Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Иқан шайқасы — 1864 жылы желтоқсанда Ресейдің Орта Азияға өктемдігін жүргізу кезінде Иқан ауылы маңында болған Есаул 2-ші Орал казак полкінің 4-жүздігі мен Әлімқұлдың қоқан әскері арасында болған қақтығыс.
| Иқан шайқасы | |||
| Негізгі қақтығыс: Қоқан-Ресей соғысы | |||
 Иқан түбінде болған ұрысқа арналған ескерткіш | |||
| Дата | 1864 жылы 16 желтоқсан — 1864 жылы 18 желтоқсан | ||
|---|---|---|---|
| Орын | Иқан ауылының маңы (қазір Түркістан облысы, Қазақстан) | ||
| Нәтиже | орыс казактарының қоршаудан шығуы, Әлімқұл жорығының басылуы | ||
| Қарсыластар | |||
| |||
| Қолбасшылары | |||
| |||
| Тараптар күші | |||
| |||
| Шығындар | |||
| |||
Шайқас қарсаңындағы жағдай
Шымкентті алғаннан кейін орыс әскерлері 1864/65 ж. қыста Орта Азияның ең ірі қаласы Ташкентке жол ашты, Түркістан әскери губернаторы М.Г.Черняев қалаға қайтадан шабуыл жасауды жоспарлады. Қоқан билігі өз кезегінде бейтарап бақылаумен шектелмей, орыстарды арандату үшін қасақана әрекеттерге барды.
1864 жылдың қараша айының аяғында Қоқан билеушісі Әлімқұл 10 мыңдық Қоқан әскерін арбалы керуенін, зеңбірегін, жауынгерлік керек-жарақтарын бастап, алдын ала жалған ақпарат таратып, онымен бірге Ташкенттен жолға шығады. Бірақ қоқандықтар Шымкентке жасырын жақындай алмады: Түркістан басшысы полковник Жемчужников қала маңындағы далада кейбір қаңғыбас топтардың пайда болғанын естіп, 1864 жылы 4 желтоқсанда есаул Василий Родионович Серов бастаған жүз Орал казактарын барлауға жібереді.
Алда келе жатқан үлкен қауіптен хабарсыз жүздік бір ғана «керік зеңбірек» пенен аздаған азық-түлік алып жолға шықты. Жасақ қолбасшысы қарсы келе жатқан қырғыздардан Түркістаннан 20 шақырым жердегі Иқан ауылын жау басып алғанын, олардың Әлімқұл жасақтарының саны туралы хабары жоқ екенін біледі.
Шайқас барысы
Жүздік Иқан ауылының маңында Түркістан қаласын алуға жорыққа шыққан Қоқан хандығының аталығы молда Әлімқұл бастаған он мыңдай әскері бар Қоқан әскеріне күтпеген жерден тап болады: қырғыз барлаушысы Ахмет «көлдегі қамыстай көп қоқандық бар» деп хабар жеткізді. Тек жырада орналаса алып, түйелердің жүгін түсіріп, азық-түлік қаптарынан бөгет жасап үлгерген казактар әп-сәтте қоршауға алынды.
Қоқандықтардың атты әскерінің алғашқы шабуылын Сібір казактары әскерінен қашып келіп, мұсылманша Осман аталған урядник күтпеген жерден Орал казактарына у-шулап бас салды, бірақ мылтықтардың дүркіндете атуы менен бытыраның әсерінен тойтарылған болатын. Азиялықтар бұл әрекетті 2-3 рет қайталап, казактардың жақсы бағытталған атыстары орыс қорғанысының айналасына тізілген мәйіттерді үйіп-төккенде ғана казактарға жақын жерде тұрақ құрып, оттарын жақты. Үш күн бойы тамақсыз, сусыз, арасында Ақиарды қорғауға қатысқан Орал казактары өлі жылқылардың денесінің артына тығылып, тақыр далада айналмалы қорғаныс жүргізді. Қоқандықтар түні бойы оқ жаудырды, таң атқаннан кейін атыс күшейіп, өзегі бар гранаталар жылқыларды өлтіріп, казактарды жарақаттай бастады. Орал казактары бұған жауап қайтарды, батылдығын көрсету үшін жақындаған аттың үстіндегі жігіттерді дөп тигізіп түсіріп, сәнді киімі және ат әшекейімен ерекшеленетін қоқандық қолбасшыларды атып, артиллерияшыларды көздеді. Алдында ұзақ мерзімді шайқастарға қажеттінің бәрімен жабдықталған тұтас әскер тұрғанын түсінбеген көпшілік өздері шабуылға шығуға ынталы болды, бірақ Серов бұған жол бермеді.
Орыстардың қиян-кескі қарсылығын көрген Әлімқұл осы ағаш өсіріліп жатқанда қылшық қалқандарды тоқып, атысты бір секундқа да тоқтатпауды бұйырады.
Түсте Орал казактары қала жағынан зеңбірек даусын естиді — бүкіл қалада небәрі 2½ ротасы бар Түркістан коменданты Иқан маңындағы атыстардан казактардың ұрыс жүргізіп жатқанын түсініп, оларға көмектесу үшін таң сәріде шағын жасақ жіберді. Түркістаннан көмекке жіберілген бұл атқыштар ротасы поручик Сукорконың қолбасшылығымен казактарға үш шақырымдай жете алмай, өздері қалаға әрең оралды – олардың алдын Сыздық Кенесарыұлы сұлтан жасағы кедергі болды. Сыздықтың шағын атты әскер жасағы Түркістаннан Сукорконың ротасын бөгеп, қаланы екі күнге жуық үйіріп жүрді.
Шайқасты тезірек аяқтау үшін Әлімқұл казактарды сатқындыққа көндірмек болды. Ол Серовке жазбахат жіберді:
Енді менен қайда бармақшысың? Әзіреттен жіберілген жасақ жеңіліп, кері қайтты; мыңыңнан (!) бірде-біреуі қалмайды – беріл, біздің дінімізді қабыл ал: ешкімді ренжітпеймін!
Қоқан қолбасшысының жолдауына орыстар тек атыстарды күшейтумен ғана жауап берді, бұл мәселеде келіспеушіліктер болған жоқ және жасақта берілуге дайын адамдар да болмады.
Көп ұзамай Серов Түркістанға екі казакты — Борисов пен Черняевті және адал қырғыз Ахметті жіберді. Оларға соңғы үміт артылды: олар не өлер еді, не күшпен қалаға кірер еді.
Желтоқсанның 6-сы күні таңғы сағат 7-де тағы да жанкешті шайқас басталды, қоқандықтар енді бірден үш жақтан ілгерілей бастады. Осы уақытқа дейін 57 казак қаза болды, ал 42 (тірі қалғандардың барлығы дерлік) жараланды, орыс жасағындағы барлық аттар да қырылды. Қатарынан 4 шабуылды жеңген жаралы оралдықтар барлығы бірге «Алақай!» деп айғайлай есаул Серовтың пәрменімен көтеріліп, шаршы алаңға тұрып, алға жылжып, мыңдаған жау шебін бұзып өтті. Орыс казактарының жанкешті қарсылығы қоқандықтарды таң қалдырды.
Бір уыс казактар сенімді түрде Түркістанға қарай жылжыды, бірақ қоқандықтар өздерін ешбір қауіп-қатерге ұшыратпай атып тастауға болатынын көп ұзамай түсінді. Оқ тиіп құлаған казакқа ат ізін салған қуғыншылар дереу қаптап, құрбанының басын кесуге асықты. Бірақ мұндай қоқандықты «олжасын» көтеріп, жеңіске жеткен сәтте-ақ орыстың дәл көздеген оғы да өлтіретін. Қалып қалғандармен не болып жатқанын көрген казактар бар күшімен жылжыды. 4 оқтан жараланған жүзбасы Абрамичев тіпті оны өлтіруді өтінген; кейін оның денесін әрең таныды.
Күннің аяғында, ымырт батқанда, қала маңында Орал каазктары оларға қарай жүгіріп келе жатқан сарбаздарды көрді. Бұл Түркістан коменданты Иқан жүзіне көмекке жіберген екінші жасақ еді. Казактарды арбаға салып, тура ауруханаға жеткізді.
Губернатор М.Г.Черняев казактардың ерлігіне таң қалып, сол кезде Түркістан комендантының салғырттығы мен уақтылы көмек жібермегені үшін қатты ашуланды.
Шайқас нәтижесі
Дереккөздер
- Глущенко, Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. Мұрағатталған 18 қаңтардың 2016 жылы. — М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. — 575 с. — (Россия забытая и неизвестная. Золотая коллекция). ISBN 978-5-227-02167-0, С. 96
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ikan shajkasy 1864 zhyly zheltoksanda Resejdin Orta Aziyaga oktemdigin zhүrgizu kezinde Ikan auyly manynda bolgan Esaul 2 shi Oral kazak polkinin 4 zhүzdigi men Әlimkuldyn kokan әskeri arasynda bolgan kaktygys Ikan shajkasyNegizgi kaktygys Қokan Resej sogysyIkan tүbinde bolgan uryska arnalgan eskertkishData1864 zhyly 16 zheltoksan 1864 zhyly 18 zheltoksanOrynIkan auylynyn many kazir Tүrkistan oblysy Қazakstan Nәtizheorys kazaktarynyn korshaudan shyguy Әlimkul zhorygynyn basyluyҚarsylastarResej imperiyasy Қokan handygyҚolbasshylaryӘlimkul Syzdyk sultanTaraptar kүshi114 adam 10 000 astam adam artilleriyaShygyndar57 kaza boldy 42 zharakattandy shamamen 500 kaza boldyBul үlgini koru talkylau ondeuShajkas karsanyndagy zhagdajShymkentti algannan kejin orys әskerleri 1864 65 zh kysta Orta Aziyanyn en iri kalasy Tashkentke zhol ashty Tүrkistan әskeri gubernatory M G Chernyaev kalaga kajtadan shabuyl zhasaudy zhosparlady Қokan biligi oz kezeginde bejtarap bakylaumen shektelmej orystardy arandatu үshin kasakana әreketterge bardy 1864 zhyldyn karasha ajynyn ayagynda Қokan bileushisi Әlimkul 10 myndyk Қokan әskerin arbaly keruenin zenbiregin zhauyngerlik kerek zharaktaryn bastap aldyn ala zhalgan akparat taratyp onymen birge Tashkentten zholga shygady Birak kokandyktar Shymkentke zhasyryn zhakyndaj almady Tүrkistan basshysy polkovnik Zhemchuzhnikov kala manyndagy dalada kejbir kangybas toptardyn pajda bolganyn estip 1864 zhyly 4 zheltoksanda esaul Vasilij Rodionovich Serov bastagan zhүz Oral kazaktaryn barlauga zhiberedi Alda kele zhatkan үlken kauipten habarsyz zhүzdik bir gana kerik zenbirek penen azdagan azyk tүlik alyp zholga shykty Zhasak kolbasshysy karsy kele zhatkan kyrgyzdardan Tүrkistannan 20 shakyrym zherdegi Ikan auylyn zhau basyp alganyn olardyn Әlimkul zhasaktarynyn sany turaly habary zhok ekenin biledi Shajkas barysySerov V R polkovnik atagynda sonymen birge onyn kazaktary Zhүzdik Ikan auylynyn manynda Tүrkistan kalasyn aluga zhorykka shykkan Қokan handygynyn atalygy molda Әlimkul bastagan on myndaj әskeri bar Қokan әskerine kүtpegen zherden tap bolady kyrgyz barlaushysy Ahmet koldegi kamystaj kop kokandyk bar dep habar zhetkizdi Tek zhyrada ornalasa alyp tүjelerdin zhүgin tүsirip azyk tүlik kaptarynan boget zhasap үlgergen kazaktar әp sәtte korshauga alyndy Қokandyktardyn atty әskerinin algashky shabuylyn Sibir kazaktary әskerinen kashyp kelip musylmansha Osman atalgan uryadnik kүtpegen zherden Oral kazaktaryna u shulap bas saldy birak myltyktardyn dүrkindete atuy menen bytyranyn әserinen tojtarylgan bolatyn Aziyalyktar bul әreketti 2 3 ret kajtalap kazaktardyn zhaksy bagyttalgan atystary orys korganysynyn ajnalasyna tizilgen mәjitterdi үjip tokkende gana kazaktarga zhakyn zherde turak kuryp ottaryn zhakty Үsh kүn bojy tamaksyz susyz arasynda Akiardy korgauga katyskan Oral kazaktary oli zhylkylardyn denesinin artyna tygylyp takyr dalada ajnalmaly korganys zhүrgizdi Қokandyktar tүni bojy ok zhaudyrdy tan atkannan kejin atys kүshejip ozegi bar granatalar zhylkylardy oltirip kazaktardy zharakattaj bastady Oral kazaktary bugan zhauap kajtardy batyldygyn korsetu үshin zhakyndagan attyn үstindegi zhigitterdi dop tigizip tүsirip sәndi kiimi zhәne at әshekejimen erekshelenetin kokandyk kolbasshylardy atyp artilleriyashylardy kozdedi Aldynda uzak merzimdi shajkastarga kazhettinin bәrimen zhabdyktalgan tutas әsker turganyn tүsinbegen kopshilik ozderi shabuylga shyguga yntaly boldy birak Serov bugan zhol bermedi Orystardyn kiyan keski karsylygyn korgen Әlimkul osy agash osirilip zhatkanda kylshyk kalkandardy tokyp atysty bir sekundka da toktatpaudy bujyrady Tүste Oral kazaktary kala zhagynan zenbirek dausyn estidi bүkil kalada nebәri 2 rotasy bar Tүrkistan komendanty Ikan manyndagy atystardan kazaktardyn urys zhүrgizip zhatkanyn tүsinip olarga komektesu үshin tan sәride shagyn zhasak zhiberdi Tүrkistannan komekke zhiberilgen bul atkyshtar rotasy poruchik Sukorkonyn kolbasshylygymen kazaktarga үsh shakyrymdaj zhete almaj ozderi kalaga әren oraldy olardyn aldyn Syzdyk Kenesaryuly sultan zhasagy kedergi boldy Syzdyktyn shagyn atty әsker zhasagy Tүrkistannan Sukorkonyn rotasyn bogep kalany eki kүnge zhuyk үjirip zhүrdi Vasilij Vereshaginnin Tүrkistan seriyasy sureti Shajkasty tezirek ayaktau үshin Әlimkul kazaktardy satkyndykka kondirmek boldy Ol Serovke zhazbahat zhiberdi Endi menen kajda barmakshysyn Әziretten zhiberilgen zhasak zhenilip keri kajtty mynynnan birde bireui kalmajdy beril bizdin dinimizdi kabyl al eshkimdi renzhitpejmin Қokan kolbasshysynyn zholdauyna orystar tek atystardy kүshejtumen gana zhauap berdi bul mәselede kelispeushilikter bolgan zhok zhәne zhasakta beriluge dajyn adamdar da bolmady Kop uzamaj Serov Tүrkistanga eki kazakty Borisov pen Chernyaevti zhәne adal kyrgyz Ahmetti zhiberdi Olarga songy үmit artyldy olar ne oler edi ne kүshpen kalaga kirer edi Zheltoksannyn 6 sy kүni tangy sagat 7 de tagy da zhankeshti shajkas bastaldy kokandyktar endi birden үsh zhaktan ilgerilej bastady Osy uakytka dejin 57 kazak kaza boldy al 42 tiri kalgandardyn barlygy derlik zharalandy orys zhasagyndagy barlyk attar da kyryldy Қatarynan 4 shabuyldy zhengen zharaly oraldyktar barlygy birge Alakaj dep ajgajlaj esaul Serovtyn pәrmenimen koterilip sharshy alanga turyp alga zhylzhyp myndagan zhau shebin buzyp otti Orys kazaktarynyn zhankeshti karsylygy kokandyktardy tan kaldyrdy Bir uys kazaktar senimdi tүrde Tүrkistanga karaj zhylzhydy birak kokandyktar ozderin eshbir kauip katerge ushyratpaj atyp tastauga bolatynyn kop uzamaj tүsindi Ok tiip kulagan kazakka at izin salgan kugynshylar dereu kaptap kurbanynyn basyn kesuge asykty Birak mundaj kokandykty olzhasyn koterip zheniske zhetken sәtte ak orystyn dәl kozdegen ogy da oltiretin Қalyp kalgandarmen ne bolyp zhatkanyn korgen kazaktar bar kүshimen zhylzhydy 4 oktan zharalangan zhүzbasy Abramichev tipti ony oltirudi otingen kejin onyn denesin әren tanydy Kүnnin ayagynda ymyrt batkanda kala manynda Oral kaazktary olarga karaj zhүgirip kele zhatkan sarbazdardy kordi Bul Tүrkistan komendanty Ikan zhүzine komekke zhibergen ekinshi zhasak edi Kazaktardy arbaga salyp tura auruhanaga zhetkizdi Gubernator M G Chernyaev kazaktardyn erligine tan kalyp sol kezde Tүrkistan komendantynyn salgyrttygy men uaktyly komek zhibermegeni үshin katty ashulandy Shajkas nәtizhesiDerekkozderGlushenko E A Rossiya v Srednej Azii Zavoevaniya i preobrazovaniya Muragattalgan 18 kantardyn 2016 zhyly M ZAO Izdatelstvo Centrpoligraf 2010 575 s Rossiya zabytaya i neizvestnaya Zolotaya kollekciya ISBN 978 5 227 02167 0 S 96