Ер Қаптағай батыр

Ер Қаптағай Матайұлы (1411 жыл – 1537 жыл) — Қазақ хандығын құрушы Жәнібек ханның батырларының бірі. Бұрындық ханның қызметінде болған, Қасым ханның қасынан табылған, хан батырларының бірі әрі бірегейі бола білген айтулы тұлға. Бүкіл Найман қолының қолбасшысы. Қазақ хандығын құру, нығайту және өркендету жолында атқарған елеулі ерліктерінің арқасында аты иісі Наймандардың ұранына айналған, Әз Жәнібек ханның, Бұрындық ханның және Қасым ханның жанынан табыла білген айтулы тұлға.

Ер Қаптағай Матайұлы
Қолдас (Қаптағай) батыр Матайұлы
Лақап аты	Қаптағай, Буратай, Аққұба би
Туған күні	шамамен 1411
Туған жері	Арқа даласы
Қайтыс болған күні	1537 (1537)
Қайтыс болған жері	Шығыс Қазақстан, Тарбағатай тауы, Еміл өзені бойы
Мемлекет	Қазақ хандығы
Әскер түрі	атты әскер
Әскери бөлімі	атты әскер
Басқарды	Шайбани Әбілқайыр әскерін кейін Қазақ хандығының
Шайқасы	Ақ Орданың Ойраттарға қарсы жорықтары
Марапаттары	Бас қолбасшы

Өмібаяны

Найман тайпасы Матай руынан шыққан.

Қазақ хандығы құрылмай тұрғанда наймандардың Әбілқайырдың қол астында болғандығы, Қаптағайдың оның бас батырларының бірі болғандығы баяндалады. Әбілқайыр хан жастай қайтыс болған ұлы-Шах Будақтың асын бергенде, Қаптағайдың немересі күрестен бас жүлдені жеңіп алған. Шах Будақтың 1451 жылы туылып 1460 жылы қайтыс болғанын есепке алсақ, бұл астың 1461 жылы өткені анықталады.

1465 жылы Жәнібек сұлтан мен Керей сұлтан Әбілқайыр ордасынан бөлініп шыққанда, олардың негізгі қолдаушыларының бірі - осы Қаптағай батыр бастаған Наймандар елі болды. Ілияс Есенберлин Қаптағайды Наймандардың аты шулы бас батыры, атан жілік балуан, айдаһарға қарсы барар жүрек жұтқан жан еді деп суреттейді. Осы еңбектің енді бір жерінде басқа батырлар сияқты ол мыңбасы емес еді деп, оның түменбасы екенін еске салады. Тағы да осы кітапта Қасым сұлтанның Қаптағай батырмен бірге Бұрындық ханның ордасына барып құтқарғаны, содан бір жыл өткеннен соң Қасым сұлтанның хан тағына отырғандығы жазылады. Қасым 1511-1518 жылдары хандық құрды. Міне біз бұдан аталған оқиғаның 1510 жылдары болғанын байқаймыз.

Қаптағай шежіресі

Найманнан Төлегетай одан Қытай(Қынтай), Қытайдан Қаракерей, Матай, Садыр және Төртуыл болып төртке бөлінеді. Қытай 36 жасында қайтыс болғандықтан оның балаларын Төлегетай баба бағып өсіреді. Сол себепті ол төртеуін 4 Төлегетай немесе Төлегетайдың 4 бөрісі деп атаған. Ал Матайдан Аталық (Келдәулет), Қаптағай (Қолдас) және Кенже (Ізбасар) тарайды. Ал Қытайда шыққан наймандар шежіресінде, Матайдан Аталық (Келдәулет), Қаптағай (Қолдас) және Кенже (Жүзжігіт) тарайды деп көрсетеді. Шежірелердің басым көп бөлігі осы нұсқаны құптайды. Кейде Қаптағайдың шын аты Қолдас еді деушілерде кездеседі. Азан шақырып қойған аты мейлі Келдәулет, Жандәулет немесе Қолдас болсын, ол кісінің елге танылған есімі – Қаптағай.

Қаптағай есімінің мағынасы

«Қаптағай» деп Моңғолша жабайы түйенің бурасын айтады. Өте қаһарлы, шамкөс жануар. Көне түркілерде, әсіресе наймандарда батырларын Бұқа, Бура, Қаптағай, Қабан, Барақ, Төбет деп атайтын үрдіс болған. Қас батырларды бұлайша атау біріншіден жауға айбат көрсету үшін керек болса, екіншіден батырларды анталаған жаудан құпия ұстау үшін керек болған. Менің көне көз қариялардан естуімше, тұңғыш жауға шабуылдап шыққан жас жігіт «Қаптағайлап шап!» деп ұрандатып, жаудың шебін тас талқан етіп, жеңіске жеткен. Сол шайқастан соң ел-жұрты батырды Қаптағай атап кеткен дейді. Қалай болған күнде де Қаптағай, батыр бабамыздың жанама аты.

Қайтыс болған жері

Ұйғыр ханы Әбдірашитпен соғысында жағасында қаза тапқан шайқас қай жерде болды дегенге келер болсақ, Тарбағатай тауы өңіріндегі бойында болды. Бабамыз ұзақ әрі бақуатты өмір сүрген, 126 жасында дүниеден озған екен.

Нұсқаулар

• History.kz Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2008 жылы.
• Наймандар Мұрағатталған 17 қаңтардың 2010 жылы.
• Найман рулары кұрамы сұрақнама бойынша

Дереккөздер

1. Х.М.Ғабжалилов Қазақ ру-тайпаларының тарихы. Найман — Алматы: Алаш ТЗО, Полиграфкомбинат, 2008. — Т. 10. — 430 б. — 1000 таралым. — ISBN 9965-765-21-09.