Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кенесары хан немесе Кенесары Қасымұлы (1802, Көкшетау өңірі — 1847, Қырғызстан, Кекілік-Сеңгір аңғары) — мемлекет қайраткері, әскери қолбасшы, қазақ халқының 1837–1847 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысының көсемі, Қазақ хандығының соңғы ханы (1841–1847). Кенесары Шыңғыс ханның 27-ші ұрпағы, Абылай ханның немересі.
| Кенесары Қасымұлы | |||
 | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1841 — 1847 | |||
| Ізашары | Ғұбайдолла хан | ||
| |||
| 1841 — 1847 | |||
| Ізашары | Абылай хан | ||
| Ізбасары | мемлекет құлады | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам, суннизм | ||
| Дүниеге келуі | 1802 Солтүстік Қазақстан, Көкшетау | ||
| Қайтыс болуы | 1847 Қырғызстан, Майтөбе | ||
| Әкесі | Қасым сұлтан | ||
| Жұбайы | Күнімжан ханым Жаңыл ханым | ||
| Балалары | ұлдары: Сыздық Жапар Омар Осман Әбубәкір Шығай Тайшық Ахмет | ||
өңдеу  | |||
Балалық шағы
Ордасын Көкшетауға тіккен Абылай ханның отыз ұлы болған. Абылайдың қалмақ қоңтайшысы Қалдан Сереннің қызынан дүниеге келген баласы Қасым сұлтанның бәйбішесі Айкүмістен Кенесары (алты ағайынды – Саржан, Есенгелді, Көшек, Ағатай, Бопай), екінші әйелінен Наурызбай туған. Кенесары өзге бауырлары секілді көшпелі әскери ақсүйектер қауымының дәстүріне сай жастайынан шабандоз, ұшы-қиырсыз даланың қатал табиғатына шыныққан, қиындыққа төзімді болып тәрбиеленеді. Жеке басының ерлік қасиеттері, бірбеттігі, алға қойған мақсатына жету жолындағы қайсарлығы мен дүлей күш-жігері оның жетекшілік қабілетін айналасына ерте мойындатқан.
Кенесарының саяси көзқарасының қалыптасуы Ресей империясында I Петр билігі кезеңінен басталған Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы қатынастар сипатымен тығыз байланыста болды. Ресей империясы өзіне шекаралас жатқан Қазақ хандығын, күллі Азия елдері мен жерлеріне бастар қақпа деп есептегендіктен, оны Ресейге қосып алу қажеттігіне ерекше мән берген-ді. Қазақ хандығы аумағын империяға күштеп қосу оның отарлануымен қатар жүрді. Ресей отаршылдығының ерекшелігі – «орыс солдатының соңынан орыс мұжығы ілесіп отыратындығында, сөйтіп, жаулап алған жерін орыс жеріне айналдырып жіберуге тырысатынында» (М. Шоқай) еді. Атасы Абылай хан заманынан бері үдей түскен бұл процесс жас сұлтан Кенесары санасына ұлт тәуелсіздігіне төнген қауіпті терең түйсінтті. Патша үкіметінің 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы Жарғысы» қалыптасқан хандық құрылымды, дәстүрлі билік үлгілерін жойып, қазақ елін жалпыресейлік басқару жүйесіне сіңістіріп жіберуді көздеді. Сол мақсатта қазақ даласына орыс шаруалары ағылып келіп қоныстана бастады. Абылай ханнан кейін орнына билікке келген Уәли хан (1781–1821) патша әкімшілігінің Көкшетау алқабында қала құрылысын бастауына келісім берді. Уәли өлгеннен кейін хан сайланған баласы Ғұбайдолланы Ресей үкіметі бекітпей тастады және орта жүзде хандық билікті жойды. Қарсылық көрсеткен Ғұбайдолланы тұтқындап, Сібірге жер аударды. Осыған байланысты Кенесары Ресей мен Абылай хан арасында жасалған жазбаша келісімшарттың бұзылғанына наразылық білдірді. Оның: «Алла қостаса, қазақтардың басын біріктіреміз де, қайтадан Абылай хан тұсындағыдай дәрежеге жетеміз» деген пікірі әкесі Қасым сұлтанның, бауырларының, көптеген қазақ батырларының тарапынан қолдау тапты. Олар Ресейге қарсы Қоқан ханымен одақтаса отырып күреспек болған еді, бірақ үміттері ақталмады. Керісінше, 1836 жылы Қоқан билеушісінің нұсқауымен Кенесарының бауыры Саржан өлтіріледі. 1840 жылы әкесі Қасым төре қаза тапты. Кенесары Абылай хан тұсындағы Қазақ хандығының аумақтық тұтастығын қалпына келтіруді, Ресей құрамына кірмеген аймақтардың тәуелсіздігін сақтауды көздеді. Отаршылдарға қарсы соғысты бастамас бұрын Кенесары бірнеше рет дипломатиялық қадамдар жасап: І Николай патшаға, Орынбор генерал-губернаторлары В.А. Перовскийге, В.А. Обручевке, Сібір генерал-губернаторы П.Д. Горчаковқа хат жолдады. Ақылды саясатшы және әскери қолбасшы ретінде Кенесары жаудың мықты қарулы күші бар екендігін жақсы түсінді, сол себепті соғысқа мұқият даярланды. Бұл оның қазақтың үш жүзін бір мақсат жолына біріктіру саясатынан, қару-жарақ соғуды, соның ішінде зеңбірек құюды жүзеге асыру үшін орыс және өзге ел шеберлерін тартуынан көрінеді. Кенесарының қол астына 20 мыңға жуық сарбаз жиналды. Оның ішінде Орта жүз руларынан басқа, Кіші жүздің шекті, тама, табын, алшын, шөмекей, жаппас, жағалбайлы, т.б. руларының, Ұлы жүздің үйсін, дулат, т.б. руларының сарбаздары болды. Кенесарының жауға қарсы жорығында Ағыбай, Иман, Басығара, Аңғал, Жанайдар, Жеке, Сұраншы, Байсейіт, Жоламан, Бұқарбай, Мыңжасар, т.б. батырлар аянбай шайқасты. Әскери қимылдар 1838 жылы Ақмола, Ақтау қамалдарына шабуыл жасаудан басталды. Көтерілісшілер қамалдарды өртеп жіберді. Кенесары соғыс ауқымын Торғай арқылы Кіші жүз жеріне қарай кеңейтті. 1841 жылы қыркүйекте Кенесары үш жүздің өкілдері жиынында қазақ халқының ханы болып сайланды. Осы жылы Кенесарының әскері Қоқан хандығының иелігіндегі Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт қамалдарын алды. 1843 жылы Ресей үкіметі Кенесарыға қарсы кең көлемді әскери жорық ұйымдастырды. Кенесарының әскері Ресей әскері мен Ресей жағында күресуші қазақ сұлтандарын бірнеше рет ойсырата жеңді. Алайда әскери қуаты әлдеқайда басым жау Кенесары сарбаздарын Жетісуға шегінуге мәжбүр етті. Азаттық үшін шайқаста Кенесары қырғыз манаптарының өзіне бағынуын талап етті. Алайда патша әкімдерімен құпия байланыста болған манаптар оған мойынсұнбады. Кенесары бағынудан бас тартқан қырғыздарға шабуыл жасады. Өз жақтастары ішіндегі опасыздық салдарынан Кенесары мен інісі Наурызбай дұшпандарының қолына түседі. Кенесары айуандықпен өлтіріледі. Жаулары оның басын кесіп алып, орыс әкімшілігіне жібереді. Князь Горчаков Кенесарының басын Батыс Сібір бас басқармасындағы «Кенесары бүлігі туралы» іске қосып сақтауға бұйрық береді.
Көтеріліс
1827 жылдан бастап Абылайдың ұрпақтары қазақ хандығын патшалық Ресей езгісінен босату жолындағы күресте белсенділік танытты. Кенесарының әкесі Қасым мен үлкен ағасы Саржан бастаған жасақтар орыс ауылдары мен керуендеріне шабуыл жасап тұрды, қазақ ауылдарын отарлық бұғаудан босатты.
Міне солардың жолын жалғастырушы Кенесары Қасымұлы да мемлекет тәуелсіздігінің өте маңызды іс екенін халық санасына құюда қыруар еңбектер атқарды. Мемлекет мүддесін қорғау жолында жауды жеңіп, тәуелсіздікке қол жеткізу үшін халықты біліктілікпен басқару көп септігін тигізетінін ол жете түсінді. Кенесары Қасымұлы өз айналасына ең адал кеңесшілер мен батырларды, халық арасынан отарлық езгіге қарсы ең беделді, белсенді азаматтарды топтастыра білді. 1838 жылы Ақмола, Ақтау қамалдарына шабуыл жасаудан басталды. Көтерілісшілер қамалдарды өртеп жіберді. Кенесары соғыс ауқымын Торғай арқылы Кіші жүз жеріне қарай кеңейтті. 1841 жылы қыркүйекте Кенесары үш жүздің өкілдері жиынында қазақ халқының ханы болып сайланды. Осы жылы Кенесарының әскері Қоқан хандығыныңиелігіндегі Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт қамалдарын алды. 1843 жылы Ресей үкіметі Кенесарыға қарсы кең көлемді әскери жорық ұйымдастырды. Кенесарының әскері Ресей әскері мен Ресей жағында күресуші қазақ сұлтандарын бірнеше рет ойсырата жеңді. Кенесары сұлтан ең алдымен 1837 көпестердің керуенін күзетіп келе жатқан хорунжий Рытовтың әскерін тас-талқан етті. Кенесары қолы алғашқы ең көлемді әрекетін 1838 жылы 26 мамырда Ақмола бекінісін қоршап, өртеуден бастады. Қамал бастығы әскери старшина Карбышев пен Ақмола аумағының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин төнген ажалдан құтылып кетті. Кенесары енді Торғайға бет бұрды. Кенесары Қасымұлы патша өкілдеріне жазған хаттарында бұл әрекетін Ресей шекараларына жақындатуға ұмтылу, сол арқылы келіссөз процестерін жеңілдету деп түсіндірді. Шын мәнінде батырдың негізгі мақсаты 1836–38 жж. Исатай Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі болып өткен Кіші жүзді жалпыхалықтық көтеріліске қосу болды. 1840 жылғы Кенесарының Ташкентке жорық жасау жайлы ойынан бас тартуға тура келді. Себебі, сарбаздардың арасында жұқпалы ауру тараған болатын. 1844 жылы 21 шілдедегі түнгі шайқаста Кенесары қолы Ахмет Жантөреұлының әскерін тас-талқан етті. Ұрыс даласында патша үкіметін қолдаған 44 сұлтан ажал құшты. Ал Жантөреұлына көмекке келген Дуниковский Кенесарының әскеріне жақындауға қорыққандықтан ешнәрсе жасай алмады. 1845 жылы Кенесары ханның әскері Мерке бекінісін басып алды. Дәл осы жылы патшаның бұйрығымен Кенесары ауылына Долгов пен Герн елшілігі келді. Қос тарап ешқандай да келісімге келе алмады. Патша өкіметі көтерілістің алдыңғы нәтижелерін жоққа шығаратын қисынсыз талаптар қойғандықтан Кенесары патшаның барлық талабын орындаудан бас тартты.
Ақ киізге көтерілуі
1841 жылы Кенесары хан сайланды, оның саясатының басты мақсаты қазақ хандығын қайта қалпына келтіру болды. Кенесары мемлекетті басқаруда шариғаттың негізгі ережелерін енгізді, сонымен бірге, билер сотын қалпына келтірді. Мемлекет пен оның әскерін нығайту жолдарын жетік білетін хан мұсылмандық құқық ережелерін бекітті. Салық саясаты да оны тиімді жолмен жинауға бағытталды.
1841 жылы Кенесары хан тағына отырғаннан кейін, көтеріліске қатысушылар әскери қимылын үдете түсті, олар қоқандықтардың елеулі күштері бекінген Жүлек, Ақмешіт, Жаңақорған, Созақ қамалдарын қоршауға алды.
Кенесары өзінің басты мақсаты — азаттыққа қол жеткізу үшін ортақ жауға қарсы үш жүздің күш біріктіре күрес жүргізуі керек екенін түсінді. Алайда ұлт-азаттық күрестің 1844–45 жылдары қарқыны үдей түскен кезеңде де қазақтардың басы толық бірікпеді. Көтерілістің бас кезінде-ақ қазақтар қарама-қарсы екі топқа бөлінді: бірі Кенесары жағында болса, екіншісі патшаның жүргізген саясатын қолдады.
1846 жылы Ресей жасақтары мен отаршылдыққа бойұсынған қазақ сұлтандарының әскери құрылымдары оны Кіші және Орта жүздер аумағынан ығыстырды.
Кенесары Қасымұлы хан, саясаткер, дипломат ретінде қазақтың үш жүзі руларының едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре алды. Оның әскерінің жалпы саны кейде 20 000 адамға дейін жетті. Халықтың бас көтеруіне Орта жүздің көптеген сұлтандары мен билері қосылды.
Кенесары бастаған халық көтерілісінің ауқымы кең болды, ол 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың басындағы азаттық жолындағы өзге қозғалыстардан қазақ рулары көп қоныстанған негізгі аудандарды қамтуымен ерекшеленеді.
Кенесары мемлекет құрылымына көп көңіл бөлді, елді басқаруда жаңа құрылымдар мен ережелер енгізді, сонымен бірге істен шығарылған құрылымдарды қайта қалпына келтірді. Әскер қатарында қатаң тәртіп орнатты. Әскерді ұзақ дала соғыстарына бейімдеу үшін мыңдықтар мен жүздіктерге бөліп басқару құрылымын құрды. Ол қажет ақпараттарды жеткізіп тұратын тыңшыларына да сүйенді, саяси күрес пен дипломатияның тиімді әдістерін қолданды. Мемлекеттің ішкі саясатын хан өзі қатаң бақылауға алды, ру аралық қақтығыстардың жолын кесті.
Хандықтың құлдырауы
Үш жүздің қазақтарының біріккен ұлт-азаттық қозғалысы Ресейді қатты алаңдатты. 1843 жылы шілденің 27 І Николай империя құрамындағы қазақ хандығына қарсы ең көлемді әскери қозғалыстарға рұқсат беретін басқа мемлекет болмауы тиіс деген қағазға қол қойды.
Бір кезеңде патша әскерлерімен және ымыраға келмес сұлтандармен күрес жүргізген Кенесары 1843–44 жылдары біраз жеңістерге қол жеткізсе де, шегінуге мәжбүр болды. Шегіне келе Кенесары қырғыз жеріне шекаралас Ұлы жүздің аумағына орналасты. Ханның келесі бағыты қырғыз халқын орыс отаршылдығына қарсы ортақ күреске көтеру болды, алайда ол манаптар тарапынан күшті тойтарысқа тап болды.
Кенесары Тоқмақ маңындағы екі жақтың күші тең емес шайқаста қаза болды. Кенесары сіңірген тарихи еңбегі — ол қазақ халқының салт-дәстүрін сақтай отырып, оны бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күреске жұмылдырды. Кенесары ханның саясаты және идеологиясы ұлттың даму жолындағы өзекті мәселелерді шешуге бағытталды.
Сыртқы саясаты
Кенесары сыртқы саясатында орта азиялық хандықтармен одақтас және әскери қатынастар орнатты. Әкесі Қасым төре кезінде Қоқан хандығымен қатынастарды сақтады. Бірақ әкесі мен ағасын қоқандықтар өлтірді, кейін өзі тұтқындалған. Қоқан ханы Мұхаммад Алихан оны тұтқыннан босатты және отбасы мен мүлігін қайтарды. Кенесары Хиуа хандығына жол бастады. Хиуа ханы Аллакули оны құрметпенен қарсы алып, Бұқараға қарсы одақ құруды ұсынды. Бірақ бұл ұсынысты қабылдай тұра, Бұқара жағын ұмытпады. Бұқара әмірі Насрұлла хан Хиуаға қарсы одақты ұсынды. Кенесары хан оған Қоқанға қарсы одақты ұсынды. Сөйтіп, Кенесары екі хандықтан да көмек алуға талпынды. Ресей империясымен қатынастар ауыр болған, хандық билік таратылғаннан кейін патша үкіметі оны хан ретінде мойындамады. Кенесары империямен бейбіт туралы келіссөздер жүргізді. 1841–1843 жылдары Кенесары мен Ресей империясы бейбіт келісімге жетті. Бірақ Орынбордың губернаторы ретінде Обручев келіп, бейбіт туралы келісімдер бұзылып, Кенесарыға қарсы жазалау әрекеті басталды. 1844 жылы Орынбор губернаторы атынан елші ретінде шекаралық комиссия мүшесі Баймұханбет Жаманшы келіп, ханға Обручевтің хатын берді. Герн мен Долгов басқарған, патша үкіметінің елшілігі келді. Елшіліктің мақсаты: Кенесарыны Ресейге бағындыру және оның талаптарын орындату. Кенесары да өз талаптарын айтқан. Екі жақ та бір-бірінің талаптарын мойындамағандықтан, бұл келіссөз нәтиже бермеген. Кенесары қырғыздарды ұмытқан жоқ. Өзінің адамдарын Орман ханға жіберіп, бірақ ол ханның кеңесшілері Кенесарымен одақ құрғысы келмеді. Одан кейін Кенесары Қытайды таңдады. Елшілікті Даогуану императорына жіберген. Даогуану Абылай ханның кезіндегі қатынастарды қайта құруға уәде берген.
Өлімі
Қоқаннан қайтып келгеннен кейін Кенесары Орта жүздің жеріне келген. Бірақ оған дейін Ресей шешуші әрекеттерді ойластырды, содан Орта жүзде күресті жалғастыру мүмкін емес болды. Сонда Кенесары Ұлы жүзге бару туралы шешім қабылдады. Ұлы жүзге інісі Наурызбайдың қасына жүз жігітті оларға көшпенді жер бөлуіне жіберді. Рүстем сұлтан Наурызбайды қабылдап, жер бөлуді және Кенесарыны қолдайтынына уәде берген. 1846 жылы хан Орта жүзден кетті. Ұлы жүздің аумағына келген ол қырғыз манаптарымен келіссөздерді бастады. Олар ханды қолдаймыз деп уәде берген, негізінде қосарланған саясат жүргізген болатын. Екі жақтың арасындағы тыныштықты қырғыздар Саурық батырдың өлтіргенімен бұзды. 1847 жылдың сәуірінде олардың әрекеттеріне жауап ретінде Кенесары 15 мыңдық әскерімен Қырғызстанға басып кірді. Бұл шабуыл өте қатал болды, содан қырғыздар соғысқа дайындықты бастады. Майтөбе қаласында Кеклік-Сеңгірде Орманның жетекшілігімен қырғыз манапасымен шайқас өтті. Бірақ шайқас кезінде сұлтан Рүстем мен Сыпатай Кенесарыны сатып кетіп, оның әскерінің басым бөлігін алып кетті. Шайқас бірнеше күнге созылды. Кенесары ұсталып және тұтқында үш айдай болған,өйткені қырғыздар онымен не істейтінін білмеген. Содан оны өлтіру туралы шешім қабылданды. Көз жұмбас бұрын Кенесары намаз оқуға рұқсат сұраған. Басынан айырылды. Оның басын қырғыз манабы Орман балауыз мөрімен жазылған хатпенен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Горчаковқа сыйлап, қырғыздардың Ресей империясына деген адалдығын көрсеткісі келді.
Кенесары туралы ақын-жазушылар шығармалары
Кенесары қазақ халқының дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру, халқын бодандықтан құтқарып, басын біріктіру, азаттық пен бостандыққа қол жеткізіп, тәуелсіз ел ету мұратын көздеген сұңғыла саясатшы, қайраткер, ірі мәмілегер, дарынды әскери қолбасшы ретінде ел есінде қалды. Кенесарының өмірі мен азаттық жолындағы күресі көптеген ақын-жазушылардың шығармаларына арқау болды. Нысанбай ақынның «Кенесары – Наурызбай» дастаны (19 ғ.) 1875 жылы сұлтан Жантөриннің тәржімасымен «Орыс географиялық қоғамы Орынбор бөлімшесінің жазбаларында» орыс тілінде жарияланды. 20 ғасырдың 30-жылдары М. Әуезов «Хан Кене» пьесасын (сахнаға бірер қойылуынан кейін тыйым салынған), 60-жылдары И. Есенберлин «Қаһар» романын жазды. Алғашқы зерттеулер ішінде «Қазақ сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі» деген тақырыппен Н.Середаның 1870 жылы «Вестник Европы» журналының бірнеше нөміріне бастырған кітабының дерек көзі ретіндегі маңызы зор. 1888 ж. Ташкентте «Кенесары мен Садық» деген атпен шыққан Кенесарының баласы сұлтан Ахмет Кенесариннің естеліктер жинағы да құнды еңбек болып табылады. Кеңес өкіметі тұсында Кенесарының күрес жолына іргелі ғылыми зерттеу арнаған тарихшы-ғалым Е. Бекмаханов («ХІХ ғасырдың 20 – 40-жылдарындағы Қазақстан», 1947) саяси қуғын-сүргінге ұшырады. Кенесары тұлғасына жаңаша қарап, оның шынайы бағасын беру ісі Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналғаннан кейін ғана қолға алынды. Тарихшылар (Ж. Қасымбаев, т.б.) өз зерттеулерін жариялады. 2002 жылы Кенесарының туғанына 200 жыл толуына орай халықаралық ғылыми конференция өтті. Астана қаласында Кенесары ханға ескерткіш қойылған және оның есімімен аталатын көше бар.
Дереккөздер
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
| Бұл мақалада дереккөздер жетіспейді. Ақпарат тексерілуі керек немесе мақала жойылуға ұсынылады. Сіз бұл мақаланы өңдеп үлес қоса аласыз: ол үшін сенімді дереккөздерге сілтеме жасау керек. |
Сілтемелер
- Хан Кененiң рухы асқақтаған күн
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kenesary han nemese Kenesary Қasymuly 1802 Kokshetau oniri 1847 Қyrgyzstan Kekilik Sengir angary memleket kajratkeri әskeri kolbasshy kazak halkynyn 1837 1847 zhyldardagy ult azattyk kozgalysynyn kosemi Қazak handygynyn songy hany 1841 1847 Kenesary Shyngys hannyn 27 shi urpagy Abylaj hannyn nemeresi Kenesary ҚasymulyLauazymyOrta zhүzdin hany1841 1847Izashary Ғubajdolla hanTu Қazak handygynyn hany1841 1847Izashary Abylaj hanIzbasary memleket kuladyӨmirbayanyDini islam sunnizmDүniege kelui 1802 1802 Soltүstik Қazakstan KokshetauҚajtys boluy 1847 1847 Қyrgyzstan MajtobeӘkesi Қasym sultanZhubajy Kүnimzhan hanym Zhanyl hanymBalalary uldary Syzdyk Zhapar Omar Osman Әbubәkir Shygaj Tajshyk Ahmetondeu Balalyk shagyOrdasyn Kokshetauga tikken Abylaj hannyn otyz uly bolgan Abylajdyn kalmak kontajshysy Қaldan Serennin kyzynan dүniege kelgen balasy Қasym sultannyn bәjbishesi Ajkүmisten Kenesary alty agajyndy Sarzhan Esengeldi Koshek Agataj Bopaj ekinshi әjelinen Nauryzbaj tugan Kenesary ozge bauyrlary sekildi koshpeli әskeri aksүjekter kauymynyn dәstүrine saj zhastajynan shabandoz ushy kiyrsyz dalanyn katal tabigatyna shynykkan kiyndykka tozimdi bolyp tәrbielenedi Zheke basynyn erlik kasietteri birbettigi alga kojgan maksatyna zhetu zholyndagy kajsarlygy men dүlej kүsh zhigeri onyn zhetekshilik kabiletin ajnalasyna erte mojyndatkan Kenesarynyn sayasi kozkarasynyn kalyptasuy Resej imperiyasynda I Petr biligi kezeninen bastalgan Resej men Қazak handygy arasyndagy katynastar sipatymen tygyz bajlanysta boldy Resej imperiyasy ozine shekaralas zhatkan Қazak handygyn kүlli Aziya elderi men zherlerine bastar kakpa dep eseptegendikten ony Resejge kosyp alu kazhettigine erekshe mәn bergen di Қazak handygy aumagyn imperiyaga kүshtep kosu onyn otarlanuymen katar zhүrdi Resej otarshyldygynyn ereksheligi orys soldatynyn sonynan orys muzhygy ilesip otyratyndygynda sojtip zhaulap algan zherin orys zherine ajnaldyryp zhiberuge tyrysatynynda M Shokaj edi Atasy Abylaj han zamanynan beri үdej tүsken bul process zhas sultan Kenesary sanasyna ult tәuelsizdigine tongen kauipti teren tүjsintti Patsha үkimetinin 1822 zhylgy Sibir kazaktary turaly Zhargysy kalyptaskan handyk kurylymdy dәstүrli bilik үlgilerin zhojyp kazak elin zhalpyresejlik baskaru zhүjesine sinistirip zhiberudi kozdedi Sol maksatta kazak dalasyna orys sharualary agylyp kelip konystana bastady Abylaj hannan kejin ornyna bilikke kelgen Uәli han 1781 1821 patsha әkimshiliginin Kokshetau alkabynda kala kurylysyn bastauyna kelisim berdi Uәli olgennen kejin han sajlangan balasy Ғubajdollany Resej үkimeti bekitpej tastady zhәne orta zhүzde handyk bilikti zhojdy Қarsylyk korsetken Ғubajdollany tutkyndap Sibirge zher audardy Osygan bajlanysty Kenesary Resej men Abylaj han arasynda zhasalgan zhazbasha kelisimsharttyn buzylganyna narazylyk bildirdi Onyn Alla kostasa kazaktardyn basyn biriktiremiz de kajtadan Abylaj han tusyndagydaj dәrezhege zhetemiz degen pikiri әkesi Қasym sultannyn bauyrlarynyn koptegen kazak batyrlarynyn tarapynan koldau tapty Olar Resejge karsy Қokan hanymen odaktasa otyryp kүrespek bolgan edi birak үmitteri aktalmady Kerisinshe 1836 zhyly Қokan bileushisinin nuskauymen Kenesarynyn bauyry Sarzhan oltiriledi 1840 zhyly әkesi Қasym tore kaza tapty Kenesary Abylaj han tusyndagy Қazak handygynyn aumaktyk tutastygyn kalpyna keltirudi Resej kuramyna kirmegen ajmaktardyn tәuelsizdigin saktaudy kozdedi Otarshyldarga karsy sogysty bastamas buryn Kenesary birneshe ret diplomatiyalyk kadamdar zhasap I Nikolaj patshaga Orynbor general gubernatorlary V A Perovskijge V A Obruchevke Sibir general gubernatory P D Gorchakovka hat zholdady Akyldy sayasatshy zhәne әskeri kolbasshy retinde Kenesary zhaudyn mykty karuly kүshi bar ekendigin zhaksy tүsindi sol sebepti sogyska mukiyat dayarlandy Bul onyn kazaktyn үsh zhүzin bir maksat zholyna biriktiru sayasatynan karu zharak sogudy sonyn ishinde zenbirek kuyudy zhүzege asyru үshin orys zhәne ozge el sheberlerin tartuynan korinedi Kenesarynyn kol astyna 20 mynga zhuyk sarbaz zhinaldy Onyn ishinde Orta zhүz rularynan baska Kishi zhүzdin shekti tama tabyn alshyn shomekej zhappas zhagalbajly t b rularynyn Ұly zhүzdin үjsin dulat t b rularynyn sarbazdary boldy Kenesarynyn zhauga karsy zhorygynda Agybaj Iman Basygara Angal Zhanajdar Zheke Suranshy Bajsejit Zholaman Bukarbaj Mynzhasar t b batyrlar ayanbaj shajkasty Әskeri kimyldar 1838 zhyly Akmola Aktau kamaldaryna shabuyl zhasaudan bastaldy Koterilisshiler kamaldardy ortep zhiberdi Kenesary sogys aukymyn Torgaj arkyly Kishi zhүz zherine karaj kenejtti 1841 zhyly kyrkүjekte Kenesary үsh zhүzdin okilderi zhiynynda kazak halkynyn hany bolyp sajlandy Osy zhyly Kenesarynyn әskeri Қokan handygynyn ieligindegi Sozak Zhanakorgan Akmeshit kamaldaryn aldy 1843 zhyly Resej үkimeti Kenesaryga karsy ken kolemdi әskeri zhoryk ujymdastyrdy Kenesarynyn әskeri Resej әskeri men Resej zhagynda kүresushi kazak sultandaryn birneshe ret ojsyrata zhendi Alajda әskeri kuaty әldekajda basym zhau Kenesary sarbazdaryn Zhetisuga sheginuge mәzhbүr etti Azattyk үshin shajkasta Kenesary kyrgyz manaptarynyn ozine bagynuyn talap etti Alajda patsha әkimderimen kupiya bajlanysta bolgan manaptar ogan mojynsunbady Kenesary bagynudan bas tartkan kyrgyzdarga shabuyl zhasady Өz zhaktastary ishindegi opasyzdyk saldarynan Kenesary men inisi Nauryzbaj dushpandarynyn kolyna tүsedi Kenesary ajuandykpen oltiriledi Zhaulary onyn basyn kesip alyp orys әkimshiligine zhiberedi Knyaz Gorchakov Kenesarynyn basyn Batys Sibir bas baskarmasyndagy Kenesary bүligi turaly iske kosyp saktauga bujryk beredi Koterilis1827 zhyldan bastap Abylajdyn urpaktary kazak handygyn patshalyk Resej ezgisinen bosatu zholyndagy kүreste belsendilik tanytty Kenesarynyn әkesi Қasym men үlken agasy Sarzhan bastagan zhasaktar orys auyldary men keruenderine shabuyl zhasap turdy kazak auyldaryn otarlyk bugaudan bosatty Mine solardyn zholyn zhalgastyrushy Kenesary Қasymuly da memleket tәuelsizdiginin ote manyzdy is ekenin halyk sanasyna kuyuda kyruar enbekter atkardy Memleket mүddesin korgau zholynda zhaudy zhenip tәuelsizdikke kol zhetkizu үshin halykty biliktilikpen baskaru kop septigin tigizetinin ol zhete tүsindi Kenesary Қasymuly oz ajnalasyna en adal kenesshiler men batyrlardy halyk arasynan otarlyk ezgige karsy en bedeldi belsendi azamattardy toptastyra bildi 1838 zhyly Akmola Aktau kamaldaryna shabuyl zhasaudan bastaldy Koterilisshiler kamaldardy ortep zhiberdi Kenesary sogys aukymyn Torgaj arkyly Kishi zhүz zherine karaj kenejtti 1841 zhyly kyrkүjekte Kenesary үsh zhүzdin okilderi zhiynynda kazak halkynyn hany bolyp sajlandy Osy zhyly Kenesarynyn әskeri Қokan handygynynieligindegi Sozak Zhanakorgan Akmeshit kamaldaryn aldy 1843 zhyly Resej үkimeti Kenesaryga karsy ken kolemdi әskeri zhoryk ujymdastyrdy Kenesarynyn әskeri Resej әskeri men Resej zhagynda kүresushi kazak sultandaryn birneshe ret ojsyrata zhendi Kenesary sultan en aldymen 1837 kopesterdin keruenin kүzetip kele zhatkan horunzhij Rytovtyn әskerin tas talkan etti Kenesary koly algashky en kolemdi әreketin 1838 zhyly 26 mamyrda Akmola bekinisin korshap orteuden bastady Қamal bastygy әskeri starshina Karbyshev pen Akmola aumagynyn aga sultany Қonyrkulzha Қudajmendin tongen azhaldan kutylyp ketti Kenesary endi Torgajga bet burdy Kenesary Қasymuly patsha okilderine zhazgan hattarynda bul әreketin Resej shekaralaryna zhakyndatuga umtylu sol arkyly kelissoz procesterin zhenildetu dep tүsindirdi Shyn mәninde batyrdyn negizgi maksaty 1836 38 zhzh Isataj Tajmanuly bastagan ult azattyk koterilisi bolyp otken Kishi zhүzdi zhalpyhalyktyk koteriliske kosu boldy 1840 zhylgy Kenesarynyn Tashkentke zhoryk zhasau zhajly ojynan bas tartuga tura keldi Sebebi sarbazdardyn arasynda zhukpaly auru taragan bolatyn 1844 zhyly 21 shildedegi tүngi shajkasta Kenesary koly Ahmet Zhantoreulynyn әskerin tas talkan etti Ұrys dalasynda patsha үkimetin koldagan 44 sultan azhal kushty Al Zhantoreulyna komekke kelgen Dunikovskij Kenesarynyn әskerine zhakyndauga korykkandyktan eshnәrse zhasaj almady 1845 zhyly Kenesary hannyn әskeri Merke bekinisin basyp aldy Dәl osy zhyly patshanyn bujrygymen Kenesary auylyna Dolgov pen Gern elshiligi keldi Қos tarap eshkandaj da kelisimge kele almady Patsha okimeti koterilistin aldyngy nәtizhelerin zhokka shygaratyn kisynsyz talaptar kojgandyktan Kenesary patshanyn barlyk talabyn oryndaudan bas tartty Ak kiizge koterilui1841 zhyly Kenesary han sajlandy onyn sayasatynyn basty maksaty kazak handygyn kajta kalpyna keltiru boldy Kenesary memleketti baskaruda sharigattyn negizgi erezhelerin engizdi sonymen birge biler sotyn kalpyna keltirdi Memleket pen onyn әskerin nygajtu zholdaryn zhetik biletin han musylmandyk kukyk erezhelerin bekitti Salyk sayasaty da ony tiimdi zholmen zhinauga bagyttaldy 1841 zhyly Kenesary han tagyna otyrgannan kejin koteriliske katysushylar әskeri kimylyn үdete tүsti olar kokandyktardyn eleuli kүshteri bekingen Zhүlek Akmeshit Zhanakorgan Sozak kamaldaryn korshauga aldy Kenesary ozinin basty maksaty azattykka kol zhetkizu үshin ortak zhauga karsy үsh zhүzdin kүsh biriktire kүres zhүrgizui kerek ekenin tүsindi Alajda ult azattyk kүrestin 1844 45 zhyldary karkyny үdej tүsken kezende de kazaktardyn basy tolyk birikpedi Koterilistin bas kezinde ak kazaktar karama karsy eki topka bolindi biri Kenesary zhagynda bolsa ekinshisi patshanyn zhүrgizgen sayasatyn koldady 1846 zhyly Resej zhasaktary men otarshyldykka bojusyngan kazak sultandarynyn әskeri kurylymdary ony Kishi zhәne Orta zhүzder aumagynan ygystyrdy Kenesary Қasymuly han sayasatker diplomat retinde kazaktyn үsh zhүzi rularynyn edәuir boligin oz tuy astyna biriktire aldy Onyn әskerinin zhalpy sany kejde 20 000 adamga dejin zhetti Halyktyn bas koteruine Orta zhүzdin koptegen sultandary men bileri kosyldy Kenesary bastagan halyk koterilisinin aukymy ken boldy ol 18 gasyrdyn sony men 19 gasyrdyn basyndagy azattyk zholyndagy ozge kozgalystardan kazak rulary kop konystangan negizgi audandardy kamtuymen erekshelenedi Kenesary memleket kurylymyna kop konil boldi eldi baskaruda zhana kurylymdar men erezheler engizdi sonymen birge isten shygarylgan kurylymdardy kajta kalpyna keltirdi Әsker katarynda katan tәrtip ornatty Әskerdi uzak dala sogystaryna bejimdeu үshin myndyktar men zhүzdikterge bolip baskaru kurylymyn kurdy Ol kazhet akparattardy zhetkizip turatyn tynshylaryna da sүjendi sayasi kүres pen diplomatiyanyn tiimdi әdisterin koldandy Memlekettin ishki sayasatyn han ozi katan bakylauga aldy ru aralyk kaktygystardyn zholyn kesti Handyktyn kuldyrauyҮsh zhүzdin kazaktarynyn birikken ult azattyk kozgalysy Resejdi katty alandatty 1843 zhyly shildenin 27 I Nikolaj imperiya kuramyndagy kazak handygyna karsy en kolemdi әskeri kozgalystarga ruksat beretin baska memleket bolmauy tiis degen kagazga kol kojdy Bir kezende patsha әskerlerimen zhәne ymyraga kelmes sultandarmen kүres zhүrgizgen Kenesary 1843 44 zhyldary biraz zhenisterge kol zhetkizse de sheginuge mәzhbүr boldy Shegine kele Kenesary kyrgyz zherine shekaralas Ұly zhүzdin aumagyna ornalasty Hannyn kelesi bagyty kyrgyz halkyn orys otarshyldygyna karsy ortak kүreske koteru boldy alajda ol manaptar tarapynan kүshti tojtaryska tap boldy Kenesary Tokmak manyndagy eki zhaktyn kүshi ten emes shajkasta kaza boldy Kenesary sinirgen tarihi enbegi ol kazak halkynyn salt dәstүrin saktaj otyryp ony bostandyk pen tәuelsizdik zholyndagy kүreske zhumyldyrdy Kenesary hannyn sayasaty zhәne ideologiyasy ulttyn damu zholyndagy ozekti mәselelerdi sheshuge bagyttaldy Syrtky sayasatyKenesary syrtky sayasatynda orta aziyalyk handyktarmen odaktas zhәne әskeri katynastar ornatty Әkesi Қasym tore kezinde Қokan handygymen katynastardy saktady Birak әkesi men agasyn kokandyktar oltirdi kejin ozi tutkyndalgan Қokan hany Muhammad Alihan ony tutkynnan bosatty zhәne otbasy men mүligin kajtardy Kenesary Hiua handygyna zhol bastady Hiua hany Allakuli ony kurmetpenen karsy alyp Bukaraga karsy odak kurudy usyndy Birak bul usynysty kabyldaj tura Bukara zhagyn umytpady Bukara әmiri Nasrulla han Hiuaga karsy odakty usyndy Kenesary han ogan Қokanga karsy odakty usyndy Sojtip Kenesary eki handyktan da komek aluga talpyndy Resej imperiyasymen katynastar auyr bolgan handyk bilik taratylgannan kejin patsha үkimeti ony han retinde mojyndamady Kenesary imperiyamen bejbit turaly kelissozder zhүrgizdi 1841 1843 zhyldary Kenesary men Resej imperiyasy bejbit kelisimge zhetti Birak Orynbordyn gubernatory retinde Obruchev kelip bejbit turaly kelisimder buzylyp Kenesaryga karsy zhazalau әreketi bastaldy 1844 zhyly Orynbor gubernatory atynan elshi retinde shekaralyk komissiya mүshesi Bajmuhanbet Zhamanshy kelip hanga Obruchevtin hatyn berdi Gern men Dolgov baskargan patsha үkimetinin elshiligi keldi Elshiliktin maksaty Kenesaryny Resejge bagyndyru zhәne onyn talaptaryn oryndatu Kenesary da oz talaptaryn ajtkan Eki zhak ta bir birinin talaptaryn mojyndamagandyktan bul kelissoz nәtizhe bermegen Kenesary kyrgyzdardy umytkan zhok Өzinin adamdaryn Orman hanga zhiberip birak ol hannyn kenesshileri Kenesarymen odak kurgysy kelmedi Odan kejin Kenesary Қytajdy tandady Elshilikti Daoguanu imperatoryna zhibergen Daoguanu Abylaj hannyn kezindegi katynastardy kajta kuruga uәde bergen ӨlimiҚokannan kajtyp kelgennen kejin Kenesary Orta zhүzdin zherine kelgen Birak ogan dejin Resej sheshushi әreketterdi ojlastyrdy sodan Orta zhүzde kүresti zhalgastyru mүmkin emes boldy Sonda Kenesary Ұly zhүzge baru turaly sheshim kabyldady Ұly zhүzge inisi Nauryzbajdyn kasyna zhүz zhigitti olarga koshpendi zher boluine zhiberdi Rүstem sultan Nauryzbajdy kabyldap zher boludi zhәne Kenesaryny koldajtynyna uәde bergen 1846 zhyly han Orta zhүzden ketti Ұly zhүzdin aumagyna kelgen ol kyrgyz manaptarymen kelissozderdi bastady Olar handy koldajmyz dep uәde bergen negizinde kosarlangan sayasat zhүrgizgen bolatyn Eki zhaktyn arasyndagy tynyshtykty kyrgyzdar Sauryk batyrdyn oltirgenimen buzdy 1847 zhyldyn sәuirinde olardyn әreketterine zhauap retinde Kenesary 15 myndyk әskerimen Қyrgyzstanga basyp kirdi Bul shabuyl ote katal boldy sodan kyrgyzdar sogyska dajyndykty bastady Majtobe kalasynda Keklik Sengirde Ormannyn zhetekshiligimen kyrgyz manapasymen shajkas otti Birak shajkas kezinde sultan Rүstem men Sypataj Kenesaryny satyp ketip onyn әskerinin basym boligin alyp ketti Shajkas birneshe kүnge sozyldy Kenesary ustalyp zhәne tutkynda үsh ajdaj bolgan ojtkeni kyrgyzdar onymen ne istejtinin bilmegen Sodan ony oltiru turaly sheshim kabyldandy Koz zhumbas buryn Kenesary namaz okuga ruksat suragan Basynan ajyryldy Onyn basyn kyrgyz manaby Orman balauyz morimen zhazylgan hatpenen Batys Sibirdin general gubernatory Gorchakovka syjlap kyrgyzdardyn Resej imperiyasyna degen adaldygyn korsetkisi keldi Kenesary turaly akyn zhazushylar shygarmalaryKenesary kazak halkynyn derbes memlekettiligin kalpyna keltiru halkyn bodandyktan kutkaryp basyn biriktiru azattyk pen bostandykka kol zhetkizip tәuelsiz el etu muratyn kozdegen sungyla sayasatshy kajratker iri mәmileger daryndy әskeri kolbasshy retinde el esinde kaldy Kenesarynyn omiri men azattyk zholyndagy kүresi koptegen akyn zhazushylardyn shygarmalaryna arkau boldy Nysanbaj akynnyn Kenesary Nauryzbaj dastany 19 g 1875 zhyly sultan Zhantorinnin tәrzhimasymen Orys geografiyalyk kogamy Orynbor bolimshesinin zhazbalarynda orys tilinde zhariyalandy 20 gasyrdyn 30 zhyldary M Әuezov Han Kene pesasyn sahnaga birer kojyluynan kejin tyjym salyngan 60 zhyldary I Esenberlin Қaһar romanyn zhazdy Algashky zertteuler ishinde Қazak sultany Kenesary Қasymovtyn bүligi degen takyryppen N Seredanyn 1870 zhyly Vestnik Evropy zhurnalynyn birneshe nomirine bastyrgan kitabynyn derek kozi retindegi manyzy zor 1888 zh Tashkentte Kenesary men Sadyk degen atpen shykkan Kenesarynyn balasy sultan Ahmet Kenesarinnin estelikter zhinagy da kundy enbek bolyp tabylady Kenes okimeti tusynda Kenesarynyn kүres zholyna irgeli gylymi zertteu arnagan tarihshy galym E Bekmahanov HIH gasyrdyn 20 40 zhyldaryndagy Қazakstan 1947 sayasi kugyn sүrginge ushyrady Kenesary tulgasyna zhanasha karap onyn shynajy bagasyn beru isi Қazakstan tәuelsiz memleketke ajnalgannan kejin gana kolga alyndy Tarihshylar Zh Қasymbaev t b oz zertteulerin zhariyalady 2002 zhyly Kenesarynyn tuganyna 200 zhyl toluyna oraj halykaralyk gylymi konferenciya otti Astana kalasynda Kenesary hanga eskertkish kojylgan zhәne onyn esimimen atalatyn koshe bar DerekkozderTarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Bul makalada derekkozder zhetispejdi Akparat tekserilui kerek nemese makala zhojyluga usynylady Siz bul makalany ondep үles kosa alasyz ol үshin senimdi derekkozderge silteme zhasau kerek SiltemelerHan Kenenin ruhy askaktagan kүn