Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс — 1916 ж. шілде айының бас кезінде пайда болды.
| 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс | |||
| Дата | |||
|---|---|---|---|
| Орын | |||
| Себеп | Жер реформасы және жергілікті тұрғындарды жерінен айырған қоныс аудару саясаты, майдан қажеттіліктеріне жергілікті халықтан мал басын мәжбүрлеп жаппай реквизициялау (арзанға), салықтарды көбейту, байырғы мұсылман халқының тыл жұмыстарына қатысудан бас тартуы, жергілікті дегдарлардың Ресейге қарсы саясаты, қоныс аударушылардың жергілікті тұрғындарды ығыстыруы. | ||
| Нәтиже | Көтеріліс басылды | ||
| Қарсыластар | |||
| |||
| Қолбасшылары | |||
| | |||
| Тараптар күші | |||
| |||
| Шығындар | |||
| |||
Көтерілістің шығу себебі
Көтерілістің шығу себебі әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар еді. Яғни отарлық езгінің соғыс кезінде барынша күшеюі, жерді тартып алу, орыстандыру саясаты және т.б. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 ж. 25 маусымда армияның қара жұмысына және ішінара Сібірдің 19-дан 43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды.
Шілденің басында қазақ даласында көп кешікпей қарулы көтеріліске айналған стихиялық бас көтерулер басталды. Ол біртіндеп ұйымдасқан сипат алды: Торғай мен Жетісуда оның танылған жетекшілері А. Иманов, Ә. Жанкелдин, Т. Бокин, Б. Әшекеев, Ө. Саурықов басшылық еткен ірі ошақтары пайда болды.
Қазақ қоғамында патша жарлығы мен көтеріліске деген көзқарас бір мәнді болған жоқ: бай-феодалдардың бір бөлігі, жергілікті әкімшіліктің кейбір шенеуніктері патша жарлығын қолдап, оны орындауға шақырды. Қазақ интеллигенциясының кейбірі (Бокин, Ниязбеков, Жүнісов) жарлыққа қарсы шығып, оны орындауға қарсыластық көрсетуге шақырса, «Қазақ» гәзеті төңірегіндегі зиялылар (Ә. Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, М. Дулатов және т.б.) күші басым үкіметке қарсы шығудың халықты қырғынға ұшыратарын ескертіп, сабыр сақтауға шақырды.
Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу, Торғай болды. Жетісу облысында қарулы қарсыластық шілде-тамыз айларында жаппай қарқын алды. Шілденің 17 Жетісу мен Түркістан өлкесінде әскери жағдай жарияланды. Патша үкіметі мұнда ірі әскери күштерді жібере бастады. Қыркүйек, қазан айының басында жетісулық көтерілісшілер шегініп, Шығыс Түркістанға өтіп кетуге мәжбүр болды.
Торғай көтерілісі (басшылары А. Иманов, Ә. Жанкелдин) 50 мыңдай адам қамтыған ірі қозғалыс болды. А. Иманов көтерілісшілерді ондыққа, елулікке, жүздікке, мыңдыққа бөлді. Арнайы мергендер бөлімшесі құрылды. А. Иманов бас сардар болды. Оның жанында әскери кеңес жұмыс істеді.
Торғай облысындағы көтеріліс патша үкіметі құлатылғаннан кейін ғана тоқтады.
1916 ж. көтеріліс қазақ халқының көп ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысының тарихында маңызды орын алды. Ол отарлауға және империалистік саясатқа қарсы өрбіді.
Патшалық Ресейдің XX ғасырдың басында Орта Азияның шығыс аудандарын отарлауы өте күшті қарқынмен жүргізілді. Тек 1907 – 1912 жылдары империянның еуропалық бөліктерін бұл жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды. Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде патша өкіметі шаруаларды қоныстандыру үшін жер қорын жасап, 1916 жылға дейін олардың 45 млн десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.
ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында (Хиуа мен Бұқараны қоспағанда) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл кезде Түркістанда орыс посекілерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін егетін жерден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз, және т.б.) 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп, ешқандай жері жоқ қазақ–қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 проценттен астамы қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдалнады. Қазақ жерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс–украин қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды шиеленістерді, жер мәселесі жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады.
1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да асар ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдерінің және байлардың зорлық–зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнетілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3 – 4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді. Осынның бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басынның азаюына әкеп соқтырды. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің қажеті үшін 40, 899, 044 пұт мақта, 38 мың шаршы метр киіз, 3 млн пұт мақта майы, 229 мың пұт сабын, 300 мың пұт ет, 473,928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруаларын кәсіпорындарға, кулак шаруашылықтарына жалдап жұмыс істету күшейді.
Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл шаруашылығының тоқырауына (дағдарысына), халық арасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті жерлерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алымсалық жинауы өсті, халықтар арасындағы ұлттық бөлунішілік күшейді. Қазақ даласында жалпы ұлттық дағдарыспісіп жетілді.
Соғыс ауртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының өуіне түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастұз, Байқоңыр көмір кендерінде, Спасск мыс кен руднитінде, Орынбор –Ташкент темір жолында жұмысшылардың қозғалысы бой көтерді.
Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы қалалар мен деревняларда қала кедейлері мен майданға кеткен солдаттардың әйелдері ереуілге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндай тоқулар Верный, Семей қалаларында болды.
Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің, Жетісу облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер мен көпестердің дүкендерін талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы таптар арасындағы қарама–қарсылық, бір–біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.
Кәсіпорын иелерінің, жергілікті буржуазия мен феодалдардың зорлық – зомбылығы
1916 жылы 25 мусымда патша өкіметінің «Бұратана халықты мемлекеттік қорғаныс жұмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже» қабылдауына байланысты тіпті күшейе түсті. Жұмыстан немесе әкімшілік ережелері мен талаптарын орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге отырғызуға, немесе үш ай мерзімге тұтқынға алуға, болмаса айып ретінде ақша өндіріп алуға кесетін болды. Азық – түлік екі – үш есе қымбаттауы да халықтың наразлығына өршіте түсті.
Қазақ жастарын майданға тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен орта ғасырлық қанауға қарсы көтерліуіне себеп болды. Жарлық бойынша Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның ішінде Қазақстанның далалық облыстарынан – 100 мыңнан астам, Жетісудан 87 мың адам жіберу көзделді. Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын пайдаланып болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарының асқандығына қарамастан кедей жігіттері майданға жұмысқа алынатын «қара тізімге қосты», ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60 жастағы кедей шалдары 30 жаста болып, 25 – 30 жастағы бай балаларды 50 жастағы болып болып жазылды.
Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор наразлығына тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл старшындарын, қатігез байларды өлтіру, ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл жасау, жер сату жөніндегі құжаттарды, алым–салық қағаздарын т.б. жойып жіберу секілді ашу–ыза әрекеттері кең орын алды. Сойыл, кетпен, шалғы, мылтық, қылышпен қаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп, малдарын әкетеуі жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарында ұлт–азаттық сипатта болып, патша өкіметіне, отаршылдыққа, империалстік соғысқа және жергілікті жерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал – байларға қарсы бағытталды. Бұл қозғалыста еңбекші халықтың өкілдері басқарды. Торғай даласында қазақ жастарын Әліби Жангелдин мен Амангелді Иманов, Орал облысы мен Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман Әйтиев, Маңғыстауда – Жалау Мыңбаев, Ақтөбе даласында - Әділбек Майкөтев, Жетісуда – Тоқаш Бокин, Бекболат Әшекеев, ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т.б. басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол – 1916 жылы қазақ интелегенциясының көсемдері, яғни ұлт–азаттық қозғалысты бастаушылар, халық көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті жақтаған жоқ. Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл үйретілген, мұздай қаруланған әскеріне көрсете алмай, тағыда қырғыеға ұшырайтынын сезді. Бірақ оларға тасқыны тау суындай дүркіреген стихияны – халық көтерілісін тоқтату мүнкін болмады. «Қазақ» газетінің ашық көтерілу қауіпті, одан да мобилизацияны кешеуілдетуді ұсынайық, жеңілдіктер сұрайық, ол екі ортада патша да бір жайлы болар деген сияқты шақырулары халықтың құлағына кіре қоймады.
Бір сөзбен айтқанда, стихиялық халық көтерілісінен ұлт-азаттық қозғалыстың көсемдері бөлініп қалды. Өмір олардың болжамы дұрыс екендігін дәлелдеді. Қазақ халқы тағы бір қырғынды басынан өткізді, ал 1917 жыл 27 ақпанда бас–аяғы бірнеше айдан кейін патша да тағынан құлады. Осындай жағдайды ескермей кейінгі зерттеушілер тарапынан болашақ « Алаш » партиямының өкілдері 1916 жылы патшаны жақтады, тіпті көтерілісті басып, жанышты деген ұшқары жалған сөздер айтылды. Алашордалық көтеріліс кезіндегі тактикасын түсінбеді.
Ал көтеріліс басылып, қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберіле бастаған кезде, оларға бас – көз болып, кейін аман–есен оларды ауылға жеткізу қажет болған жағдайда Әлихан Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылары (оқытушылар, заңгер т.б. ) серіктерімен бірге майданға (реквизициаланғандармен) атанды. Бұны нағыз патриотизм деп түсіну керек. Өйтпегенде сауатсыз, орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігітерінің елге оралуыекі талай еді.
1916 жылғы шілде, тамыз айларында көтеріліс бүкіл қазақ даласын қамтыды. Оны басу үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оның құрамында жақсы қаруланған әскер бөлімдері, казак – орыс шоғырлары кірді.
Көтерілісті басу үшін патша үкіметі өзінің ескі «бөліп ал да билей бер»деген тактикасында кеңінен қолданады. 1916 жылғы 23 тамызда Түркістан генерал–губернаторы Куропаткиннің жарлығымен майдан жұмыстарына шақырылуларудан қанаушы таптардың бірқатар өкілдері босатылды. Олар: Басқару органдарының (облыстық, ауылдық) қызметкерлері, жергілікті (бұратана) халықтың төменгі полицияда істеп жүргендері, имамдар, молдалар, медреседе істейтіндер, мекемелерде қаражат мәселесімен айналасатын бухгалтерлер мен есепшілер, мемлекеттік мекемелелерде қызмет істеп жүрген бұратана әкімшілігінің бұратана халықтың өкілдері, дворян және құрметті азаматтар әулетінен шыққан бұратана халықтық қозғалыстан бұратана әкімшілігінің, байлар мен мұсылман діні өкілдерінің аздаған тобын бөліп алуға мүнкіндік берді.
Көтерілістің Жетісудағы орталығы
1916 жылғы ұлт–азаттық көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды. Жағдайдың шиеленісуіне байланысты 1916 жылғы 20 шілдеде генерал Куропаткин Түркістан өлкесінің генерал–губернаторы болып тағайындалды. Ол кезде орасан зор аймақты түгелдей халық революциясының от–жалыны шарпыған еді. Мәселен, шілденнің 12–сінде Верный уезі Қорам болысының 68 жігіті А. Абдурасуловты, ал шілденің 16–сында көтерілісшілер Құрам болысының болысын өлтірді. Тамыздың 3 – інде Асы өзенінің аңғарында көтерілісшілердің 2 мың адамнан тұратын отряды уезд бастығының көмекшісі Хлыновскийдың отрядына шабуыл жасады . Тамыздың 6 – сында самсы аңғарында Ботбай, Шығыс және Батыс Қастек, Тайторов, Ырғайты болыстарының 5 мың адамдық көтерілісші жігіттері жазалау торядын қоршап алды. Сол күні Самсы станасасы көтерісшілердің қолында болды,тамыздың 8 – нде Ақсу жайлауында қазақ – қырғыз сьезі өтті. Олар Қордай көтерілісшілерін қолдауға, нарындықтарға ұран тастауға, қазақ көтерілісшілері көмекке өздерінің қарулы жігіттерінің жартысын жіберуге шешім қабылдады. Қазақ және қырғыз еңбекшілері қимылдары патша әкімшілігін мазасыздандырмай қоймайды.
Генерал Куропаткин «Қандай амалды болса да қолданудан тайынбай, көтерілісшілерді бағындыруға», «Лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы халықтың рулық немесе тайпалық араздығын» пайдалануға бұйрық берді.
Өз кезеңінде Жетісу болысының генерал – губернаторы М.А. Фольбаум жергілікті казактардан жазалау отрядтарын ұйымдасытру үшін казак станциаларына асығыс түрде винтовкалар мен патрондар жіберді. Мұнымен шектелмей, генерал Куропаткинің тамыздың 12 – сіндегі нұсқауы бойынша қоныстанушылар ауылдарындағы орыс кулактары қаруландырылды.
Жазалау отрядтарының жанынан, облыстың уездік қалаларында әскери дала соттары құрылды.
Азғана уақыт ішінде көтеріліс Шу өзені мен Ыстықкөлге жаспарлас жатқан бүкіл аумақты қамтыды. Көтерілісшілер Қастек тауы өңіріне, Үлкен және кіші Кебен, Асы, Шілік, Сусамыр өзендерінің аңғарына, Талас өзенінің жоғарғы ағысына топталды. Олар телеграф желілерін қиратып, почта стансаларына, болыс ауылдарына шабуыл жасады.
Сыртқы сілтемелер
- Алашорда әскерінің ұраны: «Жасасын, Отанның адал ұлдары!»
- Қазақ жерін отарлау қалай жүргізілді? Бекен Қайратұлы.(қолжетпейтін сілтеме)
- Ашаршылықтың ащы шындығы
- Ашаршылықтың ащы шындығы 2
- Ашаршылықтың ащы шындығы - 3
Дереккөздер
- Моисеев В. А. Ресей мен Қытай Орталық Азияда (XIX ғасырдың екінші жартысы — 1917 ж.)
- Түркістанда 1916 жылғы көтеріліс: жалпы трагедияның құжаттық дәлелі: куәг. құж. мен материалдар / МГУ им. М. В. Ломоносова, Ин-т всеобщ. истории РАН ; [сост., авт. предисл., вступ. ст. и коммент. Т. В. Котюкова]. – М.: Марджани, 2016. стр. 71―76
- Папазов А.В. Среднеазиатское восстание 1916 года и роль генерал-губернатора А.Н. Куропаткина в его подавлении // Вестник Московского государственного областного университета. Серия: История и политические науки. — 2012. — № 2. — С. 111.
- Булдаков В., Леонтьева Т. Революцияны тудырған соғыс: Ресей, 1914-1917 жж. — Мәскеу, 2015. — 720 б.
- The Russian Conquest of Central Asia: A Study in Imperial Expansion, 1814–1914 — Cambridge University Press. — P. 539. — ISBN 1107030307.
- The Revolt of 1916 in Russian Central Asia, Edward Dennis Sokol, 1954, 2016
- Руммел, Рудолф. STATISTICS OF DEMOCIDE. Chapter 12. Statistics Of Russian Democide Estimates, Calculations, And Sources
- Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық - гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық/М.Қойгелдиев, Ө.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. ISBN 9965-36-106-1
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
1916 zhylgy Қazakstandagy ult azattyk koterilis 1916 zh shilde ajynyn bas kezinde pajda boldy 1916 zhylgy Қazakstandagy ult azattyk koterilisData4 shilde 1916 akpan 1917OrynResej imperiyasynyn Orta Aziyalyk ielikteriSebepZher reformasy zhәne zhergilikti turgyndardy zherinen ajyrgan konys audaru sayasaty majdan kazhettilikterine zhergilikti halyktan mal basyn mәzhbүrlep zhappaj rekviziciyalau arzanga salyktardy kobejtu bajyrgy musylman halkynyn tyl zhumystaryna katysudan bas tartuy zhergilikti degdarlardyn Resejge karsy sayasaty konys audarushylardyn zhergilikti turgyndardy ygystyruy NәtizheKoterilis basyldyҚarsylastar Resej imperiyasy Koterilisshiler Қytajlyk eriktiler German tүrik arnajy kyzmetinin koldauyҚolbasshylaryA N Kuropatkin Ә T Zhankeldin A Ү Imanov Tokash Bokin Bekbolat Әshekeev Taraptar kүshi14 5 turakty әskerler batalony 33 zhүzdik kazaktar 42 zenbirek pen 69 pulemet belgisizShygyndarӘskeri shygyn 97 adam kaza tapty 86 zharalandy 76 habarsyz ketti Azamattyk shygyn 2325 adam kaza tapty 1384 habarsyz ketti 100 000 astam adam kaza tapty 150 000 kaza tapty 270 000 kaza tapty 500 000 dejin kaza taptyBul үlgini koru ondeuKoterilistin shygu sebebiKoterilistin shygu sebebi әleumettik ekonomikalyk zhәne sayasi sipattagy faktorlar edi Yagni otarlyk ezginin sogys kezinde barynsha kүsheyui zherdi tartyp alu orystandyru sayasaty zhәne t b Koterilistin bastaluyna patshanyn 1916 zh 25 mausymda armiyanyn kara zhumysyna zhәne ishinara Sibirdin 19 dan 43 zhaska dejingi er azamattaryn shakyru zhonindegi zharlygy tүrtki boldy Shildenin basynda kazak dalasynda kop keshikpej karuly koteriliske ajnalgan stihiyalyk bas koteruler bastaldy Ol birtindep ujymdaskan sipat aldy Torgaj men Zhetisuda onyn tanylgan zhetekshileri A Imanov Ә Zhankeldin T Bokin B Әshekeev Ө Saurykov basshylyk etken iri oshaktary pajda boldy Қazak kogamynda patsha zharlygy men koteriliske degen kozkaras bir mәndi bolgan zhok baj feodaldardyn bir boligi zhergilikti әkimshiliktin kejbir sheneunikteri patsha zharlygyn koldap ony oryndauga shakyrdy Қazak intelligenciyasynyn kejbiri Bokin Niyazbekov Zhүnisov zharlykka karsy shygyp ony oryndauga karsylastyk korsetuge shakyrsa Қazak gәzeti toniregindegi ziyalylar Ә Bokejhanov Ahmet Bajtursynuly M Dulatov zhәne t b kүshi basym үkimetke karsy shygudyn halykty kyrgynga ushyrataryn eskertip sabyr saktauga shakyrdy Koterilistin asa iri oshaktary Zhetisu Torgaj boldy Zhetisu oblysynda karuly karsylastyk shilde tamyz ajlarynda zhappaj karkyn aldy Shildenin 17 Zhetisu men Tүrkistan olkesinde әskeri zhagdaj zhariyalandy Patsha үkimeti munda iri әskeri kүshterdi zhibere bastady Қyrkүjek kazan ajynyn basynda zhetisulyk koterilisshiler sheginip Shygys Tүrkistanga otip ketuge mәzhbүr boldy Torgaj koterilisi basshylary A Imanov Ә Zhankeldin 50 myndaj adam kamtygan iri kozgalys boldy A Imanov koterilisshilerdi ondykka elulikke zhүzdikke myndykka boldi Arnajy mergender bolimshesi kuryldy A Imanov bas sardar boldy Onyn zhanynda әskeri kenes zhumys istedi Torgaj oblysyndagy koterilis patsha үkimeti kulatylgannan kejin gana toktady 1916 zh koterilis kazak halkynyn kop gasyrlyk ult azattyk kozgalysynyn tarihynda manyzdy oryn aldy Ol otarlauga zhәne imperialistik sayasatka karsy orbidi Patshalyk Resejdin XX gasyrdyn basynda Orta Aziyanyn shygys audandaryn otarlauy ote kүshti karkynmen zhүrgizildi Tek 1907 1912 zhyldary imperiyannyn europalyk bolikterin bul zhakka 2 mln 400 myn adam kelip konystandy Әsirese Қazakstanda otarlau ken aukymda zhүrgizildi Қazaktardyn zherlerinde patsha okimeti sharualardy konystandyru үshin zher koryn zhasap 1916 zhylga dejin olardyn 45 mln desyatina en shurajly zherlerin tartyp aldy sojtip zhergilikti halyktar taular men shol dalalarga ygysuga mәzhbүr boldy Bul zherlerde ne su ne mal zhayatyn zhetkilikti shabyndyk bolmady HIH gasyrdyn ayagy XX gasyrdyn basynda buryngy Tүrkistan ajmagynda Hiua men Bukarany kospaganda 941 zhanadan konystangan poselkeler pajda boldy Bul kezde Tүrkistanda orys posekilerinin әrbir turgynyna 3 17 desyatina egin egetin zherden kelse zhergilikti turgyndarga kazak ozbek kyrgyz zhәne t b 0 21 desyatinadan gana zher keldi Sojtip eshkandaj zheri zhok kazak kyrgyz takyr kedejlerinin үlken toby kuryldy Zhetisu guberniyasynda koship kelgen orys kulak sharuashylyktarynyn 90 procentten astamy kazak kedejlerinin zhaldamaly enbegin pajdalnady Қazak zherlerin kүshpen tartyp alu zhergilikti halyktar men orys ukrain konystanushylarynyn arasyndagy kajshylyktardy shielenisterdi zher mәselesi zhonindegi kүshteu sayasaty shetki ajmaktarda da keninen tarady 1914 zhyly patshalyk Resej dүniezhүzilik sogyska tartyldy Bul Birinshi dүniezhүzilik imperialistik sogys barlyk halyktarga sonyn ishinde Қazakstanga da asar auyr zardaptaryn tigizdi Ol patsha chinovnikteri men zhergilikti әkimderinin zhәne bajlardyn zorlyk zombylygy men ozbyrlygyn kүshejtti Sogys kazhetine Қazakstannan orasan kop zhylky auyl sharuashylyk onimderi zhonetildi Zhergilikti halyktan alynatyn salyk 3 4 ese kobejdi sharualardyn iri kara maly men mal azygyn sogys kazhetine alu kүshejdi Osynnyn bәri egistik zherdin kyskaruyna iri kara mal basynnyn azayuyna әkep soktyrdy Eldin onerkәsibindegi zhalpy kүjzelis pen auyl sharuashylygynyn kүjzelui Қazakstan ekonomikasyn kuldyratty Қalalar men auyldardagy enbekshi bukaranyn zhagdajy kүrt tomendedi Sogys zhyldary tek Tүrkistannan majdandagy әskerlerdin kazheti үshin 40 899 044 put makta 38 myn sharshy metr kiiz 3 mln put makta majy 229 myn put sabyn 300 myn put et 473 928 put balyk 70 myn zhylky 12797 tүje kүshtep alynyp majdan ajmaktaryna zhiberildi Қazak sharualaryn kәsiporyndarga kulak sharuashylyktaryna zhaldap zhumys istetu kүshejdi Dүniezhүzilik imperialistik sogys elde onerkәsiptin kirauyna auyl sharuashylygynyn tokyrauyna dagdarysyna halyk arasyndagy ashtykka alyp keldi Zhergilikti zherlerde sheneunikter men әkimshilikterdin zorlap alymsalyk zhinauy osti halyktar arasyndagy ulttyk bolunishilik kүshejdi Қazak dalasynda zhalpy ulttyk dagdaryspisip zhetildi Sogys aurtpalygy Қazakstanda zhumysshylar men sharualar kozgalysynyn ouine tүrtki boldy 1915 zhyly mausym ajynda Ekibastuz Bajkonyr komir kenderinde Spassk mys ken rudnitinde Orynbor Tashkent temir zholynda zhumysshylardyn kozgalysy boj koterdi Sogyska karsy kymbatshylykka zhәne etek alyp kele zhatkan ashtykka karsy kalalar men derevnyalarda kala kedejleri men majdanga ketken soldattardyn әjelderi ereuilge shykty 1916 zhyly kantar ajynda mundaj tokular Vernyj Semej kalalarynda boldy Orynbor oblysy Ak Bulak poselkesinin Zhetisu oblysy Lepsi uezinin birkatar selolarynyn kedejleri men majdanga ketken әskerlerdin әjelderi zhergilikti saudagerler men kopesterdin dүkenderin talkandady Sojtip kogamdagy kanaushy taptar arasyndagy karama karsylyk bir birine karsy shygu zhalpy bukaralyk sipat aldy Kәsiporyn ielerinin zhergilikti burzhuaziya men feodaldardyn zorlyk zombylygy1916 zhyly 25 musymda patsha okimetinin Buratana halykty memlekettik korganys zhumystaryna pajdalanu tәrtibi turaly erezhe kabyldauyna bajlanysty tipti kүsheje tүsti Zhumystan nemese әkimshilik erezheleri men talaptaryn oryndaudan bas tartkan zhumysshylardy tүrmege otyrgyzuga nemese үsh aj merzimge tutkynga aluga bolmasa ajyp retinde aksha ondirip aluga kesetin boldy Azyk tүlik eki үsh ese kymbattauy da halyktyn narazlygyna orshite tүsti Қazak zhastaryn majdanga tyl zhumysyna alu zhonindegi patshanyn 1916 zhylgy 25 mausymdagy zharlygy halyktyn shydamyn tauysyp olardyn otarlau ezgisi men orta gasyrlyk kanauga karsy koterliuine sebep boldy Zharlyk bojynsha Tүrkistan men Dala olkesinen majdanga okop kazuga 400 myn sonyn ishinde Қazakstannyn dalalyk oblystarynan 100 mynnan astam Zhetisudan 87 myn adam zhiberu kozdeldi Қazaktardyn tuuy turaly kuәliginin zhogyn pajdalanyp bolystyk baskarmalar men auyl starshyndary zhastarynyn askandygyna karamastan kedej zhigitteri majdanga zhumyska alynatyn kara tizimge kosty al feodaldar balalarynyn zhasyn oz betinshe үlkejtip nemese kishirejtip korsetip әskerge zhibermeudin amalyn zhasap bakty Mәselen 60 zhastagy kedej shaldary 30 zhasta bolyp 25 30 zhastagy baj balalardy 50 zhastagy bolyp bolyp zhazyldy Majdan zhumysyna kazak zhastaryn alu turaly zharlyk kazak halkynyn zor narazlygyna tudyrdy Elde bolystyk baskarmalardy talkandau auyl starshyndaryn katigez bajlardy oltiru iri feodaldardyn ielikterine shabuyl zhasau zher satu zhonindegi kuzhattardy alym salyk kagazdaryn t b zhojyp zhiberu sekildi ashu yza әreketteri ken oryn aldy Sojyl ketpen shalgy myltyk kylyshpen karulangan el adamdary bajlardyn auyldaryn ortep maldaryn әketeui zhiilej tүsti Қazakstandagy bul kozgalys kopshilik audandarynda ult azattyk sipatta bolyp patsha okimetine otarshyldykka imperialstik sogyska zhәne zhergilikti zherlerde patsha okimetinin sүjenish bolyp otyrgan feodal bajlarga karsy bagyttaldy Bul kozgalysta enbekshi halyktyn okilderi baskardy Torgaj dalasynda kazak zhastaryn Әlibi Zhangeldin men Amangeldi Imanov Oral oblysy men Bokej ordasynda Sejitkali Mendeshev Әbdirahman Әjtiev Mangystauda Zhalau Mynbaev Aktobe dalasynda Әdilbek Majkotev Zhetisuda Tokash Bokin Bekbolat Әshekeev uzak Saurykov Turar Ryskulov t b baskardy Bul arada tagy bir mәselenin betin ashyp ketu kazhet Ol 1916 zhyly kazak intelegenciyasynyn kosemderi yagni ult azattyk kozgalysty bastaushylar halyk koterilisine kalaj karady Olar patshaga karsy karuly koterilisti zhaktagan zhok Өjtkeni kur kol halyk patshanyn talaj zhyl үjretilgen muzdaj karulangan әskerine korsete almaj tagyda kyrgyega ushyrajtynyn sezdi Birak olarga taskyny tau suyndaj dүrkiregen stihiyany halyk koterilisin toktatu mүnkin bolmady Қazak gazetinin ashyk koterilu kauipti odan da mobilizaciyany kesheuildetudi usynajyk zhenildikter surajyk ol eki ortada patsha da bir zhajly bolar degen siyakty shakyrulary halyktyn kulagyna kire kojmady Bir sozben ajtkanda stihiyalyk halyk koterilisinen ult azattyk kozgalystyn kosemderi bolinip kaldy Өmir olardyn bolzhamy durys ekendigin dәleldedi Қazak halky tagy bir kyrgyndy basynan otkizdi al 1917 zhyl 27 akpanda bas ayagy birneshe ajdan kejin patsha da tagynan kulady Osyndaj zhagdajdy eskermej kejingi zertteushiler tarapynan bolashak Alash partiyamynyn okilderi 1916 zhyly patshany zhaktady tipti koterilisti basyp zhanyshty degen ushkary zhalgan sozder ajtyldy Alashordalyk koterilis kezindegi taktikasyn tүsinbedi Al koterilis basylyp kazak zhigitteri majdandarga okop kazuga zhiberile bastagan kezde olarga bas koz bolyp kejin aman esen olardy auylga zhetkizu kazhet bolgan zhagdajda Әlihan Bokejhanovtyn ozi bastagan kazak ziyalylary okytushylar zanger t b serikterimen birge majdanga rekvizicialangandarmen atandy Buny nagyz patriotizm dep tүsinu kerek Өjtpegende sauatsyz orys tilin tүsinbejtin koptegen kazak zhigiterinin elge oraluyeki talaj edi 1916 zhylgy shilde tamyz ajlarynda koterilis bүkil kazak dalasyn kamtydy Ony basu үshin patsha okimeti zhazalaushy otryadtar zhiberdi Onyn kuramynda zhaksy karulangan әsker bolimderi kazak orys shogyrlary kirdi Koterilisti basu үshin patsha үkimeti ozinin eski bolip al da bilej ber degen taktikasynda keninen koldanady 1916 zhylgy 23 tamyzda Tүrkistan general gubernatory Kuropatkinnin zharlygymen majdan zhumystaryna shakyrylularudan kanaushy taptardyn birkatar okilderi bosatyldy Olar Baskaru organdarynyn oblystyk auyldyk kyzmetkerleri zhergilikti buratana halyktyn tomengi policiyada istep zhүrgenderi imamdar moldalar medresede istejtinder mekemelerde karazhat mәselesimen ajnalasatyn buhgalterler men esepshiler memlekettik mekemelelerde kyzmet istep zhүrgen buratana әkimshiliginin buratana halyktyn okilderi dvoryan zhәne kurmetti azamattar әuletinen shykkan buratana halyktyk kozgalystan buratana әkimshiliginin bajlar men musylman dini okilderinin azdagan tobyn bolip aluga mүnkindik berdi Koterilistin Zhetisudagy ortalygy1916 zhylgy ult azattyk koterilistin asa iri ortalygy Zhetisu boldy Zhagdajdyn shielenisuine bajlanysty 1916 zhylgy 20 shildede general Kuropatkin Tүrkistan olkesinin general gubernatory bolyp tagajyndaldy Ol kezde orasan zor ajmakty tүgeldej halyk revolyuciyasynyn ot zhalyny sharpygan edi Mәselen shildennin 12 sinde Vernyj uezi Қoram bolysynyn 68 zhigiti A Abdurasulovty al shildenin 16 synda koterilisshiler Қuram bolysynyn bolysyn oltirdi Tamyzdyn 3 inde Asy ozeninin angarynda koterilisshilerdin 2 myn adamnan turatyn otryady uezd bastygynyn komekshisi Hlynovskijdyn otryadyna shabuyl zhasady Tamyzdyn 6 synda samsy angarynda Botbaj Shygys zhәne Batys Қastek Tajtorov Yrgajty bolystarynyn 5 myn adamdyk koterilisshi zhigitteri zhazalau toryadyn korshap aldy Sol kүni Samsy stanasasy koterisshilerdin kolynda boldy tamyzdyn 8 nde Aksu zhajlauynda kazak kyrgyz sezi otti Olar Қordaj koterilisshilerin koldauga naryndyktarga uran tastauga kazak koterilisshileri komekke ozderinin karuly zhigitterinin zhartysyn zhiberuge sheshim kabyldady Қazak zhәne kyrgyz enbekshileri kimyldary patsha әkimshiligin mazasyzdandyrmaj kojmajdy General Kuropatkin Қandaj amaldy bolsa da koldanudan tajynbaj koterilisshilerdi bagyndyruga Lan salushylarga karsy kүresu үshin bajyrgy halyktyn rulyk nemese tajpalyk arazdygyn pajdalanuga bujryk berdi Өz kezeninde Zhetisu bolysynyn general gubernatory M A Folbaum zhergilikti kazaktardan zhazalau otryadtaryn ujymdasytru үshin kazak stancialaryna asygys tүrde vintovkalar men patrondar zhiberdi Munymen shektelmej general Kuropatkinin tamyzdyn 12 sindegi nuskauy bojynsha konystanushylar auyldaryndagy orys kulaktary karulandyryldy Zhazalau otryadtarynyn zhanynan oblystyn uezdik kalalarynda әskeri dala sottary kuryldy Azgana uakyt ishinde koterilis Shu ozeni men Ystykkolge zhasparlas zhatkan bүkil aumakty kamtydy Koterilisshiler Қastek tauy onirine Үlken zhәne kishi Keben Asy Shilik Susamyr ozenderinin angaryna Talas ozeninin zhogargy agysyna toptaldy Olar telegraf zhelilerin kiratyp pochta stansalaryna bolys auyldaryna shabuyl zhasady Syrtky siltemelerAlashorda әskerinin urany Zhasasyn Otannyn adal uldary Қazak zherin otarlau kalaj zhүrgizildi Beken Қajratuly kolzhetpejtin silteme Asharshylyktyn ashy shyndygy Asharshylyktyn ashy shyndygy 2 Asharshylyktyn ashy shyndygy 3DerekkozderMoiseev V A Resej men Қytaj Ortalyk Aziyada XIX gasyrdyn ekinshi zhartysy 1917 zh Tүrkistanda 1916 zhylgy koterilis zhalpy tragediyanyn kuzhattyk dәleli kuәg kuzh men materialdar MGU im M V Lomonosova In t vseobsh istorii RAN sost avt predisl vstup st i komment T V Kotyukova M Mardzhani 2016 str 71 76 Papazov A V Sredneaziatskoe vosstanie 1916 goda i rol general gubernatora A N Kuropatkina v ego podavlenii Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo oblastnogo universiteta Seriya Istoriya i politicheskie nauki 2012 2 S 111 Buldakov V Leonteva T Revolyuciyany tudyrgan sogys Resej 1914 1917 zhzh Mәskeu 2015 720 b The Russian Conquest of Central Asia A Study in Imperial Expansion 1814 1914 Cambridge University Press P 539 ISBN 1107030307 The Revolt of 1916 in Russian Central Asia Edward Dennis Sokol 1954 2016 Rummel Rudolf STATISTICS OF DEMOCIDE Chapter 12 Statistics Of Russian Democide Estimates Calculations And Sources Қazakstan tarihy Asa manyzdy kezenderi men gylymi mәseleleri Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk M Қojgeldiev Ө Toleubaev Zh Қasymbaev t b Almaty Mektep baspasy 2007 ISBN 9965 36 106 1Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet