Іле сұлтандығы, Тараншы сұлтандығы немесе Құлжа сұлтандығы — кезінде Қытайдың Цин империясының Шыңжаң шет аймағы, маңайындағы Шығыс Түркістан жерінде болған мемлекеттік құрылым. Он жыл ішінде, 1871 жылдан 1881 жылға дейін сұлтандықтың аумағын Ресей империясы басып алды, содан кейін Цин мен Ресей империялары арасында 80/20 пропорцияда бөлінді.
Іле сұлтандығы | ||||
| ||||
---|---|---|---|---|
Астанасы | Құлжа | |||
Тіл(дер)і | ұйғырша | |||
Діні | Ислам | |||
Аумағы | 1302,36 шаршы шақырым | |||
Халқы | шам. 200 мың (ұйғырлар, дүңгендер, қазақтар, сібе, ойраттар, қырғыздар, халхалар, манджурлар) | |||
Сұлтан | ||||
- 1864-1865 | Мазамзат хан | |||
- 1865 | Мұхаммад Пошы қожа | |||
- 1865-1867 | Шафқат ахун | |||
- 1867-1871 | ||||
Құрылу тарихы
1755 жылы Цин империясы Іле өлкесін және Жетісудың бір бөлігін өз мемлекетінің құрамына қосты. Алайда, хандық қоныс аударушылар санының аздығын және аймақтағы буддизм құлдырауының жалғасуын ескере отырып, 1864 жылы Шығыс Түркістанда ұйғыр-дүнген көтерілісі басталды. Көтеріліс 6 маусымнан 7 маусымға қараған түні қаласында басталды. Көп ұзамай көтеріліс басқа аймақтарға тарады. 1864 жылы қыркүйекте Іле өлкесі ұйғырлары мен дүнгендері көтеріліс көтерді, көтерілісті ұйымдастырушылар ұйғырлар жағынан Іле хәкімі Әбдірасул бек, және , дүнгендер жағынан Аджы ахун болды. Бастапқыда екі қауым бөлек әрекет етті, сәтсіз әрекеттерге байланысты дүнгендер мен ұйғырлар бірігіп, әр қауымдастықтың тәуелсіздігін сақтай отыра, ұйғырлардың басында бұрынғы хәкім Мазамзат бек, мемлекеттің алғашқы сұлтаны атанды, дүнгендердің басшысы Аджы ахун болды. 9 қазанда көтерілісшілер Жаңа Құлжа бекінісіне сәтсіз шабуыл жасады, қоршау созылып кетті. Содан кейін олар Баяндай бекінісіне шабуыл жасап, 1865 жылы ақпанда басып алды. 1866 жылдың наурызға қарай көтерілісшілер Іле өлкесінің көп бөлігін, атап айтқанда Баяндай, Суйдін, Құра елді мекендерін басқарды және Жаңа Құлжа бекінісін иеленді.
Ұйғыр-дүнген текетіресі
1866 жылдың жазына қарай Іле өлкесі көтерілісшілердің бақылауында болды. Осы кезде көтерілісшілер, ұйғырлар мен дүнгендер арасында текетірес туындайды. 1867 жылы сәуірде Ескі Құлжа маңында ұйғырлар мен дүнгендер арасында үлкен қақтығыс болды. Дүнгендерді Алахан бастаған ұйғырлар жеңеді, дүнгендер көсемі Аджы ахун шайқас кезінде қаза табады. Маусым айында дүнгендердің басшысына айналған Хиуаса Үрімжіден қосымша күш әкеледі, бірақ оларды Баяндай түбінде Алахан мен Садыр Палуан ұйғырлары жеңеді. Ақыры дүнгендерді жеңіп, Алахан тобы бірнеше төңкерістер мен қастандықтар арқылы билікке келген Молда Шафқат ахунды биліктен тайдырады. Іле ұйғырларының ақсақалдар кеңесінде Алаханды басшылар - Іле сұлтаны сайлайды және мемлекеттің егемен билеушісі атанады.
Ресей империясымен соғыс
Шығыс Түркістан жерінде сұлтандық және басқа мемлекеттік құрылымдар құрылғаннан бастап Ресей империясының отаршылдық билігімен шекаралас жерде қақтығыстар пайда болды. Іле сұлтандығымен қарым-қатынастың одан әрі ушығуының нәтижесінде Ресей империясы сұлтандықтың жеріне басып кіруге шешім қабылдады. Ресми себеп — сұлтандықтың жеріне қоныс аударған албан қазақ руының болыстық билеушісі Тазабек сұлтан мен оның серіктерін ұстап беруден бас тарту болды.
«Біздің әрекетсіздігіміз, - деді ол Кауфманға, - қазіргі жағдайда тек күш пен шешімділікті құрметтейтін біздің қырғыздың санасына кері әсерін тигізуі мүмкін және күмәнді көршіміз Жақыпбекке Құлжаға көмек қолын созуға уақыт бере алады: Жеке экспедициялар: мысалы, Кетмен мен Дубунның қирауы пайдалы болғанымен, орыс әскерлеріне жасалған шабуылға және өзін Іленің сұлтаны деп атайтын көтерілісшінің Ресейге соғыс жариялауына өте кішкентай кек қайтару ретінде қызмет етеді». Кауфман Жетісудың әскери губернаторына «тараншыларды жазалауды», бірақ үкіметтің бұйрығын орындай отырып, Құлжа қаласына жорықты күзге дейін қалдыруды бұйырды.»
1871 жылы маусымда генерал-майор Колпаковскийдің басшылығымен орыс әскерлері сұлтандықтың жеріне басып кірді, қақтығыс нәтижесінде әлсіз қаруланған және ұйымдастырылмаған сұлтандықтың әскерлері талқандалды. Нәтижесінде, жалпы ауданы шамамен 1300 шаршы шақырым және шамамен 200 мың адамнан тұратын Іле сұлтандығы Ресей империясының құзырына өтті.
Петербург шарты
Іле өлкесіне басып кірер алдында 1871 жылы сәуірде император II Александр Қытайдағы Ресей елшісіне нұсқау жіберді. Елшіге берілген нұсқаулықта:
«Біздің Батыс Қытай ісіне араласуымыздың мақсаты тек қана қытайлардың империяның құрамынан шыққан батыс провинцияларында билігін қалпына келтіруге көмектесу болып табылады».
Ресей Қытайға Іле сұлтандығын басып алу уақытша болатынын, ал тапсырма аяқталғаннан кейін орыс әскерлері шығарылатынын анық көрсетті. Осыған қарамастан, Түркістан өлкесінің болашақ генерал-губернаторы А.Н. Куропаткин жергілікті халыққа Іле өлкесін Қытайға бермеуге уәде берген деп жазды:
Құлжа тұрғындары Іле өлкесін басып алу кезінде бағындырылған аймақ ешқашан қытайларға берілмейді деген уәде алып, орыс әскерлеріне әлсіз қарсылық көрсетіп, бағынды.
1879 жылы 20 қазанда Қытай мен Ресей арасында қол қойылды. Келісім Ресей мен Қытайдың шекараларын нақтылап, Іле өлкесінен орыс әскерлерін шығару тәртібін анықтады. Ұйғыр мемлекетін жою туралы келісімде мыналар қарастырылған:
Орыс әскерлері келісім бойынша Іле өлкесінен шығарылды (1-бап), оның тұрғындарына Цин үкіметі рақымшылық жасайды деп уәде етті (2-бап). Ресейге Іле өзені аңғарының батыс бөлігі және «Ресей азаматтығын қабылдағысы келетін Іле өлкесінің тұрғындарын қоныстандыру үшін» Текес өзені аңғары, сондай-ақ Тәңір тауы арқылы өтетін Мұзарт асуы аймағы қалды (7-бап). Әйтсе де бұл келісімді Қытай императоры бекітпеді.
Сондықтан 1881 жылы 12 ақпанда Петербург келісімі деп аталатын жаңа келісімшартқа қол қойылды. Келісімнің ережелері бір жағынан Ливадия келісімінің баптарына ұқсас болды: Іле өлкесінің батыс бөлігі Ресейге бекітілді (I және VII баптар). Өлкенің қалған аумағында Қытай императорының билігі қалпына келтірілді: Қытай үкіметі орыс дипломатиясының табандылығымен бұл жерде көтеріліске қатысқан тұрғындарды «жеке және мүліктік жауапкершілігінен» «қорғау шараларын» қабылдауға міндеттенді (II-бап). Халыққа «қазіргі тұрғылықты жерінде Қытай азаматтығында қалу» немесе «Ресейге кетіп, Ресей азаматтығын алу» құқығы берілді. Халыққа сауалнама жүргізу «Іле өлкесінде Қытай билігі қалпына келгенге дейін» өтуі керек еді (III-бап). Қытай билігі Ресейге өзенді алып қою шығындарын жабу немесе Батыс Қытайдағы көтеріліс кезеңінде мүлкі мен басқа да мүдделері зардап шеккен орыс азаматтарының талаптарын қанағаттандыру үшін 9 миллион рубль төлеуге мәжбүр болды (VI-бап).
Дереккөздер
- «Орталық Азиядағы Ресей мен Қытай (XIX ғ. екінші жартысы — 1917 жж.)» Мұрағатталған 26 желтоқсанның 2012 жылы., В. А. Моисеев, Барнаул: АзБука, 2003, ISBN 5-93957-025-9, Гл.5 «ОККУПАЦИЯ РУССКИМИ ВОЙСКАМИ ИЛИЙСКОГО КРАЯ В 1871 г.»
- Прохоров А. А. Кеңес-қытай шекарасы туралы мәселе бойынша — М.: Международные отношения, 1975. — Б. 154. — 288 б.
- Куропаткин А. Н. Орыс-қытай сұрағы — СПб.: «ип. т-ва А. С. Суворина «Новое время», 1913. — Б. 47. — 224 б.
- Дипломатиялық сөздік / гл. ред. А. А. Громыко және т.б. — 4. — М.: Политиздат, 1985. — Т. 2. — Б. 143. — 502 б.
- Дипломатиялық сөздік / гл. ред. А. А. Громыко және т.б. — 4. — М.: Политиздат, 1986. — Т. 3. — Б. 376. — 749 б.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ile sultandygy Taranshy sultandygy nemese Қulzha sultandygy kezinde Қytajdyn Cin imperiyasynyn Shynzhan shet ajmagy manajyndagy Shygys Tүrkistan zherinde bolgan memlekettik kurylym On zhyl ishinde 1871 zhyldan 1881 zhylga dejin sultandyktyn aumagyn Resej imperiyasy basyp aldy sodan kejin Cin men Resej imperiyalary arasynda 80 20 proporciyada bolindi Ile sultandygy 1864 1881 Astanasy ҚulzhaTil der i ujgyrshaDini IslamAumagy 1302 36 sharshy shakyrymHalky sham 200 myn ujgyrlar dүngender kazaktar sibe ojrattar kyrgyzdar halhalar mandzhurlar Sultan 1864 1865 Mazamzat han 1865 Muhammad Poshy kozha 1865 1867 Shafkat ahun 1867 1871Қurylu tarihy1755 zhyly Cin imperiyasy Ile olkesin zhәne Zhetisudyn bir boligin oz memleketinin kuramyna kosty Alajda handyk konys audarushylar sanynyn azdygyn zhәne ajmaktagy buddizm kuldyrauynyn zhalgasuyn eskere otyryp 1864 zhyly Shygys Tүrkistanda ujgyr dүngen koterilisi bastaldy Koterilis 6 mausymnan 7 mausymga karagan tүni kalasynda bastaldy Kop uzamaj koterilis baska ajmaktarga tarady 1864 zhyly kyrkүjekte Ile olkesi ujgyrlary men dүngenderi koterilis koterdi koterilisti ujymdastyrushylar ujgyrlar zhagynan Ile hәkimi Әbdirasul bek zhәne dүngender zhagynan Adzhy ahun boldy Bastapkyda eki kauym bolek әreket etti sәtsiz әreketterge bajlanysty dүngender men ujgyrlar birigip әr kauymdastyktyn tәuelsizdigin saktaj otyra ujgyrlardyn basynda buryngy hәkim Mazamzat bek memlekettin algashky sultany atandy dүngenderdin basshysy Adzhy ahun boldy 9 kazanda koterilisshiler Zhana Қulzha bekinisine sәtsiz shabuyl zhasady korshau sozylyp ketti Sodan kejin olar Bayandaj bekinisine shabuyl zhasap 1865 zhyly akpanda basyp aldy 1866 zhyldyn nauryzga karaj koterilisshiler Ile olkesinin kop boligin atap ajtkanda Bayandaj Sujdin Қura eldi mekenderin baskardy zhәne Zhana Қulzha bekinisin ielendi Ұjgyr dүngen teketiresi1866 zhyldyn zhazyna karaj Ile olkesi koterilisshilerdin bakylauynda boldy Osy kezde koterilisshiler ujgyrlar men dүngender arasynda teketires tuyndajdy 1867 zhyly sәuirde Eski Қulzha manynda ujgyrlar men dүngender arasynda үlken kaktygys boldy Dүngenderdi Alahan bastagan ujgyrlar zhenedi dүngender kosemi Adzhy ahun shajkas kezinde kaza tabady Mausym ajynda dүngenderdin basshysyna ajnalgan Hiuasa Үrimzhiden kosymsha kүsh әkeledi birak olardy Bayandaj tүbinde Alahan men Sadyr Paluan ujgyrlary zhenedi Akyry dүngenderdi zhenip Alahan toby birneshe tonkerister men kastandyktar arkyly bilikke kelgen Molda Shafkat ahundy bilikten tajdyrady Ile ujgyrlarynyn aksakaldar kenesinde Alahandy basshylar Ile sultany sajlajdy zhәne memlekettin egemen bileushisi atanady Resej imperiyasymen sogysTolyk makalasy Shygys Tүrkistan zherinde sultandyk zhәne baska memlekettik kurylymdar kurylgannan bastap Resej imperiyasynyn otarshyldyk biligimen shekaralas zherde kaktygystar pajda boldy Ile sultandygymen karym katynastyn odan әri ushyguynyn nәtizhesinde Resej imperiyasy sultandyktyn zherine basyp kiruge sheshim kabyldady Resmi sebep sultandyktyn zherine konys audargan alban kazak ruynyn bolystyk bileushisi Tazabek sultan men onyn serikterin ustap beruden bas tartu boldy Bizdin әreketsizdigimiz dedi ol Kaufmanga kazirgi zhagdajda tek kүsh pen sheshimdilikti kurmettejtin bizdin kyrgyzdyn sanasyna keri әserin tigizui mүmkin zhәne kүmәndi korshimiz Zhakypbekke Қulzhaga komek kolyn sozuga uakyt bere alady Zheke ekspediciyalar mysaly Ketmen men Dubunnyn kirauy pajdaly bolganymen orys әskerlerine zhasalgan shabuylga zhәne ozin Ilenin sultany dep atajtyn koterilisshinin Resejge sogys zhariyalauyna ote kishkentaj kek kajtaru retinde kyzmet etedi Kaufman Zhetisudyn әskeri gubernatoryna taranshylardy zhazalaudy birak үkimettin bujrygyn oryndaj otyryp Қulzha kalasyna zhorykty kүzge dejin kaldyrudy bujyrdy 1871 zhyly mausymda general major Kolpakovskijdin basshylygymen orys әskerleri sultandyktyn zherine basyp kirdi kaktygys nәtizhesinde әlsiz karulangan zhәne ujymdastyrylmagan sultandyktyn әskerleri talkandaldy Nәtizhesinde zhalpy audany shamamen 1300 sharshy shakyrym zhәne shamamen 200 myn adamnan turatyn Ile sultandygy Resej imperiyasynyn kuzyryna otti Peterburg shartyTolyk makalasy Peterburg sharty 1881 zhyl Ile olkesine basyp kirer aldynda 1871 zhyly sәuirde imperator II Aleksandr Қytajdagy Resej elshisine nuskau zhiberdi Elshige berilgen nuskaulykta Bizdin Batys Қytaj isine aralasuymyzdyn maksaty tek kana kytajlardyn imperiyanyn kuramynan shykkan batys provinciyalarynda biligin kalpyna keltiruge komektesu bolyp tabylady Resej Қytajga Ile sultandygyn basyp alu uakytsha bolatynyn al tapsyrma ayaktalgannan kejin orys әskerleri shygarylatynyn anyk korsetti Osygan karamastan Tүrkistan olkesinin bolashak general gubernatory A N Kuropatkin zhergilikti halykka Ile olkesin Қytajga bermeuge uәde bergen dep zhazdy Қulzha turgyndary Ile olkesin basyp alu kezinde bagyndyrylgan ajmak eshkashan kytajlarga berilmejdi degen uәde alyp orys әskerlerine әlsiz karsylyk korsetip bagyndy 1879 zhyly 20 kazanda Қytaj men Resej arasynda kol kojyldy Kelisim Resej men Қytajdyn shekaralaryn naktylap Ile olkesinen orys әskerlerin shygaru tәrtibin anyktady Ұjgyr memleketin zhoyu turaly kelisimde mynalar karastyrylgan Orys әskerleri kelisim bojynsha Ile olkesinen shygaryldy 1 bap onyn turgyndaryna Cin үkimeti rakymshylyk zhasajdy dep uәde etti 2 bap Resejge Ile ozeni angarynyn batys boligi zhәne Resej azamattygyn kabyldagysy keletin Ile olkesinin turgyndaryn konystandyru үshin Tekes ozeni angary sondaj ak Tәnir tauy arkyly otetin Muzart asuy ajmagy kaldy 7 bap Әjtse de bul kelisimdi Қytaj imperatory bekitpedi Sondyktan 1881 zhyly 12 akpanda Peterburg kelisimi dep atalatyn zhana kelisimshartka kol kojyldy Kelisimnin erezheleri bir zhagynan Livadiya kelisiminin baptaryna uksas boldy Ile olkesinin batys boligi Resejge bekitildi I zhәne VII baptar Өlkenin kalgan aumagynda Қytaj imperatorynyn biligi kalpyna keltirildi Қytaj үkimeti orys diplomatiyasynyn tabandylygymen bul zherde koteriliske katyskan turgyndardy zheke zhәne mүliktik zhauapkershiliginen korgau sharalaryn kabyldauga mindettendi II bap Halykka kazirgi turgylykty zherinde Қytaj azamattygynda kalu nemese Resejge ketip Resej azamattygyn alu kukygy berildi Halykka saualnama zhүrgizu Ile olkesinde Қytaj biligi kalpyna kelgenge dejin otui kerek edi III bap Қytaj biligi Resejge ozendi alyp koyu shygyndaryn zhabu nemese Batys Қytajdagy koterilis kezeninde mүlki men baska da mүddeleri zardap shekken orys azamattarynyn talaptaryn kanagattandyru үshin 9 million rubl toleuge mәzhbүr boldy VI bap Derekkozder Ortalyk Aziyadagy Resej men Қytaj XIX g ekinshi zhartysy 1917 zhzh Muragattalgan 26 zheltoksannyn 2012 zhyly V A Moiseev Barnaul AzBuka 2003 ISBN 5 93957 025 9 Gl 5 OKKUPACIYa RUSSKIMI VOJSKAMI ILIJSKOGO KRAYa V 1871 g Prohorov A A Kenes kytaj shekarasy turaly mәsele bojynsha M Mezhdunarodnye otnosheniya 1975 B 154 288 b Kuropatkin A N Orys kytaj suragy SPb ip t va A S Suvorina Novoe vremya 1913 B 47 224 b Diplomatiyalyk sozdik gl red A A Gromyko zhәne t b 4 M Politizdat 1985 T 2 B 143 502 b Diplomatiyalyk sozdik gl red A A Gromyko zhәne t b 4 M Politizdat 1986 T 3 B 376 749 b