty birak 24 tamyzda әskeri starshina Borodin 3 zenbirekten turgan 275 adammen birge 7000 kokandykty Қumsuat tүbinde shashyratyp zhiberdi al 14 zheltoksanda major Shkup Syrdariyanyn sol zhagalauyna 4 zenbirek ustagan 550 adam 17 mys zenbiregi bar 13000 kokandyktardy ojsyrata zhendi Osydan kejin Syrdariyanyn tomengi agysy bojynda birkatar bekinister turgyzyldy Қazaly Қarmakshy 1861 zhyldan bastap Zholek 1860 zhyly Batys Sibir biligi polkovnik basshylygymen Pishpek pen Tokmak Қokan bekinisterin kiratkan shagyn zhasak zhabdyktady Қokan handygy kasietti sogys gazauat zhariyalady zhәne 1860 zhyly kazanda 20000 adamnan turatyn әskeri polkovnik Kolpakovskijden 3 rota 4 zhүzdik men 4 zenbirek zheniliske ushyragan Ұzynagash bekinisine Vernyjdan 56 shakyrym zherde shogyrlandy sonymen birge Tokmak pen Қastektin kishigirim bekinisteri de basyp alyndy Batys Sibirden Alatau bojymen zhәne Syrdariyanyn tomengi agysy bojymen Orynbor zhagynan bekinister tizbegin ornalastyru arkyly Resej shekarasy birtindep tujyktaldy birak sol kezde shamamen 650 shakyrym kenistik iesiz kalyp kazak dalasyna shabuyl zhasauga arnalgan kakpa retinde kyzmet etti 1864 zhyly bireui Orynbordan ekinshisi Batys Sibirden shykkan eki zhasak orynborlyk Syrdariya bojymen zhogary Tүrkistan kalasyna al Batys Sibirlik Aleksandrovskij zhotasy bojymen bir birine karaj bagyt alady dep sheshildi 2500 adamnan turatyn polkovnik Chernyaev bastagan Batys Sibir zhasagy Vernyjdan shygyp 1864 zhyly 5 mausymda Әulieata kamalyn shabuylmen basyp aldy al 1200 adamnan turatyn polkovnik bastagan Orynbor zhasagy Fort Perovskijden shygyp 12 mausymda or kazu zhumystary arkyly basyp alyngan Tүrkistan kalasyna bettedi Orys zhasagynyn urysy Vasilij Vereshagin Tүrkistandy basyp algannan kejingi urys kimyldarynyn biri Ikan isi dep atalady 1864 zhyly 4 zheltoksanda Tүrkistan komendanty polkovnik Zhemchuzhnikov barlauga baskaruymen 1 zenbirekpen kүshejtilgen zhүz zhiberdi Ikan kystauynyn manynda zhүz adam kүtpegen zherden Қokan handygynyn regenti Tүrkistandy aluga bet algan molda Әlimkul bastagan Қokan әskerinin negizgi kүshterine tap boldy Kazaktar eki kүn bojy 4 zhәne 5 zheltoksan korshauga alynyp tamaksyz susyz olgen zhylkylardyn denelerinin artyna zhasyrynyp ajnala korganys otkizdi 2 kүnnin ayagynda esauyl Serov zhүzdikke ozdiginen buzu turaly bujryk berdi kazaktar karege tizilip Қokan әskeri arkyly Tүrkistannan zhiberilgen zhasakpen kezdesip bekiniske oraldy Bitimshiler Vasilij Vereshaginnin sureti Әulieatada garnizon kaldyryp Chernyaev 1298 adamnyn basynda Orynbor zhasagyn tartyp Shymkentke bettedi ony 20 shildede shabuylmen basyp aldy Osydan kejin Tashkentke shabuyl zhasaudy Shymkentten 114 shakyrym zherde ujgardy birak ol tojtaryldy Chernyaevtin әreketteri ote katal boldy Sonymen 1864 zhyly әskeri zhorykka katyskan әjgili sayahatshylar N A Severcov pen Sh Uәlihanov generalga batyl narazylyktaryn bildirdi General Chernyaevpen bolgan birneshe kyzu daulardan kejin Shokan Shyngysuly kyzmetten ketip Zhetisuga oralady 1865 zhyly zhanadan basyp alyngan zherden buryngy Syrdariya shebinin aumagyn kosumen Tүrkistan oblysy kuryldy onyn әskeri gubernatory lauazymyna Chernyaev sajlandy Tashkentti basyp alu Tolyk makalasy Orys әskeri kalaga shabuldauda Vasilij Vereshagin Buhara әmiri Tashkentti basyp almakshy degen sybystar Chernyaevti 29 sәuirde Tashkenttin suynda үstemdik etken kishi Niyazbek Қokan bekinisin basyp aluga mәzhbүr etkizdi sodan kejin 12 zenbiregi bar 1851 adamnan turatyn zhasakpen Әlimkul bastagan 50 zenbirek bolgan 30000 kokandyktar shogyrlangan Tashkentten 8 shakyrym zherde turdy 9 mamyrda Әlimkul karsy shabuyl zhasap barysynda auyr zharakat aldy Onyn olimi Tashkentti korgauga keri әserin tigizdi kalada әrtүrli toptardyn kүresi kүshejip bekinis kabyrgalaryn korgaudagy kүsh әlsiredi Chernyaev osyny pajdalanudy sheshti zhәne үsh kүndik shabuyldan kejin 15 17 mausym Tashkentti aldy onyn zhasagynda 25 adam kaza tauyp 117 zharakat alsa korgaushylardyn shygyny edәuir zhogary boldy 1866 zhyly 8 mamyrda Syrdariyanyn sol zhagalauynda ben Hozhant arasynda zhatkan meken Yrzhar tүbinde dep atalgan orystar men buharalyktar arasyndagy algashky iri kaktygys otti Bul shajkasta orys әskerleri zheniske zhetti zhenis orys әskerine Hozhant pen Zhyzakka zhol ashty al alyndy Buharadan kol үzgen Қudayar han 1868 zhyly ogan general adyutant fon Kaufman usyngan sauda kelisimin kabyldady sonyn arkasynda Қokan handygyndagy orystar men orys ielikterindegi kokandyktar erkin mekendeuge zhәne otuge keruen sarajlar zhәne sauda agenttikterin keruenbashy ustauga tauarlar kunynyn 2 5 dan aspajtyn molsherde bazh salygyn saluga kukyk aldy Қokan handygyn zhoyu Tolyk makalasy General Kaufman Orta Aziya zhoryktaryndagy orys әskerlerinin kolbasshysy 1875 zhyly Қudayar hanga narazy bolgandardyn basynda Қokannyn Resejdin kol astyna otuinin kezekti karsylasy Қudayar olim zhazasyna kesken Musylmankүldin uly kypshak autobashy handyk ierarhiyasyndagy saraj lauazymy orystardyn barlyk karsylastary men dinbasylar kosyldy Koterilis kazirgi Қyrgyzstan aumagynda bastaldy Hannyn үlken uly koterilisshilerge kosylyp koterilisshiler basshylarynyn biri molda Isa Әulie orystarga karsy gazauatka shakyrdy Shilde ajynda koterilisshiler Қokandy basyp aldy onda olarga Қudayar hannyn ekinshi uly Muhammed Әlimbek kosyldy Қudayardyn ozi Hozhantka kashyp ketti Nasyriddin han bolyp zhariyalandy Koterilisshiler handykty bir zhagynan Akmeshitten ekinshi zhagynan Pishpekke dejingi eski shekarany kalpyna keltiru maksatyn zhariyalady Қasietti sogys zhariyalanyp kypshaktardyn koptegen zhasaktary Resejdin zhana zherlerine basyp kirip Zerafshannyn zhogargy agysy men Hozhant manyn basyp aldy Orys әskerlerinin shagyn garnizondary poshta beketteri zhojylyp orys sheneunikteri oltirildi 1875 zhyly 8 tamyzda Hozhant korshauy bastaldy Hozhantta polkovnik Savrimovichtin baskaruymen batalon men eki zhayau әsker rotasy zhүz kazak zhәne artilleriya batareyasy boldy olar 10 tamyzga dejin Ұlytobeden korshauga alushylardy kala kakpasynan ygystyruga komektesken major Skaryatin bastagan kosymsha kүshter kelgenge dejin shydaj aldy 12 tamyzda polkovnik Savrimovich 4 rota zhүzdegen kazaktar zhәne artilleriya batalondy bastap Қostakola auyly manynda Әbdirahman autobashynyn kol astynda bolgan 16000 adamnan turatyn Қokan әskerine shabuyl zhasady Sol kүni podpolkovnik Garnovskijdin baskaruymen atty zenbirek diviziyasy bar 1 atkyshtar batalony Tashkentten Hozhantka keldi Budan әri korshaudyn pajdasyzdygyn tүsingen koterilisshiler Hozhanttan shegindi 18 tamyzga taman Kaufman bastagan orys әskerleri Hozhantta shogyrlandy Әbdirahman autobashy 50 000 әskerimen Hozhantttyn zhanynda Syrdariyanyn sol zhagalauyndagy bekinisinde Hozhanttan 44 shakyrym zherde turaktady birak 1875 zhyly 22 tamyzda general Kaufman 16 rota 8 zhүzdik zhәne 20 zenbirekten turatyn zhasakpen osy bekinisti alyp 2 mynnan astam kaza tapkan kokandyktardy tolygymen zhendi Resej tarapynyn shygyndary 5 adam kaza tauyp 8 adam zharalanumen shekteldi Autobashy Margylanga kashyp ketti 29 tamyzda Kaufmannyn zhasagy Қokanga ok atpaj basyp aldy onda Nasyriddin han tize bүkti 8 kyrkүjekte Margylan basyp alyndy Birinen son biri odaktasynan ajyrylyp Әbdirahman autobashy shegindi Skobelevtin zhasagy ony kuyp zholga shykty 10 kyrkүjekte soldattar men kazaktar Osh kalasyna kirdi Әbdirahman azdagan serikterimen tauda panalady 22 kyrkүjekte Kaufman han ozin orys patshasynyn kyzmetshisi retinde tanyp zhyl sajyn 500 myn rubl alym tolep turuga mindettenip Narynnyn soltүstigine barlyk zherlerdi beretindej Syrdariyanyn on zhagalauyndagy Namangan bektigi Nasyriddin hanmen kelisim zhasasty berilgen zherlerden Namangan bolimi kuryldy Kelisim Buharamen zhәne Hiuamen kelisimder tүrine sәjkes zhasalgan Onda hannyn Resejden baska kez kelgen derzhavamen tikelej diplomatiyalyk kelisimder zhasaudan bas tartuy karastyryldy Қokan handygyn bagyndyrgany үshin medali Birak orys әskerleri kete salysymen handykta koterilis bastaldy Өzgenge kashyp ketken Әbdirahman autobashy Hozhantka kashyp ketken Nasyriddindi ornynan alyp han etip kyrgyz zhariyalady Әndizhan kalasy onyn әskerlerinin shogyrlanu ortalygyna ajnaldy Қazan ajynyn basynda general major zhasaktary kyrgyzdardy birneshe ret zhendi birak Әndizhandy shabuylmen basa almady Қokanda zhana koterilis bastaldy endi Nasreddin Hozhanttegi orystardyn korgauyna kashty Қokandyktar Namangandy basyp aldy zhәne citadelde zhasyryngan orys garnizony shabuylga әren tojtarys berdi Namangan boliminin bastygy Mihail Skobelev Batyrtore bastagan koterilisti basady birak Namangannyn turgyndary onyn zhoktygyn pajdalanyp orys garnizonyna shabuyl zhasady ol үshin oralgan Skobelev kalany ayausyz bombalady Sosyn Skobelev 2800 adamnan turatyn zhasakpen 8 kantarda shabuyldagan Әndizhanga bet burdy әskerler zenbirekterden kalaga ok zhaudyryp 20 mynga zhuyk adam үjindiler astynda kajtys boldy 10 kantarda Әndizhan turgyndary berildi 1876 zhyly 28 kantarda Әbdirahman tize bүgip Ekaterinoslavka zher audaryldy Nasyriddin ozinin astanasyna oraldy birak ustanymynyn kiyndygyn eskere otyryp Resejge dushpan top pen fanattyk dinbasylardy oz zhagyna karatuga sheshim kabyldady Nәtizhesinde Skobelev Қokandy basyp aluga asygyp sol zherden 62 zenbirek pen sogys snaryadtarynyn orasan zor korlaryn aldy 8 akpan 19 akpanda Қokan handygynyn bүkil aumagyn kosu zhәne odan Fergana oblysyn kuru turaly Zhogargy bujryk shykty Skobelev oblystyn әskeri gubernatory boldy Nasyriddin buryn Orynborda konystangan әkesi Қudayar siyakty imperiyanyn manajynda ornalastyryldy Tutkyndalgan Bolat bek Margylanda darga asyldy Osygan karamastan Fergana angaryn ontүstikten zhauyp turgan Alaj yagni eki parallel zhotalardan kurylgan biik үstirtte kyrgyzdardyn koterilisi tagy zharty zhylga sozyldy 1876 zhyldyn sәuiri men shilde tamyzynda Skobelev Alajga ekspediciyalar zhүrgizip kyrgyzdardyn basshysy Abdul bekti Қashkar ielikterine kashuga mәzhbүr etti sodan kejin kyrgyzdar bagyndyryldy Buhara әmirligin bagyndyru Қokan orys sogystarymen bir mezgilde derlik Buhara әmirligimen arazdyk bastaldy Bugan Қokan men Buhara arasyndagy aumaktyk daular ykpal etti 1860 zhyly otyz tort zhyldyk bilikten kejin kajtys bolgan әmir Nasyrulla Baһadur hannyn ornyna onyn uly Sejit Muzaffaruddin Baһadur han keldi onyn karamagynda Buhara әmirligi Resejge vassaldyk tәueldilikke tүsip ozinin manyzy men tәuelsizdigin birzhola zhogaltty Қokanmen zhaulaskan әkesi siyakty Muzaffar han sol uakytta Қudayar hannyn tobyn koldady Bul zhagdaj Muzaffar handy sol kezde Tүrkistan kalasyn Shymkentti Tashkentti zhaulap alyp zhalpy Syrdariyada buryn Қokanga tiesili zherlerde berik ornykkan Resejmen kaktygyska alyp keldi Resej zhaulap algan zherdi tazartudy talap etken zhәne Buharada turatyn orys kopesterinin mүlkin tәrkilegen Buhara әmirinin tәkappar minez kulky sondaj ak Buharada kelissozder zhүrgizuge zhiberilgen orys okildigin korlau akyrgy karama kajshylykka alyp keldi Әskeri kimyldardyn basy Tagy karanyz zhәne 1866 zhyly 20 mamyrda general 2 myndyk zhasakpen Syrdariyanyn sol zhagalauyndagy Yrzharga zhakyn zherde buharalyktarga algashky zhәne katty sokky bergeni sonshalykty tipti bүkil әmir әskeri bүkil lagerdi tastap kashyp zhenimpazdyn kolyndagy artilleriya men әmirdin baj shatyryn kaldyryp ketti Muzaffardin ozi Zhyzakka үlken kiyndykpen kashyp kete aldy Yrzhar alasaty әmirge karsy moldalar ajdap salgan buharalyktardy katty kozdyrdy kopshiligi apatty onyn asygys kashyp ketuimen bajlanystyrdy zhәne tipti әmirdi Resejmen zhasyryn kelisim zhasady dep ajyptady Қogamdyk pikirdin әserinen tuyndagan osy zhagdajdy eskere otyryp әmir Buhara handygy tagdyryn sheshudi tezdetken orystarmen sogysty songy shegine dejin zhalgastyruga degen zhalpy umtylyska boj aldyruga mәzhbүr boldy 1866 zhyly kazan ajynda orystar sosyn kop uzamaj Zhyzak ta alyndy Osydan kejin Tүrkistan general gubernatory general Kaufman Buhara әmirine bejbitshilik sharttaryn usyndy birak songysy uakyt utkysy kelip kelissozderdi әrtүrli syltaularmen sozyp sonymen birge bүlikshi Zhurabajmen bajlanyska tүsip kasietti sogystarga gazauat әsker zhinady Sonymen katar Buhara zhasaktary zhaulap alyngan zherlerge үnemi shapkynshylyk zhasap tipti Klyuchevojdagy Zhyzak manynda orys lagerine tүngi shabuyl zhasady Samarkandy korgau 1868 Tolyk makalasy Orys әskerlerinin Samarkanga kirui N N Karazin Buharaga karsy tabandy zhauap kajtaru sharalary bastaldy 1868 zhyly 1 13 mamyrda Samarkanga zhylzhuga bujryk berildi Osygan bajlanysty Zhyzakta 25 zhayau әsker rotasy 7 zhүz kazaktar men 16 zenbirek barlygy 3500 adam bolgan 1 mamyrda zhasak Zerafshan angaryna bettedi 150 myltykpen 40 50 myn adamnan turatyn Buhara әskeri Samarkan manyndagy biiktiginde ornalasty Zerafshanga zhakyndap bukaralyktardyn kopshiligi tauda ornalaskandygyn korip sirә otkeldi korgauga sheshim kabyldagan zhasak komandiri zhiberilgen elshi arkyly eger әmir oz әskerlerin bir sagattyn ishinde shygarmasa onda orystar shabuylmen kyratty basyp alady dep habarlaudy bujyrdy Bul kezde orys әskerlerinin on kaptalynda bukaralyktar kop zhinalyp zhatty sondyktan general Kaufman olardy shashyratu үshin 4 zenbirekpen 4 zhүz kazak polkovnik Strandmendi zhiberuge mәzhbүr boldy Қarsy biiktikten atylgan okka karamastan kazaktar buharalyktarga shapshan shabuyldap olardy shashyratyp birneshe shakyrymga dejin kuyp zhiberdi 2 sagattan astam uakyt otti al әmir elshisi zhauappen oralmady zhәne buharlyktardyn sheginuge dajyndygy korinbedi Kerisinshe olar zenbirekten ok zhaudyryp Zaryavshan ozen otkelin zhakyn zherin korgau үshin әskerlerin zhinaj bastady Sodan kejin general Kaufman әskerlerdi eki baganga bolip general major Golovachev pen polkovnik Abramov alga zhylzhytty Қaptaldan shabuyldau kaupi bar myltyk pen zenbirek atuynyn astynda eki bagana da Zaryavshan ozeninin birneshe tarmagyn suga keudesine dejin kesip otip myltykshylarga arnalgan orlar kazyp zhaudyn poziciyasyna batyl shabuyl zhasady Orys әskerleri songy tarmaktan otip ura degen ajkajmen buharalyktardyn uzyn shebine shanyshkymen zhүgirgende buharlyktar 21 zenbirek pen koptegen karu zharak kaldyryp kashyp ketti Orys әskerlerinin shygyndary kaza bolgan zhәne zharalangandardyn sany tek 40 adamdy kurady Kelesi kүni Samarkan general Kaufmanga tize bүkti Samarkan turgyndary kashyp bara zhatkan Buhara әskerlerin kalaga kirgizbedi Eskendik Zulkarnajyn anyzga sәjkes Samarkandy algashky zhaulap alushy bolgan II Aleksandr ony songy ret bagyndyru tәubesine zhazylgan edi Zaryavshan alkabyndagy zhagdajdy nygajtu үshin general Kaufman buharalyk tobyrlardy buzu zhәne kejbir bekingen zherlerdi tartyp alu үshin әr tүrli zherge zhasak zhiberdi Akyry әsker kolbasshysynyn ozi 30 mamyrda Samarkanda shagyn zhasagyn kaldyryp әmirge karsy kozgaluga mәzhbүr boldy 4 zhayau әsker rotasy bir saper rotasy 2 zenbirek zhәne 2 minomet Samarkanda kaldy major Shtempel baskargan garnizon general Kaufman ozimen birge alyp zhүrmegen naukastar men әlsizderdi koskanda 658 sүngi kүshin kurady General Kaufmannyn ketuimen Samarkan turgyndary karausyz kalgan garnizonnyn azdygyn korip moldalardyn tolkuyna onaj kondi 1 mausym kүni tanerten bazardagy halyk dүrildep shatyrlardan orystarga tastar laktyryldy al kala kabyrgalarynyn syrtynda zhaudyn үlken tobyry zhinaldy kejinnen olardyn sany 65 mynga dejin zhetkendigi belgili boldy Kүshterinin eleusizdiginen kalany korgaj almagan major Shtempel citadelge sheginip ony korganys zhagdajyna keltirudi bujyrdy Koptegen yaһudej otbasylary men orys kopesteri Hludov Trubchaninov Ivanov zhәne baskalary citadelge ketti Kopester sondaj ak Orta Aziyaga sayahat zhasagan әjgili suretshi Vasilij Vereshagin citadeldi korgauga belsendi katysty 2 mausymda buharalyktar auany zhabajy ajkajmen shajkap srynaj men baraban dauystarymen kalaga zharylyp zhan zhakka agyldy Kop uzamaj kop adam citadeldin kabyrgalaryna zhүgirip temir imekterimen zhabysty Әsirese karkyndy shabuyl Samarkan kakpasyna zhasalyp dushpan oyn zhyldam ortep zhiberdi birak praporshik Mamiktin kүshi men orystardyn batyldygy arkasynda birneshe shabuylga tojtarys berildi Zhaudyn negizgi kүshteri eki kap ok dәrinin komegimen ortengen Buhara kakpalaryna karsy bagyttaldy Kүni bojy үzilmegen shabuyldar karangylyk bastalgan kezde toktap tүn tynysh otti General Kaufmanga tүnde korshauda kalgan sharasyz zhagdaj turaly habarlau үshin kajyrshy bolyp kiingen orystarga adal zhigitti zhiberdi Kelesi kүni keskilesken shabuyldar sagat 3 00 ge dejin zhalgasty birak nәtizhe bermedi Қakpa men kabyrgadagy tesikterdi korgau үshin naukastar men zharalylar әkelindi Koptegen adamdar zharalaryn tanyp oz erikterimen kajtyp oraldy birneshe zharakat algan zhәne kanga malyngan koptegen adamdar zholdastarynan ketkileri kelmej katarda kaldy Keshke shamamen sagat 6 da shabuyldar kajta zhalgasty Komendant major Shtempel kazhet bolgan zhagdajda sarajga sheginuge sheshim kabyldady sondyktan ol belsendi tүrde korganys zhagdajyna kojyldy Қarsylastyn kysymyna karsy turudyn mүmkin emestigine bajlanysty zhәne osy songy bekiniste zhalpy kelisim bojynsha bәrin auaga ushyru turaly sheshim kabyldandy ol үshin 4 mausymga karagan tүni barlyk ok dәri pen snaryadtar sarajga әkelindi 4 5 zhәne 6 mausymda zhau zheke shabuyldar zhasaganymen onyn kүshi әlsiregen siyakty Osyny eskere otyryp garnizonnyn ozi shabuyl zhүrgizip kala saklilerin ortej bastady 7 mausymda general Kaufmannan zhedel marshpen kutkaruga bara zhatkandygy turaly habar keldi Birden bul kuanyshty zhanalyk kop azap shekken garnizon arkyly tarady kүrildegen ura ajkajy bүkil citadeldi sharlap korgaushylar bir birin korshaudyn sәtti ayaktaluymen kuttyktady 8 mausymda Buhara әskerleri asygys tazartudy bastady al olardyn songy tobyna citadel garnizony shabuyl zhasady Kop uzamaj ozyk kazaktar pajda boldy al olardan kejin general Kaufman zhasakpen kalaga kirip kuramynyn үshten birinen astamyn zhogaltkan batyl garnizonga citadeldi erlikpen korgagany үshin zhyly lebizin bildirdi Turgyndarga zhaza retinde kalanyn negizgi boligi retinde kalalyk bazardy ortteuge bujryk berildi Samarkan kulagannan kejin Sәtsizdikten kejin Samarkan kulagannan kejin kop uzamaj kүshti Қattakorgan bekinisi alyndy al 1868 zhyly 2 mausymda әmir zhәne Resejden bejbitshilik surauga mәzhbүr boldy 1868 zhyly 23 mausymda zhasalgan bitimgershilik kelisimge sәjkes Buhara handygy Resejge Samarkan Қattakorgan Penzhakent zhәne Ұrgyt bektikterin berui kerek edi olardyn algashky ekeui Zeravshannyn gүldenip zhatkan alkabyndagy en zhaksy ajmak pen zherler Bugan kosa Buhara әmiri 500 myn rubl әskeri otemaky toleuge orys kopesterine handykta sauda erkindigin kamtamasyz etuge olardyn mүlki men zheke kauipsizdigin korgauga barlyk kalalarda sauda agenttikterin kuruga mүmkindik beruge әkelinetin orys tauarlarynan kunynyn 2 dan aspaj bazh salygyn aluga zhәne orys kopesterinin handyk arkyly baska zherlerge kedergisiz otuin kamtamasyz etuge mindettendi Osylajsha bul kelisim Buhara handygynyn tәuelsizdigine songy zhәne sheshushi sokky berdi Osy kezden bastap Buhara әmiri sozsiz Resej үkimetinin tilekterin oryndady al ol oz kezeginde ony Resejmen sogys ayaktalgannan kejin Buhara handygynda tuyndagan kiynshylyktar men tolkular kezinde koldady Sol 1868 zhyly orys әskerleri әmirdin otinishi bojynsha Mozaffar әmirine karsy koterilisshilerdin zhasaktaryn Қarshy bektiginde үlken uly Қatatore takka koteru maksatynda zhenip birden әmirge kajtarylgan Қarshy kalasyn basyp aldy 1870 zhyly orys әskerleri koterilisshiler bolgan men shabuyl zhasady nәtizhesinde bүkil Buharaga kajta kosyldy 1868 zhyly Buhara aumagynan 2047 km 257 sharshy mil 200 000 turgyny bar alynyp Zeravshan okrugi kuryldy 1872 zhyly birzhola kosyldy Buhara handygy Resejge vassal bolyp zhariyalandy 1870 zhylgy Resejge Matcha Falgar Farab Magian zhәne Kshtut tau bektikterinin aumaktaryn kosty 244 000 sharshy mil 31 500 turgyn 1873 zhyly Hiua zhorygy kezinde orys әskerlerine tүjeler men azyk tүlikter zhetkizgeni үshin syjaky retinde Hiuaga tiesili Kүkertili men Ishkizhar mekenderi arasyndagy zher beldeui Buharaga kosyldy 1876 zhyly Resejdin koldauynyn arkasynda Buhara Gissar men Kүlәbtin zhogalgan bektikterin kajtaryp aldy al 1877 zhyly shekaralaryn odan әri ontүstik shygyska karaj kenejtip shamaly karsylyktan kejin Darvaz ben Қarategindi zhaulap aldy Әmir Muzaffar kajtys bolgannan kejin onyn ornyna 1885 zhyly uly Әmir Sejit Abdul Ahat han keldi Hiua handygyn bagyndyru zhariyalangan maksaty hiualyktardyn Resejge bagynyshty aumaktarga shabuyldaryn toktatu dala ajmaktarynda bejbitshilik pen saudany kamtamasyz etu zhәne kolga tүsken orys bodandaryn bosatu boldy Ekspediciyalyk zhasakty baskaru zheke Orynbor korpusynyn komandiri general adyutant V A Perovskijge zhүkteldi Ol Ileck korganys bekinisine zhәne odan әri Үstirt arkyly otetin zholdy tandady Zhorykka attanu 1839 zhyldyn karashasyna zhosparlangan aldyngy zhazda Hiuaga baratyn zholda tirek beketter men azyk tүlik kojmalary bola alatyn eki konys kuru zhosparlangan bolatyn birinshisi Embi ozeninde Orynbordan 500 shakyrymda ekinshisi Akbulak ozeni many Embiden 150 shakyrymda Ekspediciyalyk zhasak kuramynda 3 zharym zhayau әsker batalony men 20 zenbiregi bar Oral zhәne Orynbor kazaktarynyn 3 polkisinen barlygy shamamen 4 myn adam turdy Zhasak karashanyn basynda tort eshelonda zholga shykty үlken tүje tasymaly bolgandyktan 10 myn tүjege dejin kozgalys bayau zhүrdi Ajdyn ayagynda әskerler Elek ozenine shogyrlandy Orynbordan 150 mil 19 zheltoksanda olar birinshi konyska zhetti Osy uakyttagy ayaz 30 C zhәne odan da kop graduska zhetti Zhanarmajdyn katty zhetispeushiligi zhәne zhyly kiimdegi үlken kemshilikter sezile bastady Embige zhakyndagan kezde kalyn kar zhaudy zhasak zholsyz zhүruge mәzhbүr boldy Adamdar men zhylkylardyn densaulygy әli de kanagattanarlyk zhagdajda boldy birak tүjelerdin 20 y ary karajgy saparga zharamsyz bolyp shykty Orys әskerlerinin sholden otui N N Karazin Memlekettik orys murazhajy Embidegi konyska birneshe kүn demaluga tura keldi Sonymen birge Hiuada kele zhatkan zhoryk turaly әldekashan bildi ekspediciyaga karsy Hiua әskerlerinin birneshe zhasagy zhiberildi Olardyn bireui 2 myn adamga dejin 18 zheltoksanda Akbulaktagy shagyn orys zhasagy alyp zhatkan aldyngy konyska shabuyl zhasady birak 20 ga zhuyk adam zharakattangan birshama kynyr shajkastan kejin tojtaryldy 30 zheltoksanda Embi bekinisinen general Perovskij әskerlerinin 1 eshelony al kelesi kүnderi kalgan үsheui attandy Қozgalys kiyndyktary kop uzamaj shekti dengejge zhetti kalyn kar 20 C ayazdy boran otynnyn zhetispeushiligi auru men olimge әkeldi Akbulakka zhakyndagan kezde katarda tek 1900 adam 5200 tүje kaldy birak olardyn tek 2500 i odan argy saparga zharamdy boldy Osyndaj zhagdajda Perovskij ekspediciyany toktatuga sheshim kabyldady Қajtaru sapary 4 akpanda bastaldy 18 de 1800 tүje zhogalta apatty zhagdajdagy zhasak Embi bekinisine zhakyndady Embide mәzhbүrli үsh ajlyk ayaldama zhasaldy ojtkeni zhana tүjelerdi zhinau kazhet boldy 20 mamyrda gana kozgalys Embiden Orynborga karaj bastaldy onda 2 mausymda zhasak ozimen birge 1200 auru adamdy alyp 1000 nan astam adam kaza tapty Қokan men Buharany zhaulap aludagy zhetistikterden kejin Resej үkimeti zhanadan alyngan zherler manynda bakylausyz Hiua handygynyn boluyn mүmkin dep sanamady 1869 zhyly ozinin karsylastaryn zhenip bүkil Auganstannyn patshasy atandy Resej biligi ykpalymen Resejge karsy bagyttalgan Orta Aziyadagy musylman bileushilerinin odagyn kuru turaly sheshim kabyldady dep ojlady Қalaj bolganda da Hiua hany oz әskerlerin Resejmen shekaraga zhiberdi Osygan bajlanysty 1869 zhyldyn sonynda general basshylygymen Kaspij tenizinin shygys zhagalauynda Krasnovodsk bekinisi kuryldy Orys әskerleri Hiuaga kirude 1873 zhyl general Kaufmannyn basshylygymen zhүrgizildi Akpannyn ayagy men nauryz ajynyn basynda үsh baganda zhalpy sany 13000 adam 4600 zhylky men 20000 tүje bolgan Zhyzaktan Қazalydan zhәne Kaspij tezinizi zhagalaulardan 4 zhasak Tүrkistan Krasnovodsk Mangystau zhәne Orynbor kuryldy Zhasaktardyn ishinen tek Krasnovodsk gana Hiuaga zhetken zhok Zholda keremet kiyndyktardan kejin susyz sholderde ystyk pen shannan zardap shegip birikken zhasaktar mamyr ajynyn sonynda Hiuaga zhakyndady 1873 zhyly 28 mamyrda Orynbor Mangystau zhasagy әskerlerinin bir boligi general basshylygymen Hiua kalasyna zhakyndap kala kabyrgasynyn zhanyndagy үjindiler men 3 zenbirektin batareyasyn basyp aldy kabyrgalardan 250 sazhyn zherde kalaga ok zhaudyrgan bolshekteu zhәne mortir batareyalary ornalasty Қalada tolkular bastaldy han shabuyldy kүtpesten kalany berip Kaufmanga mojynsunushylygyn bildire oz okildigin zhiberuge sheshim kabyldady Alajda hannyn tүrikmenderge tipti Hiua turgyndaryna katysty biligi әlsiz bolgandyktan kala korgaushylarynyn bir boligi orystardy Shahabat kakpasynan tojtarys beruge belsendi dajyndykty zhalgastyrdy 28 i keshke general Verevkinge general Kaufmannyn Hiuadan 16 shakyrym zherde ekendigi zhәne zhaudyn onymen kelissozderge tүskeni zhajly habarlama keldi Kaufman hiualyktar tynyshtyk saktagan zhagdajda atysty toktatu al Verevkinnin zhasagy kelesi kүni tanerten Tүrkistan zhasagyna kosylu үshin Sarykopir kopirine betteu turaly bujryk berdi Verevkin 28 mamyrdan kejin zhasakta bolgan zharalylardyn edәuir sanyn tasymaldauda kinalyp 29 da Sarykopir tek 2 rota 4 zhүzdik zhәne 2 zenbirek zhiberdi baska әskerler aldyngy kүni algan zherlerinde kaldyryldy 29 y tanerten Verevkin Shahabat kakpasynyn beriluin talap etti Hiua basshylary Hazarasp kakpasyn ashyp әr minut sajyn ony kalaga kiredi dep kүtip Kaufmanmen kelissozderdi eskere otyryp Verevkinnin talabyn oryndaudan bas tartty Songysy kakpany kүshpen basyp aluga bujryk berdi 2 zenbirekke arnalgan sanylau batareya zhasaldy kabyrgaga dejingi arakashyktyk kadamdarmen olshendi kakpalar granatalarmen tesildi 2 raketalyk bildegi bar 2 rota kakpany zhәne kabyrganyn irgeles boligin basyp aldy Sonymen Kaufman Tүrkistan zhasagynyn basynda zhәne Orynbor zhasagynyn bir boliginde kalaga saltanatty kedergisiz Hazarasp kakpasy arkyly kiruge dajyndalyp zhatkan kezde Hiuany Orynbor zhasagynyn әskerleri basyp aldy Tүrikmenderdin komegimen kүresti zhalgastyrudy kozdegen han Hiuadan Hazauat kalasyna kashyp ketti birak 2 mausymda mojynsunushylyk bildirip oraldy Resej үkimetinin zhosparlarynda bүkil Hiua handygyn kosyp alu karastyrylmagandyktan han eldi baskaru kukygyn saktap kaldy Onyn basshylygymen arnajy kenes kurylyp ogan orys әskerlerin azyk tүlikpen kamtamasyz etu zhәne handykta 15 mynga dejin parsy kuldaryn bosatu zhүktelgen Shygys Tүrkistanga zhoryk Tolyk makalasy Tagy karanyz 1871 zhyly kezinde orys әskerleri Shynzhanda zhoryk zhasap Ilenin zhogargy agysynda ornalaskan Ile sultandygyn Ile oblysy basyp aldy 10 zhyl bojy 1871 1881 bul aumakty orystar baskardy 1881 zhyly Қytajmen zhasalgan Peterburg kelisimshartyna sәjkes Resej үkimeti Ile ajmagyn Қytajga kajtardy birak ozinin konsuldyktaryn Ilede Қulzha Tarbagatajda Shәueshek zhәne Өrgede ashuga mүmkindik aldy Tүrikmenstandy kosyp alu General Skobelev Tүrikmenstandy bagyndyrushyKoktepe bekinisin korshap alu Hiua shuratynyn otyrykshy halky mojynsundy birak han tүrikmenderdi bul әreketke mәzhbүr ete almady tүrikmender Hiua shuratyn 20 mynga dejin zhaksy karulangan batyl zhәne zhauynger er zhigitterdi zhinap baskardy Olardyn hanga bagynuy atauly boldy olar salyk tolemej otyrykshy halykty zhazasyz tonady Tүrikmenderdin Kaufmannyn talabyna kulak asyp 300 myn rubl sogys shygynyn tolegisi kelmeui olarga kүsh koldanudy mәzhbүr etkizdi Sogys shygynyn zhinau үshin Kaufman 1873 zhyly 7 shildede tүrikmen koshpendiler konystarynyn ortalygyna Tүrkistan әskerlerinin zhasagy Hazauatka bettedi Shandyr auylynyn manynda Hiuadan 85 shakyrym zherde 13 15 shildede kynyr shajkastar otti Tүrikmenderdin karsylygyn buzgan birkatar zhenilister olardy әsker kolbasshysyna sozsiz bagynuga mәzhbүr etti 12 tamyzda ajmakty tynyshtandyrgannan kejin Hiuada handykpen bejbitshilik sharttaryna kol kojyldy 1 Қazak dalasyn tolygymen tynyshtandyru 2 han 2 000 000 rubl molsherinde sogys shygynyn toleu 3 kul saudasyn toktatyp Resej azamattaryn tutkynnan bosatu 4 ozin imperatordyn mojynsunatyn kyzmetshisi retinde han dep zhariyalau 5 1874 zhyly Kүngej Kaspij bolimi kurylgan zhana zher iemdenu Tүrikmenstanda Ahalteke shuratynda 80000 90000 omir sүrdi sәtsiz ayaktaldy 1880 zhyly kantarda general Mihail Skobelev 1881 zhyldyn kantaryndagy kandy shabuyldan kejin bekinisin alyp Ahalteke ekspediciyasyn zhүrgizgen teke halkyna karsy әskeri ekspediciyanyn komandiri bolyp tagajyndaldy algannan kejin kop uzamaj Skobelev polkovnik Kuropatkin bastagan zhasaktar zhiberildi olardyn biri Ashabadty basyp aldy al ekinshisi soltүstikke karaj 100 shakyrymnan astam zhol zhүrip halykty karusyzdandyryp olardy shurattarga kajtaryp ajmakty tezirek tynyshtandyru maksatynda үndeu zhariyalady Kop uzamaj Resej imperiyasynyn Kүngej Kaspij ielikterinde bejbitshilik ornady bүkil Kүngej Kaspij ajmagynyn basshysy bola otyryp Mervke bүkil Orta Aziyanyn damuyna kedergi bolgan karakshylyk pen kiratudyn uyasy retinde nazar audardy 1883 zhyldyn ayagynda ol mervitterge Resej bodandygyn kabyldau turaly usynyspen shtabs rotmistr pen tekelik major Mahmut Kүlihandy zhiberdi 1884 zhyly 25 kantarda Mervten deputaciya Ashabadka kelip Komarovka Mervti Resej bodandygyna kabyldau turaly imperatordyn atyna otinish zhazyp ant kabyldady 1885 zhyly 18 nauryzda alyp kelgen augandyktardy Mervtin ontүstigindegi dauly zherlerge basyp kiruge itermelegen bul zhetistik agylshyndardyn Auganstandagy ykpalynyn basym boluyna degen kyzganysh pen korkynyshty tudyrdy Bul halykaralyk okiga europalyk baspasozde belsendi talkylandy zhәne sol kezde ojlagandaj Resejdi Ұlybritaniyamen sogys shegine zhetkizdi Sol kezde lord Dufferinmen kezdesude bolgan әmir Әbdirahman bul okigany kishigirim shekara tүsinbeushiligi retinde zhasyruga tyrysty kabinetinin ykpaldy mүshesi britandyktardyn kez kelgen zhenildikteri Resejdin Auganstanga ashyk aralasuyn yntalandyrady dep okirektedi Sonda da sogysty patsha okilderinen olardyn bolashakta Auganstannyn aumaktyk tutastygyn kurmetteu nietterinin kepildigin algan diplomattardyn kүsh zhigeri boldyrmady Bul okigany sheshu үshin Auganstannyn kazirgi soltүstik shekarasyn anyktagan Resej Britan shekara komissiyasy kuryldy Onyn zhumysyna әmirdin okilderi katyspady Resej okilderinin zhenildikteri minimaldy boldy Resej kejinirek kalasy kurylgan Komarov zhaulap algan zher boligin saktap kaldy Bul Resej imperiyasynyn da KSRO nyn da en ontүstigindegi eldi meken boldy Resejdin Pamirge bakylau ornatuy Tolyk makalasy Auganstannyn soltүstik shekarasynyn batys boliginin shekarasyn belgileu 1887 zhyly 10 22 shildede Sankt Peterburgte kol kojylgan orys britandyk kelisim bojynsha zhүrgizildi Birak Pamirden terendej ornalaskan kolinen odan әri soltүstik shygyska karaj Қytaj Tүrkistanyna karaj shekara bekitilmedi Bul britandyktardyn Pamirge al orystarga soltүstik batys boligine zhәne odan әri Үndi alabynyn zhogargy boligindegi ajmak kiruge zhol ashty Pamirge zhakyn ornalaskan Dardistanda birneshe shagyn is zhүzinde tәuelsiz memlekettik kurylymdar Nagar zhәne baskalar boldy Zhogargy Әmudariya alabynda Roshan zhәne baska Pamir handyktary birese Buhara men Қokan handyktarynyn biligin mojyndajdy birese Auganstanga bagynady birese tәuelsizdikke kol zhetkizuge tyrysty Bul handyktardyn shygysynda Pamir biik taularynda Қytajga otirik bagynyshty bolgan kyrgyzdar koship konyp zhүrdi birak is zhүzinde tolyk tәuelsizdigin saktap kaldy Resej biligi Pamirdin Ұlybritaniya men Қytajga bolinuine zhol bergisi kelmej ony basyp aluga sheshim kabyldady Osy үshin 1891 zhyldyn zhazynda Margylanda polkovnik baskargan 2 shi 7 shi 15 shi 16 shy zhәne 18 shi tүrkimen zhelili batalondarynyn anshylarynan eriktilerden zhәne 6 24 kazagynan turatyn arnajy zhasak kuryldy Ionov zhasagy Hindukushtyn soltүstik etegindegi Bazaj kүmbezine zhetti Munda ol 1891 zhyldyn 14 men 17 tamyz aralygynda britandyk ekspediciyasymen kezdesti Bugan dejin Biik asuynda Ionovtyn zhasagy Margylanga karauylshy zhasakpen zhiberilgen britandyk lejtenant Devinsondy tutkyndady Yanghazbendten Ionov Pamirden ketuge zhәne ol zherge kajta kelmeuge zhazbasha mindetteme aldy eger ol bas tartsa kүsh koldanuga mәzhbүr bolamyn dep korkytty Yanghazbend ogan bagynuga mәzhbүr boldy Osydan kejin Ionov zhasagy kajtadan Osh kalasyna bettedi Osy okigaga bajlanysty Peterburgtegi britandyk elshi narazylyk bildirip uzakka sozylgan diplomatiyalyk kelissozderdi bastady Ionov zhasagy ketkennen kejin kytajlyktar men augandyktar men ozenderinin angarlaryndagy zherlerdi kajtadan bakylauga aldy bul 1892 zhyly Tүrkistan әkimshiligin Ionov zhasagyn Pamirge kajtadan zhiberuge mәzhbүr etti Endi onyn kuramynda erikti tort zhayau әsker rotasy 6 Orynbor polkinen үsh zhүz kazak Tүrkistan atty tau batareyasynyn eki zenbirekti vzvod zhәne saperler toby boldy 1892 zhyly 2 mausymda Ionovtyn zhasagy Margylannan shygyp 17 mausymda orys zhasaktary zhakyndaganda kashyp ketken kytajlyk zhasak ornalaskan koline keldi 27 mausymda zhasak Shadzhan mekenine zhakyn Murgab ozeninin ozenine kosylatyn zherdin zhagasynda damyldajtyn oryn zhasady Bul zherde Ionov ozeninin koline kosylatyn zherindegi augan beketinin ornalaskan zheri turaly zhәne eger ol kolge kozgalsa onyn zhasagyna kytajlyk atty әskerdin shabuyl zhasauyna dajyn ekendigi zhajly akparat aldy Ionov augandyktarga shabuyl zhasauga kapitan Skerskijdi kytajlarga karsy zhiberuge sheshim kabyldady Skerskij kytajlyktardy Oksu ozeninin zhogargy zhagyndagy Aktash bekinisinen shygardy al Ionov 12 shildede koyan koltyk urystan kejin Әlishүr ozeni alkaby Zhasylkol kolinin zhanyndagy Sumatashtagy augan beketin kiratty Osydan kejin 25 shildede Ionov Aksuga Murgab kajtty Munda buryngy damyldajgan ornynda ol bekinis ornatyp elu kazakpen kapitan Skerskijdi Pamirdin shalgaj audandaryn barlauga zhiberdi al onda kytajlar kajtadan pajda boldy 25 tamyzda Ionov zhana bekiniste Shadzhan zhasagyn 160 zhayau sarbaz zhәne 40 kazak kapitan Kuznecovty kaldyryp Ferganaga attandy Kuznecov kytajlyktarmen dostyk karym katynas ornatty 1893 zhyldyn kokteminde onyn ornyn kapitan Zajcev baskaratyn zhana zhasak almastyrdy 1893 zhyldyn kokteminde zhergilikti halyktan salyk zhinajtyn augandyktar men pajda bola bastady Osygan bajlanysty shtabs kapitan eki oficer zhәne on tomengi shendiler osy ajmakka zhiberildi 1893 zhyly tamyzda Emts kystagynyn manynda Vannovskij zhasagynan 5 ese asatyn Azanhannyn augan zhasagymen kezdesti zhәne ony bagytymen otkizbedi Nәtizhesinde urys boldy Augandyktar shegindi 1894 zhyly general major sheni bar Ionovtyn kolbasshylygymen Pamirge kosymsha kүshter zhiberildi Ogan bagyngan zhalpy kүshter 21 oficerden 411 tomengi shendiler zhәne 119 kazaktan turdy 1894 zhyldyn mamyrynda Ionov Shugnan men Rushanda karuly augandyktardyn pajda boluy turaly akparat aldy zhәne birden eki zhasakty podpolkovnik Ғunt ozeninin bojymen zhәne kapitan Skerskij Shaһdariya ozeninin bojymen eki ozen kuyatynga dejingi zherge zhiberdi Sol zhakka kapitan Aleksandrovichtin kazak atty әsker bolimshesi zhiberildi Shaһdariya zhasagy 12 zhayau әsker 20 kazak 2 zenbirek 22 shildede bileushinin uly bastagan zhergilikti halyk kuana karsy alyp zhasakka kosylgan Shugnan shekarasyna keldi Alajda 28 shildede Roshkala bekinisine zhakyndaganda zhasakty augandyktar atyspen karsy aldy 31 shildede Skerskij bekiniske eki zhasak zhiberdi al augandyktar Roshkalany tastap ketti Sodan kejin kosymsha kүsh olarga zhakyndady birak 60 zhayau әskeri 12 kazak pen 32 zharykshakty fugasty zymyrandary bar kos iske kosushy bildekti kapitan Ettingennin komandasy Skerskij zhasagyna keldi Osydan kejin 1894 zhyldyn 4 8 tamyzy aralygynda augandyktar birneshe ret orystarga shabuyl zhasauga tyrysty birak әr kezde olardyn oktarynyn astyna tүsip shegindi 9 tamyzda augandyktar zhasyryn tүrde ketip kaldy 1895 zhyly 27 akpanda 11 nauryzda Londonda Resej elshisi men Ұlybritaniyanyn syrtky ister ministri Pamirdegi ykpal etu ajmaktarynyn bolinui turaly soz almasty Pamirdin bir boligi Auganstanga bir boligi Resej imperiyasyna bir boligi Resej bakylauyndagy Buhara әmirligine otti Resej men Ұlybritaniyanyn әser etu ajmaktaryn Auganstanga berilgen boldi Orta Aziyadagy orys ekspansiyasy osymen ayaktaldy Pamirdin orys boligin baskarudy 1893 zhyldan bastap Pamir Beketi al 1899 zhyldan bastap ornalaskan Pamir zhasagynyn zhetekshisi 1894 zhyldyn 1 shildesinen bastap Auysymdy Pamir zhasagy baskardy Orta Aziyadagy Resejdin otarlau sayasatynyn negizdemesiXIX gasyrdagy Үlken ojyn turaly Meni dostarymnan kutkar kelemezh sureti orys ayuy men britandyk arystan ojnajdy XIX gasyrdyn ekinshi zhartysynda Resej imperiyasynyn Ortalyk Aziyadagy ielikterinin tez keneyuinin negizgi sebepterinin biri Resejdin tabigi shekaralaryn basyp alu alandaushylyk tugyzgan shekara zheliler men sauda zholdarynda ozara tartystardy bitimge keltiru zhәne karakshylyk shapkynshylyktardy toktatu artta kalgan Aziya halyktaryn orkenietke yntalandyru olardy әlemdik orkeniettin pajdasyna әkelu dep atalady Tүrkistan zhoryktary tarihshylarynyn biri general major L F Kostenko epti tүrde bylaj dep zhazdy Resejdi Ortalyk Aziyaga karaj zhylzhytuda atakkumar nietter men baska da ozimshildik esepteuler emes tek sol onirdi tynyshtandyruga onyn ondirgish kүshterine tүrtki berip Tүrkistan tuyndylaryn Resejdin europalyk boligine satudyn en kyska zholyn ashu degen umtylys zhiger zhetelejdi Zhergilikti handar men aksүjekterdin biligindegi zhergilikti turgyndardyn mүshkil zhagdajy erekshe atap otildi Orys әskerlerinin kelui zhaksy omirdin kelgenin bildirgendej Blaramberg bylaj dep zhazdy Қuandariyanyn kyrgyzdary magan olardy zhaulardan bosatkanyma zhәne karakshylardyn uyalaryn kiratkanyma rizashylyktaryn bildirdi әskeri tarihshy D Ya Fedorov Orys biligi Orta Aziyada үlken sүjkimdilikke ie boldy ojtkeni ol ozin zhergilikti turgyndarga degen adamgershilikti yntymakshyl kozkarasyn korsetti zhәne bukaranyn zhanashyrlygyn oyata olar үshin kalauly bilik retinde boldy Batys elderi Resejdin Ortalyk Aziyadagy ekspansiyasyn koldady Қuldyktyn үzdiksiz sogystar men anarhiyanyn zhojyluy orystar әkelgen Batys orkenietinin on zhetistigi retinde karastyryldy 1891 zhyly Halykaralyk geografiyalyk konferenciyada Orta Aziyada tәrtip ornatkan Orta Aziya halyktaryn kalaj tәrbieleudi zhәne damytudy biletin orys halkyna madak ajtyldy Britandyk galym zhәne diplomat Genri Roulinson Shyn mәninde Ortalyk Aziyanyn kop boligindegi kyrgyzdar ozbekter men tүrikmenderge Resejdin үstemdik etui adamzat үshin igi is boldy degen pikirin bildirdi Engels Markske zhazgan hatynda Resejdin Aziyaga zhylzhyuyn bylaj sipattady Resej shynymen de Shygyska katysty ilgerindi rol atkarady Resejdin үstemdigi Қara men Kaspij tenizderi zhәne Orta Aziya үshin bashkurttar men tatarlar үshin orkenietti rol atkarady Tagy bir basty sebep zhәne odan da nakty sebep Resej үkimeti men әskeri ortasyna әser etken Britandyk imperiyaga karsy turu kazhettiligi turaly ideya boldy Sonymen birge Resejdin sayasaty britan ozbyrlygynan korgauga bagyttalgan korganys retinde bejnelenedi Қarsylasudyn negizgi kisynshyldarynyn biri әskeri әkimshi zhәne tarihshy boldy ol үsh tomdyk Ortalyk Aziyany zhaulap alu tarihy men Resej men Angliyanyn ajmaktagy sayasaty turaly birkatar makalalar zhazdy XIX gasyrda Үndistan men Orta Aziyany bagyndyru үshin Resej men Britan imperiyalarynyn karsylasuy tarihta atauyn aldy Onyn belsendi katysushylarynyn biri Қytaj al baska memleketter bul shajkasta tek kana usak figuralar boldy Қarsylasu 1904 1907 zhzh Үshtik odakka karama karsy A Entente Germaniya Austriya Mazharstan zhәne Italiya Resej Ұlybritaniya men әskeri sayasi odagy Antanta kurylganda XX gasyrdyn basynda ayaktaldy BaskarmasyTolyk makalasy 60 zhyldardyn ortasyna dejin Orta Aziyaga katysty ister Orynbor general gubernatorlygynyn karauynda boldy Astanasy Tashkentte bolgan kuryluymen zhagdaj azdap ozgerdi ajmak әli de Orynborga bagynyshty boldy Olardy bolip turgan Ұly dala bolyp zhatkan okigalarga tiimdi zhәne der kezinde әser etuge ykpal etpedi al general gubernator әkimshiligi men ajmaktyk bilik arasyndagy dүrdaraz karym katynastyn onsyz da rettelgen ajmaktyk baskaru zhүjesin shielenistirdi 1866 67 zhyldyn kysynda Tүrkistan oblysynyn mәrtebesi men zhana ajmaktardyn әkimshilik kurylymy mәselesin talkylau үshin Ortalyk Aziyadagy әsker ministri toragalygymen Arnajy komitet kurylyp kuramyna Orynbor general gubernatory Bas shtabtyn bastygy Orta Aziyadagy sogys kimyldarynyn tikelej katysushylary Chernyaev men sondaj ak Dala komissiyasy dep atalatyn mүsheleri Gutkovskij Gejns zhәne t b kirdi Komitet mүsheleri barlygy derlik birauyzdan Kryzhanovskijdi kospaganda Tүrkistan oblysyn Orynbor general gubernatorlygynan bolip derbes әkimshilik pen zheke әskeri okrug kurgan zhon degen korytyndyga keldi Barlyk azamattyk zhәne әskeri bilikti tek bir tulgaga zhumyldyrylgan tek imperatorga gana zhauapty Tүrkistan general gubernatory usynyldy 1876 zhyly 11 sәuirde imperator II Aleksandr Tүrkistan general gubernatorlygyn kuru zhonindegi arnajy komitettin zhobasyn makuldady tiisti zheke zharlyk 23 shildede shygaryldy Zhana imperiyalyk shet ajmaktyn pajda boluy Orta Aziya zherlerin zhaulap aludyn bastapky kezeninin ayaktaluyn bildirdi ojtkeni imperiyanyn shekarasynyn keneyui men zhana aumaktardyn damuy ajmaktyn әkimshilik kurylymy turaly mәseleni sheshudi talap etti Sonymen katar Tүrkistan general gubernatorlygyna Resejdin ajmakta odan әri ilgerileuin kamtamasyz etetin placdarm zhәne sol uakytta Ұlybritaniyanyn Ortalyk Aziyaga әskeri sayasi ekspansiyasyn odan әri ornalastyruga karsy bastion roli zhүkteldi Bul mәselelerdi sheshu kazhettiligi Resejdin Tүrkistandagy uzak zhyldar bojy zhүrgizgen sayasatynyn erekshelikterin anyktap onyn negizgi bagyttaryn ajkyndady 23 sәuirde Tүrkistan general gubernatorlygynyn ajmaktarynda baskaru turaly uakytsha erezhe bekitildi ogan sәjkes Tүrkistan general gubernatorlygyna zhobada korsetilgen negizderge sүjene otyryp sol ajmakty ujymdastyru үshin pajdaly dep sanajtyn sharalardyn bәrin kabyldauga kukyk berildi Etnikalyk kuramySart kariya sureti Resej imperiyasy kezindegi zhәne kazirgi Orta Aziyanyn etnikalyk kuramyn salystyru kejbir shatasulardy tudyruy mүmkin sebebi resmi үkimettik kuzhattarda belgili bir halyktardyn oz atauynan ozgeshe ataular koldanylgan sonymen katar olardyn ataluyna bajlanysty kazir Ortalyk Aziyanyn tituldyk halyk respublikalaryna kiretin nemese olarmen assimilyaciyalangan halyktar Resej imperiyasy kezinde Orta Aziya ielikterinin etnikalyk kuramy kelesidej boldy Өzbekter 1897 zhylgy mәlimetter bojynsha Samarkan oblysy turgyndarynyn ana tili bojynsha taraluy kelesidej boldy ozbek 507 587 tәzhik 230 384 kyrgyz kajsak 63 091 kashgar 19 993 sart 18 073 Resej elshileri men sheteldik diplomatiyalyk missiya okilderi Ortalyk Aziyadagy ozbekter turaly ken akparat beredi 1820 zhyldary Horezmge bargan E K Mejendorf Hiuanyn turgyndary ozbekter eldin zhaulap alushylary men kozhalary dep atap otti Mazhar shygystanushysy Vamberi 1863 zhyly bylaj dep zhazdy Buhara handygynda ozbekter basym halyk ojtkeni әmirdin ozi de mangyt tajpasynan shykkan ozbek sondyktan olar eldin karuly kүshterin kurajdy Vamberi Қokan handygynyn ozbekterin talkylap bylaj dep atap otti Қokan ozbekteri halyktyn shynymen otyrykshy boligin kurajdy Қyrgyzdar Қarakyrgyzdar nemese tauly kyrgyzdar alaj zhәne alatau kyrgyzdary negizinde kazirgi Қyrgyzstannyn kyrgyzdary Қyrgyz kajsaktar kүngejoral kyrgyzdary koshpeli kyrgyzdar zhazyk nemese dala kyrgyzdary ataulary da koldanyldy kazirgi Қazakstan aumagynda zhәne ogan irgeles Resej oblystarynyn aumagynda sondaj ak Өzbekstanga zhartylaj kosylgan Қarakalpakstan Myrzashol men Tashkent uezinde koship konyp zhүrgen XX gasyrdyn 20 zhyldardan bastap kazaktar dep ataldy Қyrgyz karakalpaktar kazirgi karakalpaktar Kejde zertteushiler olardy kyrgyz kajsaktardyn etnografiyalyk tobyna silteme zhasaj otyryp zheke halyk retinde bolip korsetpejdi Sarttar XIX XX gasyrdyn basyndagy Fergana men Horezmdegi otyrykshy halyktyn bir boliginin zhalpy atauy ҮKE mәlimetteri bojynsha 1917 zhylgy Қazan tonkerisine dejin otyrykshy ozbekterge zhәne ishinara zhazyk tәzhikterge katysty sart atauyn negizinen ozbekter kyrgyzdar men kazaktardyn zhartylaj koshpeli boligi koldangan Tashkentte Fergana men Horezm shurattarynda zhәne Ontүstik Қazakstanda bul otyrykshy halyktyn ozindik atauy boldy Қazirgi ozbekterdin kuramyna engen Orta Aziyanyn bajyrgy otyrykshy halky Bukarlyk yaһudiler Samarkanda mugalimi bar yaһudi uldarynyn toby sureti Tәzhikter parsy tәzhik kontinuumynyn әr tүrli dialektilerinde sojlejtin zhәne kazirgi Irannyn shygysy men soltүstik shygysynda Auganstanda Tәzhikstanda Өzbekstanda zhәne Pәkistanda ornalaskan ajmaktarda mekendejtin iran halky Tәzhikterdin dәstүrli zherleri Fergana angaryn Shashty Shyrshyk ozeninin alkabyndagy ajmak Zerafshan ozeninin angaryn Әmudariyanyn zhogargy alabyn Pәnezh Mugrab pen Kabuldy sondaj ak Gilmend pen Argandab alaptaryn kamtidy Қypshaktar otyrykshy sarttar zhәne koshpeli kyrgyzdarmen salystyrganda buryngy Қokan handygynyn baskaruda basym rol atkaratyn koshpeli halyk HIH gasyrdyn ayagynda kypshaktardyn ozi zheke halyk retinde bolmady kypshaktar handykty baskaruda sheshushi kyzmetterdi atkargan ozbek kazak zhәne kyrgyz rularyn bildirdi Tatarlar Edil bojyndagy tatarlar orys kalalary kazaktar Orta Aziya memleketteri arasyndagy sauda katynastarynda olardyn musylmandyk senim men ortak tilge tiesili boluyna zhәne sonymen birge Resej memleketine tiesili boluyna bajlanysty manyzdy rol atkardy Orys Aziyanyn barlyk kalasynda derlik tatar audandary boldy Қazakstannyn barlyk kalasynda derlik algashky meshitter tatar kopesterinin akshasyna salyngan Tatarlardyn bir boligi kazak әskerlerinde kyzmet etti Tүrikmender Hiuada bilik zhүrgizegen ozbekterden ajyrmashylygy Hiua handygy men Ahalteke shuratynyn koshpeli halky Buhara men Қokan handyktary kalalarynyn halky Kejbir anyzdarga sәjkes olar Orta Aziyada tutkyndalgan yaһudilerdi bagynyshty Aziya kalalaryna konystandyrgan Assiriya patshalygy kezeninde pajda bolgan 1862 1877 zhyldardagy zheniliske ushyrap 1881 zhyly orys әskerleri Қulzhadan shygarylgannan kejin birneshe ondagan myn ujgyrlar men dүngender Zhetisu oblysyna konys audardy Resej imperiyasy Tүrkistanynyn iri kalalary Tүrkistannyn iri kalalary1897 zhylgy sanak Қala Turgyndary1 Tashkent 155 6732 Қokan 81 3543 Namangan 62 0174 Samarkan 61 1285 Әndizhan 60 6276 Eski Margylan Margylan 36 4907 Osh 34 1578 Hozhand 30 1099 Vernyj Almaty 22 74410 Ұlytobe Istaravshan 20 621Resejdin otarshyldyk sayasatyBuharadagy zhergilikti sheneunik S M Prokudin Gorskijdin sureti Orta Aziyanyn ken aumaktaryn baskaru ote kiyn boldy Әkimshilikti ujymdastyruga resurstar da dajyndalgan sheneunikter de zhetkiliksiz boldy Terentev bylaj dep zhazdy Tүrkistan uezderin үlken orys auylyna kuramy men mazmuny bojynsha әren sәjkes keletin әkimshilik baskarady Uez basshysy aga komekshi zhergilikti turgyndardyn kishisi zhәne mүmkin hatshy mine bitti Memleket bojynsha ortasha mәnge sәjkes bir sheneunikke 707 adamnan kelse Orta Aziyada 2112 edi Zhalakylary az bola әskeri adam bolgan sheneunikter ozderinin memuarlarynda zhazylgan mejirimdilikpen erekshelenbedi islamnyn zhergilikti dәstүrleri men zandaryn zhergilikti tilderdi bilmedi zhәne kurmettemedi olar oz mindetterin ishinara tolyktaj zhergilikti turgyndarynan alyngan komekshilerine zhүktedi Shyn mәninde hannyn sheneunikterin tamaktandyru dәstүrli zhүjesindegi zhagdaj halykka auyrlaj tүsti ojtkeni endi orys әkimshiliginin tәbetin eskeru kazhet boldy Қonys audaratyn kystak Orta Aziya S M Prokudin Gorskijdin sureti Oblystar okrugtarga bolystarga auyldarga kystaktarga bolindi Auyldyn kuramynda 50 den 70 tүtinge dejin boldy 10 12 auyl bolys 10 15 bolys belgili bir aumagy bar okrug kurdy Әkimshilik bilikti saktap kalgan aga sultandar negizinen үkimettin ustanymyn nygajtuga shakyryldy Bolystardyn basynda 12 dәrezheli sheneunikterge tenestirilgen bolys sultandary auyldardyn basynda auyl aksakaldaryna tenestirilgen auyl starshinalary turdy Zhergilikti әkimshiliktin sajlauy zhәne zhergilikti turgyndar arasynan en tomengi әkimshilik lauazymdarga tagajyndau bolys mengerushisi elulikteri kystaktyk zhәne auyldyk aksakaldary kala starostalary kurbashylar men ru basylary sultandar zhergilikti sot kazylar men biler tilmashtar audarmashylar aukcionga ajnaldy ojtkeni paraga salyngan aksha kejinnen paralar zhәne syjlyktar zhүjesimen aktaldy Onyn үstine sajlaudyn ozin patsha әkimshiligi kez kelgen uakytta alyp tastaj aldy 1862 zhyly zherlesterinin omirin zhaksartuga yntaly Sh Uәlihanov sultan bolyp sajlangan birak general gubernator sajlau nәtizhelerin eshkandaj tүsindirusiz zhojgan kezi mysaldardyn biri Ajmakty zhaulap algannan kejin orys әkimshiligi zhergilikti musylman halyktarynyn turmys tirshiligin buzbauga tyrysyp azdap ozgeris engizip otyrykshy halyktar үshin sharigat bojynsha musylmandardyn dini zany kazylar soty men koshpelilerge arnalgan әdet guryp bojynsha biler sotyn saktap kaldy Alajda bul sottardyn zhetilmegendigi kop uzamaj anyk boldy Қazylar men biler 1886 zhyldan bastap halyk soty barlyk zherde para aldy Ister birneshe ajga kejde zhyldarga sozyldy Sottar әsirese tuystyk bajlanystary berik biler tajpalastarynyn pajdasyna oraj sheshimder kabyldady Sonymen katar sottar musylman zannamasy әdet guryp sondaj ak Resejdin sot zannamasy turaly kop bilmedi Әsirese biler dajyn bolmady Olardyn kopshiligi sauatsyz togyshar edi Musylman kauymy halyk sottarynyn sheshimderine үnemi shagymdanatyn birak kek aludan korkyp zhogary turgan Resej sotyna apellyaciya tүsirmedi Sany zhagynan zhetkiliksiz әsirese zhergilikti tilderdi biletin sheneunikteri bolmagan orys әkimshiligi halyk sottarynyn sheshimderin teksermedi Resej zhurtshylygynyn koptegen okilderi Tүrkistan halyk sotymen tanysyp ony zhoyu kazhettiligi turaly zhazdy Tүrkistannyn sot isin zhүrgizu zhүjesin zhan zhakty zerttegen ajmaktyk zertteushi N Dingelshtedt kemshilikter massasynyn koptigimen halyk sotynyn bir artykshylygy bar bul әkimshilikke esh shygynsyz ekenin zhazdy Halyk sotynyn zhumysyna aky bul syjaky somasynyn 10 y boldy Sonymen katar eki zhak bir birinin tilin bilmeudi aldau korkytu nemese karapajym alayaktyk үshin belsendi tүrde koldandy Sheneunikterdin birazy zhergilikti tilderdi bildi Әdette әkimshiler komek surap audarmashylarga zhүgindi olardyn kyzmetterinde negizinen tүrki tilderin tүsinetin tatarlar boldy Koptegen әkimshilik zhәne sot isterinin tagdyry kobinese sauatsyz audarmashy zhasagan audarmaga bajlanysty boldy 1905 zhyly Tүrkistan general gubernatory D I Subotich Biz Tүrkistanga kyryk zhyl bojy ielik etip kelemiz zhәne osy kүnge dejin kem degende birneshe zhergilikti tilderdi biletin әkimshilik kyzmetkerlerin sausakpen sanauga bolady Sot boliminde olar odan beter az Istin zhagdajy apatty Baskarylgandar men sottalgandardyn sozin tүsinbej halykty kalaj baskaruga bolady daulardy kalaj sheshuge bolady Men әkimshiliktin barlyk sheneunikterine sonyn ishinde uez basshylaryna audarmashylardy bakylau үshin oz ajmagynyn turgyndarynyn tilin bir zhyl bojy үjrenudi usynudy kazhet dep eseptejmin bul bizdin aziyalyk shetimizdegi zhara Әrine orys tilin zhergilikti halyk massasy arasynda taratu sharalaryn koldanu kazhet birak bul үlken mindet bүkil urpaktyn zhumysy al karama karsy mәlimdeme tez nәtizhe berui kerek Musylman dinbasylaryn memlekettik koldaudan ajyrgan Resej үkimeti bastapkyda zhergilikti halyktyn dini omirine aralaspady Zhaulap algannan kejin din kyzmetkerleri zhanbasylyk salyktan tolyk bosatyldy birak uakyptardyn kukyktary shekteuli boldy Olarga buryn bosatylgan zher salygy men baska da salyktar salyndy Uakyp zherlerinin bir boligi memlekettik zher koryna tәrkilendi Zhogargy sot kazy kalona lauazymy zhojyldy Patsha үkimeti Arabstandagy indetti syltauratyp 1900 zhylga dejin zhergilikti din kyzmetkerlerine үlken tabys әkelgen kazhylykka tyjym saldy Әkimshilik sharalardan korykkan musylman dinbasylary bejbit uakytta resejlikterge karsy ashyk үgit zhүrgizuden aulak boldy Zhana zherlerdi kosu barysynda patsha үkimeti kazak konystaryn ujymdastyru arkyly zhagdajyn nygajtuga tyrysty Zhetisu әskerin ujymdastyrudan baska 1875 1877 zhyldary Oral kazak eski nanym senushilerin Әmudariyaga kazirgi Қarakalpakstan zherine konystandyru ujymdastyrylyp ekizhakty maksatka kol zhetkizildi Zhajyk eski nanym senushilerge dini sebeptermen zhәne zhana zhaulap alyngan zherdi otarlauga bajlanysty ant beruden bas tartkandy үlgi retinde zhazalau Zhetisu kazagy S M Prokudin Gorskijdin sureti XIX gasyrdyn ayagynda Resej men Ukraina guberniyalarynan sharualardy Tүrkistan zherlerine konystandyru bastaldy Tүrkistan olkesin baskaru turaly erezhege sәjkes auyl turgyndaryna zhatatyn hristian dininin orys bodandaryna gana konys audaruga ruksat etildi Koship kongan sharualar zhana zherlerde zhan basyna 30 gushyr zher aluy tiis edi Bul үderis ashtyk zhyldarynda zhәne әsirese Stolypin reformalarynyn bastaluymen kүsheje tүsti bojynsha Tүrkistannyn orys halky zhalpy halyktyn Oral oblysy men Bokej Ordasyn kospaganda 8 millionynyn 700 myndaj adamyn kurady Onyn zhartysynan kobi Zhetisu men Syrdariya oblystarynda omir sүrdi 1916 zhylga karaj bul ajmaktar halkynyn 1 4 zhәne 1 10 boligi orystarga tiesili boldy 1906 1912 zhyldar aralygynda 438 mynnan astam sharua kozhalyktary Akmola Torgaj Oral zhәne Semej oblystaryna konys audardy Kelgenderdin zhartysynan kobi auyl sharuashylygynda shamamen tortten bir boligi әkimshilik sot zhәne әskeri policiya kurylymdarynda al әrbir onynshysy onerkәsipte zhumyspen kamtyldy Koship kongan sharualar әdettegi dakyldaryn buryn Tүrkistanda eleusiz bolgan zhazdyk bidaj karabidaj suly zhүgeri kartop bede zygyr kyrykkabat kyzanak kant kyzylshasyn әkeldi Sonymen katar zhergilikti turgyndar mal sharuashylygynyn shop dajyndau siyakty elementin koldana bastady ojtkeni bugan dejin үnemi kystyk olim zhitimmen bolatyn otarly kystyk orisi bolgan Zhalpy alganda belgili bir enbek bolinisi boldy zhergilikti halyk mal sharuashylygynda makta men baksha osirude dәstүrli kolonerde zhumys istedi orys konys audarushylary nan kokonis zhetkizdi sүtti mal sharuashylygymen ajnalysty Alajda 1911 zhyly kantarda Tүrkistan general gubernatorynyn kenesinde atap korsetilgendej Tүrkistan zher ielenu zhagdajynda kazhet karkyndy eginshilikke zhәne zhogary mәdenietti ondeuge koshu tәzhiribe korsetkendej pravoslavielik orys halky ote bayau zhәne үlken kiyndykpen oryndaldy bul zhergilikti halyktyn kәdimgi maktashylar zhүzimshiler men bagbandarmen bәsekelestikte oz kozhalygynyn tabysyna үlken үmit artuga negiz bermejdi Al Kenestin 1911 zhylgy 3 akpandagy otyrysynda konys audarushylardyn tagy bir mәselesi atap otildi orys konys audarushylary oz hal ahualyna kanagattanbau saldarynan sharapka degen erekshe bejimdilikten zardap shegedi Bul kemshilikpen kobinese maskүnemdikten әlsiregen orys halkyna zhek korushilikpen karajtyn zhergilikti enbekkor halyk turatyn ajmaktyn tabysty otarlaushylary bola almajdy Zhurnal Soveta Turkestanskogo general gubernatora 1 za 13 1 1911 CGA Uzbekistana f 717 op 1 d 48 l 86 K Kaufman Tүrkistan olkesin baskargan kezde ol әsirese Territoriyanyn eginshilik audandaryn konys audarushylardan korgap olarga Zhetisu oblysynyn dalaly ajmaktarynyn bos zherlerin konystandyruga mүmkindik berdi Ol europalyktardyn onyn ishinde orystardyn zhergilikti turgyndardan zher satyp aluyna tyjym saldy Sondyktan Tүrkistannyn orys baskarmasynyn algashky zhiyrma zhylynda bul ajmakka tek 2170 sharua konystanushysy resmi tүrde konystandy Kejingi zhyldary zhergilikti әkimshilik sharualardyn agynyn tezheuge tyrysty birak ortalyktyn koldauynsyz ony toktata almady 1890 zhyldardyn basynda Ortalyk Resejdegi ashtykka bajlanysty olkege oz erkimen konys audarushylardyn үlken tolkyny agyldy Kelgen 15 mynnyn ishinde Tүrkistan әkimshiligi zhergilikti turgyndardan tartyp alyngan zherlerge tek 2 myn sharuany ornalastyra aldy Қalgan orys konys audarushylary kajyrshylyk kүjde boldy General gubernator A Vrevskij sogys ministrine zhazgan hatynda bajyrgy halyktan tartyp alyngan zherlerine katysty narazylyktary turaly habarlap konys audarushylardyn zhana leginen korkatynyn bildirdi Sogys ministri en kop konys audarushylardy bergen Tambov Samara zhәne Penza guberniyalarynyn basshylaryna Tүrkistan olkesine oz erkimen konys audarudy toktatu bojynsha sharalar kabyldau turaly nuskaular aldy Alajda olkege oz erkimen konys audaru zhalgasa berdi zhәne әkimshilik sharualardy ornalastyru үshin zhergilikti turgyndardan zherdi tartyp aluga mәzhbүr boldy Әkimshiliktin bul әreketteri musylman halkynyn alandaushylygyn tugyzdy zhәne Syrdariya oblysynyn әskeri gubernatory N Korolkov zhazgandaj auyr tolkularga әkelui mүmkin edi Tүrkistanda makta ondirisinin kyskaruynan korkyp Mәskeudin ondiristik firmalarynyn әserinen bul olkege orystardyn konys audaruyna karsy boldy Sogys ministrimen birge 1896 zhyly Zhetisu oblysyna konys audaruga tyjym salatyn үkimettin sheshimine kol zhetkizdi Al kelesi zhyly yagni 1897 zhyly Tүrkistan general gubernatory үkimettin sheshimin kүtpesten oz bujrygymen olkenin kalgan boligine konys audaruga tyjym saldy Birak oz erkimen konys audaru zhalgasyp Tүrkistan әkimshiligi musylman zherlerin oz erkimen basyp aluga karsy sharalar kabyldady Bir zhagynan Europalyk Resejde zherdin zhetispeushiligi ekinshi zhagynan tegin zher alu mүmkindigi turaly akparat orys sharualaryn ornynan koterip Oralga Sibirge Tүrkistanga ajdady Tүrkistan olkesinde konys audarushylardyn en kop boligi Resejdegi zher kuny zhogary karazher audandary Voronezh Samara zhәne Saratov guberniyalarynan keldi Ortalyk әkimshilik Tүrkistan әkimshiligi okilderinin kopshiliginin karsylygyna karamastan sharualar otarlauyn zhalgastyrudy zhaktady Bul ustanymdy II Nikolaj da koldady kelgen konys audarushylardyn ornalasuy turaly oj pikirler zhazylgan Zhetisu oblysy әskeri gubernatorynyn 1904 zhylga arnalgan esebinde patsha biz bul olkeni otarlaudy tabandy tүrde zhylzhytuymyz kerek dep zhazdy Қarar konys audaru sayasatyna kүshti serpin berdi Syrdariya men Zhetisu oblystary konys audaratyn ajmak bolyp zhariyalandy Bul audandardan tegin zher tabu mindeti auyl sharuashylygy zhәne memlekettik mүlik ministrligine bagynyshty Қonys audaru baskarmasynyn lauazymdy tulgalaryna zhүkteldi Resejdin ortalyk ajmaktaryndagy asharshylyk 1905 1906 zhyldary Tүrkistan olkesine birneshe ondagan myn konys audarushylardy ajdap әkeldi al Қonys audaru baskarmasynyn sheneunikteri zhergilikti turgyndardan artyk zher izdep ynta zhigermen kәsipke kirisip ketti Sheneunikter ozderinin is әreketinde zhergilikti turgyndar kazylar men bilerdin komegimen ozderine үlken kolemde zher zhazyp algan olar is zhүzinde ondemegen degen pikirdi basshylykka aldy Қonys audaru komissiyalarynyn әreketi zhergilikti musylman halky men Tүrkistan әkimshiligin dүr silkindirdi Zhetisu oblysynyn әskeri gubernatory 1907 zhyly general gubernatorga zhiyrma mynnan astam oz erkimen konys audarushylar negizinen kangybastar zher boludi kүtedi Қonys audaru partiyasy olarga suarmaly mekenderi men egistik zherleri bar en zhaksy kyrgyz zherin bermekshi Mundaj әreketterdin nәtizhesi kyrgyzdardyn kazirgi dүrbelen zhagdajynan bүlikke koshui bolady Fergana oblysynyn әskeri gubernatory da koterilisten korykty Sol zhyly ol resejlik otarlauga sheshushi kedergiler koyu kazhettiligi turaly orystarga karsy onsyz da sozylmaly ashytu zhagdajynda bolgan Fergananyn zhergilikti turgyndaryn kozdyrmau үshin әri karaj bul zherde eshkandaj zhagdajda orys konys audarushylardyn boluy mүmkin emes dep zhazdy Zhergilikti әkimshiliktin Қonys audaru baskarmasynyn sheneunikterine teris kozkarasynyn tagy bir sebebi general gubernatorga tәueldilikten bosagan zher sayasaty salasynda үlken okilettikterge ie bolu Osylajsha zhergilikti әkimshiliktin okilettikteri kyskartyldy bul onyn musylman zhәne orys turgyndary aldyndagy bedelin tүsirdi Orys konys audarushylar zhergilikti turgyndardan zherdi tartyp aluga әkimshiliktin kozkarasyn bile otyryp zhergilikti bilikti elemej baskarmanyn sheneunikterimen ajnalyskandy zhon kordi Bul kozkaras әkimshiliktin yzasyn keltirdi K Palen Tүrkistanga bargannan kejin Tүrkistanda otarlau үshin az molsherde bos zhәne kolajly zherdin kop molsherde suaru zhumystaryn kazhet etetinin bayandamada korsetti Alajda әskeri ministrler konys audaru mәselesi bojynsha patshanyn pikirin bilip Tүrkistan general gubernatorlaryna belsendi koldau korsetpedi 1910 zhyly zheltoksanda үkimet Қonys audaru baskarmasyna konys audaru zher telimine koshpelilerdin zherlerin tartyp lau kukygyn berdi Қonys audaru sheneunikteri bul kukykty pajdalana otyryp kazaktardan zhajylymdyk zherlerdi gana emes sonymen katar egistik zherleri bar kystaktardy da tartyp aldy Tәrkileu kazaktardy resmi tүrde otyrykshy omir saltyna koshuge zhәne osylajsha ozderinin ata babalarynyn zherlerin bekituge mәzhbүr etti Negizinde olardyn kopshiligi eginshilikpen de mal bagumen de ajnalyskan Buny mal bagu үshin zherdi artyk dep zhariyalagan Қonys audaru baskarmasynyn sheneunikterinen zhasyru kiyn boldy Қonys audaru әkimshiligine zhergilikti turgyndar men zhergilikti әkimshilerdin shagymdary eshtenege әkelmedi Bul zherlerge buryn mүlde belgisiz bolgan dәrigerlerdin inzhenerlerdin konystandyrushylardyn suarushylardyn agronomdardyn mal dәrigerlerinin zhәne baska da mamandyk okilderinin kelui otarshyldyktyn manyzdy faktorlarynyn biri boldy Zhergilikti halykty europalyk mәdenietpen tanystyrudyn bir zholy patsha үkimetinin ojynsha orys tilin basymyrak okytatyn orys zhergilikti tildi mektepter men uchilishalardy kuru boluy kerek edi 1890 zhyldardan bastap barlyk otinimder tek orys tilinde berilui kerek boldy nәtizhesinde europalyk bilimge kazhettilik kүrt osti Mektepten okushylardyn orys zhәne orys tүzem mektepterine ketuin azajtuga tyryskan musylman dinbasylary үkimettik mektepterge karsy үgit zhүrgizdi Koptegen ata analar memlekettik mektepterde balalaryna dәstүrlerdi saktauga islam dinin saktauga zhәne ata analaryn kurmetteuge үjretpejdi dep korkyp balalaryna dәstүrli musylmandyk bilim berudi zhalgastyrdy Ata analardyn salystyrmaly tүrde az boligi gana balalaryn memlekettik mektepterge berip osylajsha balalaryna orys kyzmetinde mansap zhasauga nemese deldaldyk saudada tabyska zhetuge mүmkindik beruge tyrysty Balalarga tek dini gana emes zhalpy bilim beretin sonyn ishinde orys tilin de үjretetin zhana әdistemelik mektepter ata analardyn kejbirine ontajly zhol boldy Bul mektepterdin tanymaldygy tez osti 1908 zhyly olardyn sany 35 bolsa 1916 zhyly Tүrkistan oblysynda 92 boldy Sogan karamastan bul san 1913 zhyly Tүrkistan oblysynda zhumys istejtin 7665 mektep pen medresemen salystyrganda az boldy Zhana әdistemelik mektepter sanynyn osui musylmandyk mektepterdi ozgertu ideyasynyn zhaktaushylary zhәditter men pantүrkishilderdin poziciyasynyn kүsheyuine kuә boldy Bul Tүrkistan әkimshiliginin korkynyshyn oyatty Zhana әdistemelik mektepterdin osui musylman dinbasylarynyn alandaushylygyn tugyzdy Olar mektepter men medreselerdegi okushylar sanynyn azayuynan onyn ideologiyalyk әserinin tomendeuinen korykty Patsha әkimshiligi Orta Aziyadagy orys zhenisinin zhemisin tek pravoslav orys halky pajdalanuy kerek dep eseptedi Sondyktan Tүrkistan sheteldik yaһudi zhәne tatar kapitaldaryna zhabyk boldy Osy sanattar Tүrkistanda onyn ishindegi kalalarda zher alu mүmkindiginen ajyryldy Birak bul resejlik saudager men onerkәsipshini bәsekelestikten kutkarmady Zhergilikti zher men tildi zhaksy biletin Orta Aziyanyn bajyrgy turgyndary zhylzhymajtyn mүlikke ie boluga kukygy bar musylmandar men buharalyk yaһudiler metropoliya onerkәsipshilerimen tez kommerciyalyk bajlanys ornatyp bәsekelestik kүreste әkimshiliktin protekcionistik koldauyn ielengen orys saudagerlerin zhene aldy Bul zhenis makta onerkәsibinde erekshe bajkaldy Orys saudagerleri men onerkәsipshileri Tүrkistan sharuashylygynyn baska salalaryna belsendi tүrde kapital salmady Үndistannyn Angliyaga bolgandaj Tүrkistannyn Resejge bajytudyn kozine ajnalmaganyna tүnilgen patsha әkimshiligi uakyt ote kele ozinin investiciya salasyndagy shekteuli sayasatyn mukiyat kajta karauga kiristi Birzhalyk sauda men Tүrkistan auyl sharuashylygynyn okilderi Orta Aziyanyn sheteldik zhәne buratana kapitaldaryna ashyluyn zhaktaushylar boldy Shekteulerdi kajta karauga S Vitte ykpal etti birak ol kyzmetinen ketkennen kejin Tүrkistan orystar үshin degen uran kajtadan koterildi Tek tatar kapitalynyn Orta Aziyaga enuin Ministrler kenesinin toragasy P Stolypin men Қarzhy ministri P Bark koldady Sheteldik zhәne yaһudilik kapitaldyn okilderinin ishinde birnesheui gana Tүrkistannan zauyttar salu үshin zher aluga ruksat aldy 1880 zhyldyn ayagynda Kүngej Kaspij temirzholynyn kurylysyna katysty zhumystar bastaldy Bul zhol Kaspij tenizin Қyzylarbat 1881 pen Ashabad 1885 arkyly 1886 zhyly Zhana Buharamen Қagan bajlanystyrdy Al 1888 zhylga karaj zhol Samarkanga dejin zhetti Zhelini Әndizhanga 1898 zhәne Tashkentke 1899 zhetkizu үshin kop zhyldar kazhet boldy Europalyk Resejdegi tokyma fabrikalaryna zhetkizu үshin makta Syrdariya men Fergana oblystarynan arbamen zhәne tүjemen Samarkanga zhetkizilip otyrdy Sodan kejin zhүk pojyzga tieldi ol zherden Kaspij tenizine zhetkizildi sosyn kemelerge tielip sodan kejin kajtadan pojyzga tieldi Birneshe ret maktany tieu mәselesin 1906 zhyly salyngan Orynbor Tashkent temirzholy sheshti bul Ferganadan Mәskeuge zhүk zhetkizu uakytyn bir zharym ajdan 18 20 kүnge dejin kyskartty 1915 zhylga karaj soltүstikten Fergana alkabyn ontүstikten Buhara әmirligin kamtityn taramdar salyndy Orta Aziya temir zholyn kүtude eki mynga zhuyk adam zhumys istedi olardyn kobi orystar boldy Temir zholdardyn kurylysy Orta Aziyany Resejdin onerkәsiptik ortalyktarymen bajlanystyryp olardy bүkilresejlik ekonomikalyk narykka shygargandyktan bastalgan temirzholdardyn manyzy zor boldy Tauar almasu kүrt osti Temir zholdardyn әskerlerdi zhetkizu zhәne halyktyk koterilister men tolkulardy basuda әskeri strategiyalyk manyzy boldy kurylysy 1880 1881 zhyldary Skobelev tүrikmen shurattaryn bagyndyruda sheshushi faktor boldy Temirzhol sheberhanalary men depolary Aziyada pajda bolgan zhumysshy tabynyn dingegi boldy osylardyn kuryluynyn negizgi kozi zhersiz sharualar dikandar men konys audarushy sharualar azyp tozgan kolonershiler men majdagerler boldy XX gasyrdyn basynda bүkil Resejdegidej ajtarlyktaj ekonomikalyk koterilu sezile bastady algashky onerkәsiptik kәsiporyndar dami bastady negizinen makta zhәne tokyma kәsiporyndary sonymen katar diirmender sary maj onerkәsipteri auylsharuashylygy shikizatyn ondejtin kәsiporyndar teri ilejtin maj kajnatushy sabyn zhasajtyn sharap kajnatatyn tuz ondiretin kәsipshilikteri Tau ken onerkәsibi Altaj men Ortalyk Қazakstanda damydy onda tүsti metaldar men komirdin baj ken oryndary temir kenishteri zhetildirildi Batys Қazakstanda Oral Embi ajmagynda munaj ondiru bastaldy Tүrkistan әkimshiligi musylman auyl halkynyn zhersizdiginin artuyna katty alandady Bugan basty sebep nesie tolej almau saldarynan dikandardyn zhutauy boldy 1912 zhyly Tүrkistan olkesi sharualarynyn zhalpy karyzy 156 7 mln rubldy kurady Өlkedegi nesieler zhyldyk 25 60 zhәne odan zhogary molsherde berildi zhәne zheke tulgalar men makta ondirushi kәsiporyndar үshin tiimdi tabys kozi boldy Makta firmalarynyn ozderi bankten 8 nesie aldy Arzan banktik nesie berudin arnajy sharttary ony makta osirushilerine kolzhetimsiz etti Makta sharuashylygynyn ortalygynda Ferganada nesie berudin auyr sharttary 1914 zhylga karaj barlyk sharuashylyktardyn tortten birin zhersizdenuine әkeldi Dikandardyn kүjreui mәselesin zhan zhakty zerttegen koptegen resejlik sheneunikter mәselenin sheshimin shagyn kolzhetimdi memlekettik nesie kurudan kordi Alajda olardyn bilikke otinishteri uzak uakyt bojy nәtizhesiz kaldy Tek 1909 zhyly Memlekettik bank mundaj nesieni ujymdastyrudy kolga aldy Kop uzamaj Tүrkistanda zhinak pen nesielik seriktestikter pajda bola bastady 1914 zhyly osyndaj seriktestikterdin 482 zhalpy somasy 9 78 million rubl bolatyn nesie aldy Koterilister men ulttyk kozgalystarҚazaktar men kazaktardyn shajkasyҚazaktardyn koterilisteri Syrym Datuly bastagan ult azattyk kozgalys 1783 1797 Isataj Tajmanuly men Mahambet Өtemisuly bastagan ult azattyk kozgalys 1836 1838 Kenesary Қasymuly bastagan ult azattyk kozgalys 1837 1847 Adaj koterilisi 1870 1873 Koterilisti basudyn nәtizhesi kazak zherinde han biliginin zhojyluy zhәne Resejge tүpkilikti kosyluy boldy 1898 zhylgy Әndizhan koterilisi Tolyk makalasy Әndizhan koterilisi 1916 zhylgy Қazakstandagy ult azattyk koterilis Tolyk makalasy 1916 zhylgy Қazakstandagy ult azattyk koterilis Zyndandagy tutkyndar Prokudin Gorskijdin sureti Birinshi dүniezhүzilik sogys kezinde zhergilikti halyktyn tyldagy zhumystarga shakyruga bajlanysty Resej Tүrkistanyndagy en iri koterilis Samarkan Syrdariya Fergana Kүngej Kaspij Akmola Semej Zhetisu Torgaj Oral oblystarynyn 10 millionnan astam kopultty halkyn kamtygan koterilistin sebebi 1916 zhyldyn 4 shildesinde Hozhand kalasynda zhumyldyrylgandardyn tizimin zhoyu talabyna bajlanysty bukaralyk sherudegilerdi atu boldy Resmi mәlimetter bojynsha shildede Samarkan oblysynda 25 Syrdariyada 20 zhәne Ferganada 86 bukaralyk kimyl boldy Қazakstannyn barlyk ortalyk boligin kamtyp en ujymdaskan sipatka ie bolgan koterilis Torgaj oblysynda Amangeldi Imanov pen Әlibi Zhankeldin basshylygymen ken kolemdi urys kimyldaryna ulasty koterilisshiler Torgaj oblysynyn ortalygyn korshauga aldy Үkimetke karsy bolumen katar koterilis oryska karsy ajkyn sipatka ie boldy ojtkeni zhergilikti turgyndar ozderinin kiynshylyktarynyn kajnarkozin konys audarushylar otarshylardan kordi Koterilisshiler kystaktardy ortedi konys audarushylardyn kazaktardyn zhumysshylardyn otbasylaryn oltirdi Birkatar zherlerde әsirese Fergana angarynda dini tүsinikter kosyldy uagyzdaushylar dәruishter gazauatka shakyrumen alasattardy baskardy Koterilisshilerdin әreketi Vernyj Tashkent zhәne Resejdin ortalygy arasyndagy telegraf bajlanysynyn үziluine әkeldi Kazaktardan kelgen zhauap әreketteri de katygez boldy Kobinese tutkynga alyngan koterilisshilerdi sol zherde atyp tastajtyn nemese alyp zhүru kezinde oltiretin Artilleriya men pulemetter keninen koldanyldy үkimet turakty әskerlerdi zhiberuge mәzhbүr boldy olardyn keluimen 1917 zhyldyn kokteminde koterilisti zhalpy tүrde basa aldy EstelikHiuany bagyndyruynyn 25 zhyldygyn tojlau 1873 zhylgy Hiua zhorygynyn negizgi katysushylary Әr tүrli әskeri operaciyalarga bajlanysty siyakty birneshe madaldar berildi Tagy karanyzResejdin aziyalyk boligiDerekkozderN V Hanykov Buhar handygynyn sipattamasy N P Ignatevtin Hiua men Buharaga saparyna orys tenizshilerinin katysuy turaly kuzhattar 1857 1859 zhzh Resejdin ontүstikke bet buruy basyp kiru me nemese Britan kauipin aldau ma Muragattalgan 14 sәuirdin 2016 zhyly 1822 zh 1 tamyz Batys Sibir general gubernatorynyn Syrtky ister ministri K Nesselrodka Ұly zhүzdin Resejge kosyluy turaly haty 1846 zh 23 mausym Ұly zhүz sultandarynyn bilerinin zhәne bileushilerinin Resej bodandygyna kiruine bajlanysty mindeti Resej SIM bolimshesi retindegi Orynbor shekara komissiyasynyn kyzmeti Bejsenova A S Қazakstan tabigatyn zertteu Muragattalgan 5 karashanyn 2011 zhyly 1860 zhylgy Ile olkesindegi әskeri kimyldardyn sipattamasy Mihail Horoshhin Oraldyktardyn erligi 1864 zhylgy 4 5 zhәne 6 zheltoksandagy Ikan tүbindegi is Oral 1895 XIX gasyrdagy orys әskeri tarihshylary Resejdin shygyska Orta Aziyaga men Ontүstik Қazakstan kozgalysynyn sebepteri men saryndary turaly I F Blarambergtin esteligi The Revolt of 1916 in Russian Central Asia Edward Dennis Sokol 1954 2016 p 18 Dzhordzh Kerzon Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo Russian question 394 b Karl Marks pen Fridrih Engels Tolyk shygarmalar Tom 27 241 b 1841 zh 6 mamyr Orynbor әskeri gubernatory V Perovskijdin SIM basshysy graf K Nesselrodka Orta Aziyadagy britandyk agentterdin timiski әreketteri turaly haty A N Sobolev Orystar Үndistanga zhoryk zhasaj alady ma Basty derekkozinen muragattalgan 29 kyrkүjek 2007 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 17 nauryz 2007 M Terentev Orta Aziyadagy Resej men Angliya Glushenko E A Resej Ortalyk Aziyada Zhaulap alu zhәne kajta kuru M ZAO Izdatelstvo Centrpoligraf 2010 575 b Ұmytylgan zhәne belgisiz Resej Altyn toptama ISBN 978 5 227 02167 0 B 136 1845 zh 28 kyrkүjek Sibir kazaktarynyn shekara baskarmasy zhurnalynan osy baskarma kyzmetkeri Belashtyn kazak halkynan alyngan koptegen auyr alym salyk turaly TҮRKISTANDY PATShALYҚ OTARLAUDYҢ KEJBIR MӘSELELERI Muragattalgan 21 akpannyn 2017 zhyly Өzbekstandagy til sayasaty Fitrat Polivanov Stalin zhәne baskalar Basty derekkozinen muragattalgan 5 sәuir 2007 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 15 nauryz 2007 1897 zh Resej imperiyasy halkynyn birinshi zhalpy halyk sanagy Halyktyn ana tili men ajmaktar bojynsha taraluy