Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ӏлияс Есенберлин (10 қаңтар, 1915 жылы қазіргі Ақмола облысы, Атбасар қаласы — 5 қазан, 1983, Алматы) — қазақ жазушысы.
| Ӏлияс Есенберлин | |
 Ілияс Есенберлин | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Ұлты | қазақ |
| Мансабы | Қазақстан Жазушылар одағының бірінші хатшысы |
| Бағыты | тарихи |
| Жанры | роман, өлең |
| Шығармалардың тілі | қазақша |
| Марапаттары | Еңбек Қызыл ту ордені, «Құрмет белгісі» ордені, «За боевые заслуги», «За оборону Ленинграда» медалі, Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығының иегері, 1968 жыл («Айқас» романы үшін). |
Еңбек жолы
Арғын тайпасы Қуандық руының байдалы бөлімінен шыққан.
- 1940 жылы Қазақ тау-кен институтын бітіріп, Жезқазған рудниктерінде инженер болады. Ұлы Отан соғысына қатысқан.
- 1942-1947 жылдар аралығында Қазақстан КП ОК-нің нұсқаушысы,
- 1951 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры,
- 1953-1954 жылдары ҚР Геология министрлігінде аға инспектор,
- 1954-1955 жылдары Берсүгір шахта басқармасының (Ақтөбе облысы) бастығы,
- 1955-1957 жылдары Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының аға редакторы,
- 1958-1967 жылдары "Қазақфильм" киностудиясының аға редакторы, сценарий редколлегиясының мүшесі,
- 1967-1971 жылдары "Жазушы" баспасының директоры,
- 1971-1975 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы болып қызмет атқарады. Атбасар қаласындағы мектепке, Алматыдағы бір көшеге І. Есенберлин есімі берілген.
Шығармашылығы
І.Есенберлин қазақ әдебиетінде өнімді еңбек еткен аса көрнекті жазушылардың бірі. Алғашында ақын ретінде танылған оның шығармалары 1940 жылдан бастап жарық көре бастайды. 1945 жылы «Сұлтан», «Айша» дастандары, «Адамгершілік туралы жыр» өлеңдер жинағы (1949), революционер, большевик Ә. Майкөтовке арналған «Большевик туралы поэмасы» (1957), «Біржан сал трагедиясы» (1959) дастандары жарияланды. 1960 жылдары проза жанрына қалам тарта бастады. «Өзен жағасында» (1960), «Толқиды Есіл» (1965), орыс тілінде жазылған «Адам туралы ән» (1957) атты повестері жарық көрді. «Айқас» (1966), «Қатерлі өткел» (1967), «Ғашықтар» (1968), «Қаһар» (1969), «Алмас қылыш» (1971), «Алтын құс» (1972), «Жанталас» (1973), тың туралы «Көлеңкеңмен қорғай жүр» (1974) романдары, «Көшпенділер» трилогиясы (1976), Алтын Орда трилогиясы (1982-1983), «Махаббат мейрамы», «Алыстағы аралдар» (1983), «Аққу құстың қуанышы» (1984) романдары, шығармаларының онтомдық жинағы (1984-1990) жарияланды.
Есенберлиннің «Маңғыстау майданы», «Аманат» (1978) романдары қазақ әдебиетіндегі сүбелі шығармалары қатарында. Кеңес өкіметі]] жылдарында туып қалыптасқан қазақ интеллигенциясының өмірін, олардың қазақ даласында социалистік өнеркәсіп орнату жолындағы қажырлы еңбегін, ескіліктің адам санасындағы қалдығына қарсы күресті баяндайтын "Айқас" романына 1968 жылы Қаз КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Ӏлияс Есенберлиннің орыс тілінде шыққан «Песня о человеке» (1956) романы 1958 жылы қытай тіліне аударылады. "Таудағы тартыс" (1962) пьесасы Алматыдағы Балалар мен жасөспірімдер театрында қойылды. М.Ерзинкянмен бірігіп жазған «Құйма» (1961) киносценарийі бойынша түсірілген фильм бүкіл кеңес және венгр, поляк, болгар экрандарында көрсетілді.
Ӏлияс Есенберлин прозасы түгел дерлік орыс тіліне аударылды. «Схватка» («Айқас», 1957); «Опасная переправа» («Қатерлі өткел», 1970); «Влюбленные» («Ғашықтар», 1970); «Хан Кене» («Қаһар», 1971); "Заговоренный меч" («Алмас қылыш», 1973); «Отчаяние» («Жанталас», 1974); «Прикрой своим щитом» ("Көлеңкеңмен қорғай жүр", 1976); "Мангистауский фронт" ("Маңғыстау майданы", 1981); «Золотая Орда» («Алтын Орда», 1985) деген атпен Мәскеулік және республикалық баспалардан жарық көрді. Жекелеген шығармалар украин, латыш, литва, өзбек, алтай, башқұрт, қарақалпақ, венгр, поляк, ағылшын, француз, қытай, неміс, араб, испан тілінде жарияланды. Олардың ішінде «Көшпенділер» трилогиясы, «Адам туралы ән», «Қатерлі өткел», «Ғашықтар», «Айқас» романдары бар.
I. Есенберлин қырыққа жуық ән мәтінін жазды. Ол К. Д. Ушинскийдің «Әңгімелері мен ертегілерін» (1945), М. Жулявскийдің Вьетнам өміріне арналған «Қызыл дария» (1956) романын қазақ тіліне аударды. Есенберлин Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталған.
Тарихи романдары
Есенберлиннің нағыз жазушылық орнын белгілеген шығармалары — «Қаһар», «Алмас қылыш», «Жанталас» атты тарихи романдары.
Тарихи романдар деп өткен тарихтың маңызды оқиғаларын қайта жаңғыртып, оларды көркем түрде баяндайтын романдарды айтады. Жазушылар тарихи романда тарихты жаңғыртумен шектеліп қоймай, адамгершілік, психологиялық, мәдени мәселелерді біртұтас көтеруге көңіл бөледі.
Жазушы I. Есенберлин өзінің тарихи трилогиясында қазақ елінің ХV-ХІХ ғ.ғ. тәуелсіздік үшін табанды күресін көркем суреттейді. Осы жолдағы қыруар қиындықты, ішкі қайшылықтарды, адами қатынастарды, олардың әрекеті мен мінез-құлықтарын, сырт жаулармен шайқаста шыныққан бірлікті, дәстүрді, салт-сананы көрсетеді Тарихи жазба деректерге, шежіре мағлұматтарына, аңыз әңгімелерге сүйене отырып, қаламгер қазақ халқының тарихының аса маңызды тұстарын ашып, көптеген тарихи қайраткерлердің көркем тұлғасын жасайды.
"Алмас қылыш" романы — XV ғ. оқиғаларынан аса көп мағлұматтар бере алады және ол оқиғалардың жылнамалық реті сақталған. Сол себепті де оны роман-хроника деп атауға болады. Роман-хроника болғандықтан, онда көптеген тарихи оқиғалардың тізбегі басым келуі — жанрлық заңдылық.
"Алмас қылыш" романында Дешті Қыпшақтың (бұрынғы қазақ елінің бір атауы) қаһарлы ханы Әбілхайырдың кезінде қазақ руларының қазақ хандығы қол астына топтасуы, бір жағы — Әбілхайыр, екінші жағы — Жәнібек, Керейлердің тақ пен тәж үшін таласы, хан ордасындағы шытырман оқиғалар, алдау мен зорлықтар тізбегі баяндалған. Кітаптың бірінші бөлімі — Әбілхайыр ұлысының екіге бөліну жағдайын көрсетуге арналса, екінші бөлімі қазақ хандығының ішкі, сыртқы жауларымен кескілескен күрес үстінде шынығып ширауы, бұл жолдағы қыруар кедергілер мен қиындықтар көрсетілген.
Романның басты идеясы — қазақ руларының бірлесу, бір хандықта ынтымақ құру мәселелері.
Шығармада басты қаһарман Әбілхайырдың, сондай-ақ Жәнібек, Мұхаммед Шайбани, Бұрыңдықтардың, тағы басқа тарихта болған қайраткерлердің бейнелері жасалған. Автор олардың күрделі тұлғаларын бойындағы қайшылықтарын ашып көрсету береді. Мәселен, Әбілхайыр, бір жағынан, айлакер, ақылды айбарлы ел басшысы болса, екінші жағынан, өз мақсаты жолында ешбір арамдық, азғындықтан тайынбайтын мейірімсіз, қандықол. Оның жүздеген жылдарға созылып, әріден келе жатқан Шыңғыс ханның үрім-бұтағының озбырлық саясатын жалғастырушы екенін де автор жасырмайды, хан екен деп, орынсыз дәріптемейді.
Қалың әлеумет адамдары да романның басты идеясын ашуда елеулі қызмет атқарады. Мәселен, Асан Қайғының Бердібек пен Әбілхайырға айтатын қатал сын сөздері, Әбілхайырдың Керей мен Жәнібек елін шабам деген екпінінің қол астындағыларының қолдамауынан су сепкендей басылуы сияқты көріністер бұған айғақ.
Мұнда халықтың жақсы қасиеттерін бойына дарытқан Қобыланды, Қазтуған, Саян, Орақ секілді кейіпкерлер романның идеялық жүгін едәуір көтеріп тұр. Мәселен, Қазтуған мен Қотан ақындардың айтысы арқылы роман бүкіл қазақ даласының тарихи көрінісін, шежіресін береді, халықтың сан ғасырлық өмірін, күрестерін, олардың сыры мен сипатын айтады.
Трилогияның "Қаһар" атты кітабында I. Есенберлин XIX ғ. 30-40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған Ресей отаршылдығына қарсы қозғалыстың жай-күйін әңгімелейді. Мұнда жазушы жұртқа бұрыннан белгілі тарихи оқиғаларды тізе отырып, ондағы адамдардың күйініш-сүйінішімен, арман-өкінішімен, мұратымен, кейіпкерлер тағдырымен байытып көрсетеді.
"Қаһарда" қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен Кенесарының қол жиып күреске шығуы, тәуелсіздік үшін күресті қолдамаған сұлтандарға және патша бекіністеріне шабуылы, Кенесарының билікке қол жеткізу үшін патша өкілдерімен келіссөздер жүргізуі, талабы өтпеген жерлерде халық қанының төгілуімен есептеспей, күш қолданылатын істерге баруы баян етіледі. Осы жолдағы ханның қаталдығы, елдің күйзеліске ұшырауы, Кенесары дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеттері, сан алуан адам мінездері көрсетіледі.
Бір отаршылдан екінші отаршылдың артықтығы жоқ екені, бәрінің көксеген мүддесі қазақ елін бөлшектеп бөліп, әлсіретіп, қансыратып, талан-таражға салу, өз билігін жүргізу екенін жазушы ашып көрсетеді. Мәселен, Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ уақыт тәуелді боп тұрған оңтүстік қазақтарының ауыр жағдайы, Ташкенттің құшбегі Бегдербектің жәрдем сұрап барған Есенкелді, Саржанды қасындағы нөкерлерімен бірге опасыздықпен өлтіріп жіберетін суреттер тарихи шындықтарға негізделген.
Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұнда көркем сомдалған. Автор оның жеке басындағы ерлік пен парасаттың үйлесімін шебер аңғартады. Мысалы, Саржан мен Есенкелдінің құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, "Ташкентті шабу керек" деген Қасым төренің кеңесін іштей қабыл көрсе де, соғысқа шығуға ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады. Кенесарының Ақмола бекінісін алғанда көрсеткен ерлігі де әсерлі. Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары — Ағыбайдың, Иманның, Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың эпизодтары да олардың батырлық бейнесін айқындай отырып, Кенесары тұлғасын толықтыра түседі.
Романда Ресей патшалығының өр дәрежелі өкілдері бейнелері де бар. Солардың ішінде, әсіресе, Қараөткелдің ағасұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендиннің халыққа қаны қас мейірімсіздігі мен мансап үшін арын сататын арамзалық анық таңбаланған. Ол Омбы генерал-губернаторының сеніміне ие болып, билігі мен мансабынан айырылып қалмау үшін елдің бас көтерер адамдарын ұстап береді. Әйелі Зейнеп, баласы Шыңғыстың қылықтары да Қоңырқұлжаның шексіз азғындық өмір сиқын жалаңаштай түседі.
Жалпы алғанда, I. Есенберлиннің «Қаһар» романы — қазақ халқының азаттық жолындағы күрес шежіресіне қосылған, оның Кенесары қозғалысы сияқты аса ірі кезеңінің ішкі сырларын көркем түсінуге көмектесетін елеулі тарихи шығарма.
Романдары және тарихи сана
Қазақстан республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман (17) жазған жазушы І. Есенберлиннің қаламынан туған "Айқас", "Ғашықтар", "Қатерлі өткел", "Алтын құс", "Маңғыстау майданы", "Алтын аттар оянады", "Көлеңкеңмен қорғай жүр", "Алыстағы арпалыс", "Аққу құстар қуанышы", "Махаббат мейрамы", т.б. романдары тың тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде оған дейін мүлде көтерілмеген мәселелерді қозғаған, соны серпін әкелген, оқырман сүйіспеншілігіне бөленген туындылар еді.
Ол — қазақ әдебиетінде алғашқы болып тарихи зерде тамырына қан жүгіртіп, тұншыққан сананы қапастан шығаруға жол салған, ұлт рухын тірілткен жазушы ретінде қазақ әдебиетінің тарихында оқшау орны бар тұлға. Ілияс Есенберлиннің алты кітаптан тұратын тарихи эпопеясы сөз өнерінің әлемдік нұсқасына қосылған тарихты көркемдік пайымдаудың үздік үлгілерінің бірі болып қала бермек. Тарихи тақырып арқылы бүгінгі күнге, қазіргі дәуірге қатысты идеялар айтылатынын естен шығаруға болмайды.
Тарихи шығарма сол өткен заманның әлеуметтік-эстетикалық реконструкциясы ғана емес, онда бүгінгі уақыттың да философиялық концепциясы жатады. Тарихи шығармалардың өмір танытқыштық мәнін айтқан кезде, онда бүгінгі рухани тіршілігімізге қатысты көп мәселелер қамтылатынын ескеру керек. І. Есенберлиннің «Көшпенділер», «Алтын Орда» романдарын өткенді айта отырып оны қазіргі өмір құбылыстарына байланыстыра білу - көркем шығарманың эстетикалық актуальдығын арттыратын көркемдік фактор екенін дәлелдейтін, уақыт рухы көрінетін, жаңа концепция әкелген шығармалар деуге болады.
Қазақ тарихының соңғы бірнеше ондаған жылы түн-түнекті, меңіреу күй кешіп, өзге халық тарихының қосағында болғаны кім-кімге де белгілі. Мұның өзі қаншама буын ұрпақтың жандүниесіне әсер етіп, дүниетанымына салқынын тигізді, акыл-парасаты аяқ асты болды. Осы тұрғыдан келгенде жеке жазушының ғана емес, бүкіл қазақ әдебиетінің тарихында әлеуметтік терең мәнді туынды болып қалған«Көшпенділер» трилогиясында Шыңғыс әулеті билеп тұрған дәуірлердегі ұлт тарихына тереңдеп еніп қадам жасауы қазақ әдебиеті мен көркемдік әлеміне алғаш рет І. Есенберлин әкелген жаңалық пен батылдық еді.
Автордың аса зор зерттеушілік жұмыс жүргізуінің нәтижесінде беймәлім, тың материалды оқырман игілігіне айналдырудың жарқын көрінісі болған «Көшпенділер» трилогиясының кезінде танымдық жағынан да ерекше жүк арқалағаны көпшілікке белгілі. Рас, ғалымның міндетінен гөрі міндеті ауқымды, кеңірек болып келетін жазушы үшін ақпараттық қана қызмет атқаратын материал суреткер жұмысының алғашқы бастамасы ғана. Тың, жаңа дерек, көпшілікке беймәлім материал негізінде қаламгердің ой сүзгісінен өтіп қорытылған оқиғаларға құрылған трилогияда жан-жақты камтылған адамгершілік мәселелері көрініс тауып, өткен дәуір шындығы бүгінгі заман сипатымен сабақтастырыла суреттеледі. Сақтандыру мен ескерту идеясы бой көрсетіледі.
Ілияс Есенберлиннің ұлт тағдырына қатысты шетін сырлары мен идеялары кемел деңгейде көрінетін бұл эпопеяның алғашқы бөлігі «Көшпенділер» трилогиясы еді.
Шығарма кейіпкерлері ретінде негізін тарихи тұлғалар, Шыңғыс хан дәуірінен басталып Кенесарымен аяқталатын қазақ мемлекетінің бастау көзі мен қиын-қыстаулы тағдыр-талайының басында тұрған хандар тізбегі, ел мұңы мен арман-тілегінің хабаршысы ақын-жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-парасатты билер, ел мен жер үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып отанын қорғай білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар. Бұлар — ел есінде сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар. «Көшпенділер» трилогиясы — партиялық идеологияның қылышынан қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма.
Ол кезде мұндай шығарманы жазбақ тұрмақ, қазақ халқының ертеректе өмір сүрген артында мол мұра қалдырған, елім деп еңіреген, ел үшін, жер үшін мерт болған батырлардың, хандардың, шешендердің атын атаудың өзі, олар жөнінде әңгіме қозғаудың өзі қиын еді, қауіпті еді. Ал Ілияс Есенберлин осының бәрін біле тұрып қазақ халқының өткен тарихын бейнелейтін, тарихтан мол мағлұмат беретін бір кітап емес, бірнеше роман жазып, оқырманға ұсыну жай ерлік қана емес, талантты жазушының саяси жеңісі еді.
«Көшпенділер» қазақ халқының, ұлттық тарихының бастау көзі беріде емес, әріде жатқандығына жөн сілтеді. Бүкіл бір халықтың өмір-тарихы ұмытылып бара жатқандығын еске сала отырып, оған кінәлі — коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, өмір ағысы басқа арнамен ағып бара жатқандығын, тарих беттері бұрмаланғандығын көркем тілмен бейнелеп берді.
Архивтік деректер, халықтық аңыздар, этнографиялық сипаттар негіз болған тарихи эпопеяда автор оларды сол өткен дәуір елесін дәл бейнелеу үшін ғана емес, оған қоса түрлі қағида мен идеялардың, түрлі психология мен мақсат мүдделерінің қандай заман, қандай қоғамдық жүйеде болсын сабақтастық алып жатқан көрінісін беру үшін де пайдалану мақсатын ұстанған.
Марапаттары
- Еңбек Қызыл ту ордені
- «Құрмет белгісі» ордені
- «За боевые заслуги»
- «За оборону Ленинграда» медалі
- Қазақ КСР мемлекеттік сыйлықсының жүлдегері, 1968 жыл («Айқас» романы үшін).
Дереккөздер
- https://articlekz.com/kk/article/16151
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. «Алматыкітап баспасы», 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
Сыртқы сілтемелер
- Есенберлин: шығармалары, фотосуреттері Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы.
- Есенберлин шығармаларын оқу(қолжетпейтін сілтеме)
- Malimetter.kz Ілияс Есенберлин реферат (қазақша)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ӏliyas Esenberlin 10 kantar 1915 zhyly kazirgi Akmola oblysy Atbasar kalasy 5 kazan 1983 Almaty kazak zhazushysy Ӏliyas EsenberlinIliyas EsenberlinTugan kүni10 kantar 1915 1915 01 10 Tugan zheriAkmola oblysy AtbasarҚajtys bolgan kүni5 kazan 1983 1983 10 05 68 zhas Қajtys bolgan zheriAlmatyҰltykazakMansabyҚazakstan Zhazushylar odagynyn birinshi hatshysyBagytytarihiZhanryroman olenShygarmalardyn tilikazakshaMarapattaryEnbek Қyzyl tu ordeni Қurmet belgisi ordeni Za boevye zaslugi Za oboronu Leningrada medali Қazak KSR memlekettik syjlygynyn iegeri 1968 zhyl Ajkas romany үshin Enbek zholyArgyn tajpasy Қuandyk ruynyn bajdaly boliminen shykkan 1940 zhyly Қazak tau ken institutyn bitirip Zhezkazgan rudnikterinde inzhener bolady Ұly Otan sogysyna katyskan 1942 1947 zhyldar aralygynda Қazakstan KP OK nin nuskaushysy 1951 zhyldary Қazak memlekettik filarmoniyasynyn direktory 1953 1954 zhyldary ҚR Geologiya ministrliginde aga inspektor 1954 1955 zhyldary Bersүgir shahta baskarmasynyn Aktobe oblysy bastygy 1955 1957 zhyldary Қazak memlekettik korkem әdebiet baspasynyn aga redaktory 1958 1967 zhyldary Қazakfilm kinostudiyasynyn aga redaktory scenarij redkollegiyasynyn mүshesi 1967 1971 zhyldary Zhazushy baspasynyn direktory 1971 1975 zhyldary Қazakstan Zhazushylar odagy baskarmasynyn 2 hatshysy bolyp kyzmet atkarady Atbasar kalasyndagy mektepke Almatydagy bir koshege I Esenberlin esimi berilgen ShygarmashylygyI Esenberlin kazak әdebietinde onimdi enbek etken asa kornekti zhazushylardyn biri Algashynda akyn retinde tanylgan onyn shygarmalary 1940 zhyldan bastap zharyk kore bastajdy 1945 zhyly Sultan Ajsha dastandary Adamgershilik turaly zhyr olender zhinagy 1949 revolyucioner bolshevik Ә Majkotovke arnalgan Bolshevik turaly poemasy 1957 Birzhan sal tragediyasy 1959 dastandary zhariyalandy 1960 zhyldary proza zhanryna kalam tarta bastady Өzen zhagasynda 1960 Tolkidy Esil 1965 orys tilinde zhazylgan Adam turaly әn 1957 atty povesteri zharyk kordi Ajkas 1966 Қaterli otkel 1967 Ғashyktar 1968 Қaһar 1969 Almas kylysh 1971 Altyn kus 1972 Zhantalas 1973 tyn turaly Kolenkenmen korgaj zhүr 1974 romandary Koshpendiler trilogiyasy 1976 Altyn Orda trilogiyasy 1982 1983 Mahabbat mejramy Alystagy araldar 1983 Akku kustyn kuanyshy 1984 romandary shygarmalarynyn ontomdyk zhinagy 1984 1990 zhariyalandy Esenberlinnin Mangystau majdany Amanat 1978 romandary kazak әdebietindegi sүbeli shygarmalary katarynda Kenes okimeti zhyldarynda tuyp kalyptaskan kazak intelligenciyasynyn omirin olardyn kazak dalasynda socialistik onerkәsip ornatu zholyndagy kazhyrly enbegin eskiliktin adam sanasyndagy kaldygyna karsy kүresti bayandajtyn Ajkas romanyna 1968 zhyly Қaz KSR Memlekettik syjlygy berildi Ӏliyas Esenberlinnin orys tilinde shykkan Pesnya o cheloveke 1956 romany 1958 zhyly kytaj tiline audarylady Taudagy tartys 1962 pesasy Almatydagy Balalar men zhasospirimder teatrynda kojyldy M Erzinkyanmen birigip zhazgan Қujma 1961 kinoscenariji bojynsha tүsirilgen film bүkil kenes zhәne vengr polyak bolgar ekrandarynda korsetildi Ӏliyas Esenberlin prozasy tүgel derlik orys tiline audaryldy Shvatka Ajkas 1957 Opasnaya pereprava Қaterli otkel 1970 Vlyublennye Ғashyktar 1970 Han Kene Қaһar 1971 Zagovorennyj mech Almas kylysh 1973 Otchayanie Zhantalas 1974 Prikroj svoim shitom Kolenkenmen korgaj zhүr 1976 Mangistauskij front Mangystau majdany 1981 Zolotaya Orda Altyn Orda 1985 degen atpen Mәskeulik zhәne respublikalyk baspalardan zharyk kordi Zhekelegen shygarmalar ukrain latysh litva ozbek altaj bashkurt karakalpak vengr polyak agylshyn francuz kytaj nemis arab ispan tilinde zhariyalandy Olardyn ishinde Koshpendiler trilogiyasy Adam turaly әn Қaterli otkel Ғashyktar Ajkas romandary bar I Esenberlin kyrykka zhuyk әn mәtinin zhazdy Ol K D Ushinskijdin Әngimeleri men ertegilerin 1945 M Zhulyavskijdin Vetnam omirine arnalgan Қyzyl dariya 1956 romanyn kazak tiline audardy Esenberlin Enbek Қyzyl Tu ordenimen medaldarmen marapattalgan Tarihi romandaryEsenberlinnin nagyz zhazushylyk ornyn belgilegen shygarmalary Қaһar Almas kylysh Zhantalas atty tarihi romandary Tarihi romandar dep otken tarihtyn manyzdy okigalaryn kajta zhangyrtyp olardy korkem tүrde bayandajtyn romandardy ajtady Zhazushylar tarihi romanda tarihty zhangyrtumen shektelip kojmaj adamgershilik psihologiyalyk mәdeni mәselelerdi birtutas koteruge konil boledi Zhazushy I Esenberlin ozinin tarihi trilogiyasynda kazak elinin HV HIH g g tәuelsizdik үshin tabandy kүresin korkem surettejdi Osy zholdagy kyruar kiyndykty ishki kajshylyktardy adami katynastardy olardyn әreketi men minez kulyktaryn syrt zhaularmen shajkasta shynykkan birlikti dәstүrdi salt sanany korsetedi Tarihi zhazba derekterge shezhire maglumattaryna anyz әngimelerge sүjene otyryp kalamger kazak halkynyn tarihynyn asa manyzdy tustaryn ashyp koptegen tarihi kajratkerlerdin korkem tulgasyn zhasajdy Almas kylysh romany XV g okigalarynan asa kop maglumattar bere alady zhәne ol okigalardyn zhylnamalyk reti saktalgan Sol sebepti de ony roman hronika dep atauga bolady Roman hronika bolgandyktan onda koptegen tarihi okigalardyn tizbegi basym kelui zhanrlyk zandylyk Almas kylysh romanynda Deshti Қypshaktyn buryngy kazak elinin bir atauy kaһarly hany Әbilhajyrdyn kezinde kazak rularynyn kazak handygy kol astyna toptasuy bir zhagy Әbilhajyr ekinshi zhagy Zhәnibek Kerejlerdin tak pen tәzh үshin talasy han ordasyndagy shytyrman okigalar aldau men zorlyktar tizbegi bayandalgan Kitaptyn birinshi bolimi Әbilhajyr ulysynyn ekige bolinu zhagdajyn korsetuge arnalsa ekinshi bolimi kazak handygynyn ishki syrtky zhaularymen keskilesken kүres үstinde shynygyp shirauy bul zholdagy kyruar kedergiler men kiyndyktar korsetilgen Romannyn basty ideyasy kazak rularynyn birlesu bir handykta yntymak kuru mәseleleri Shygarmada basty kaһarman Әbilhajyrdyn sondaj ak Zhәnibek Muhammed Shajbani Buryndyktardyn tagy baska tarihta bolgan kajratkerlerdin bejneleri zhasalgan Avtor olardyn kүrdeli tulgalaryn bojyndagy kajshylyktaryn ashyp korsetu beredi Mәselen Әbilhajyr bir zhagynan ajlaker akyldy ajbarly el basshysy bolsa ekinshi zhagynan oz maksaty zholynda eshbir aramdyk azgyndyktan tajynbajtyn mejirimsiz kandykol Onyn zhүzdegen zhyldarga sozylyp әriden kele zhatkan Shyngys hannyn үrim butagynyn ozbyrlyk sayasatyn zhalgastyrushy ekenin de avtor zhasyrmajdy han eken dep orynsyz dәriptemejdi Қalyn әleumet adamdary da romannyn basty ideyasyn ashuda eleuli kyzmet atkarady Mәselen Asan Қajgynyn Berdibek pen Әbilhajyrga ajtatyn katal syn sozderi Әbilhajyrdyn Kerej men Zhәnibek elin shabam degen ekpininin kol astyndagylarynyn koldamauynan su sepkendej basyluy siyakty korinister bugan ajgak Munda halyktyn zhaksy kasietterin bojyna darytkan Қobylandy Қaztugan Sayan Orak sekildi kejipkerler romannyn ideyalyk zhүgin edәuir koterip tur Mәselen Қaztugan men Қotan akyndardyn ajtysy arkyly roman bүkil kazak dalasynyn tarihi korinisin shezhiresin beredi halyktyn san gasyrlyk omirin kүresterin olardyn syry men sipatyn ajtady Trilogiyanyn Қaһar atty kitabynda I Esenberlin XIX g 30 40 zhyldaryndagy Kenesary Қasymov bastagan Resej otarshyldygyna karsy kozgalystyn zhaj kүjin әngimelejdi Munda zhazushy zhurtka burynnan belgili tarihi okigalardy tize otyryp ondagy adamdardyn kүjinish sүjinishimen arman okinishimen muratymen kejipkerler tagdyrymen bajytyp korsetedi Қaһarda kazak dalasynda tәuelsiz handyk ornatudy maksat etken Kenesarynyn kol zhiyp kүreske shyguy tәuelsizdik үshin kүresti koldamagan sultandarga zhәne patsha bekinisterine shabuyly Kenesarynyn bilikke kol zhetkizu үshin patsha okilderimen kelissozder zhүrgizui talaby otpegen zherlerde halyk kanynyn togiluimen eseptespej kүsh koldanylatyn isterge baruy bayan etiledi Osy zholdagy hannyn kataldygy eldin kүjzeliske ushyrauy Kenesary dushpandarynyn ujymdaskan is әreketteri san aluan adam minezderi korsetiledi Bir otarshyldan ekinshi otarshyldyn artyktygy zhok ekeni bәrinin koksegen mүddesi kazak elin bolshektep bolip әlsiretip kansyratyp talan tarazhga salu oz biligin zhүrgizu ekenin zhazushy ashyp korsetedi Mәselen Қokan Hiua handyktaryna uzak uakyt tәueldi bop turgan ontүstik kazaktarynyn auyr zhagdajy Tashkenttin kushbegi Begderbektin zhәrdem surap bargan Esenkeldi Sarzhandy kasyndagy nokerlerimen birge opasyzdykpen oltirip zhiberetin suretter tarihi shyndyktarga negizdelgen Romanda Kenesary bejnesi tarihi tolyk mazmunda korkem somdalgan Avtor onyn zheke basyndagy erlik pen parasattyn үjlesimin sheber angartady Mysaly Sarzhan men Esenkeldinin kushbegi Begderbek kolynan kapyda mert bolganyn estip Tashkentti shabu kerek degen Қasym torenin kenesin ishtej kabyl korse de sogyska shyguga erterek ekenin tүsinip zhospardy kejinge kaldyrady Kenesarynyn Akmola bekinisin alganda korsetken erligi de әserli Kenesary bastagan kozgalystyn belgili batyrlary Agybajdyn Imannyn Tolebajdyn Basykaranyn Zhanajdardyn Buharbajdyn epizodtary da olardyn batyrlyk bejnesin ajkyndaj otyryp Kenesary tulgasyn tolyktyra tүsedi Romanda Resej patshalygynyn or dәrezheli okilderi bejneleri de bar Solardyn ishinde әsirese Қaraotkeldin agasultany Қonyrkulzha Қudajmendinnin halykka kany kas mejirimsizdigi men mansap үshin aryn satatyn aramzalyk anyk tanbalangan Ol Omby general gubernatorynyn senimine ie bolyp biligi men mansabynan ajyrylyp kalmau үshin eldin bas koterer adamdaryn ustap beredi Әjeli Zejnep balasy Shyngystyn kylyktary da Қonyrkulzhanyn sheksiz azgyndyk omir sikyn zhalanashtaj tүsedi Zhalpy alganda I Esenberlinnin Қaһar romany kazak halkynyn azattyk zholyndagy kүres shezhiresine kosylgan onyn Kenesary kozgalysy siyakty asa iri kezeninin ishki syrlaryn korkem tүsinuge komektesetin eleuli tarihi shygarma Romandary zhәne tarihi sanaҚazakstan respublikasy memlekettik syjlygynyn laureaty kazak әdebietinin tarihynda bүginge dejin en kop roman 17 zhazgan zhazushy I Esenberlinnin kalamynan tugan Ajkas Ғashyktar Қaterli otkel Altyn kus Mangystau majdany Altyn attar oyanady Kolenkenmen korgaj zhүr Alystagy arpalys Akku kustar kuanyshy Mahabbat mejramy t b romandary tyn takyrypta zhazylyp kazak әdebietinde ogan dejin mүlde koterilmegen mәselelerdi kozgagan sony serpin әkelgen okyrman sүjispenshiligine bolengen tuyndylar edi Ol kazak әdebietinde algashky bolyp tarihi zerde tamyryna kan zhүgirtip tunshykkan sanany kapastan shygaruga zhol salgan ult ruhyn tiriltken zhazushy retinde kazak әdebietinin tarihynda okshau orny bar tulga Iliyas Esenberlinnin alty kitaptan turatyn tarihi epopeyasy soz onerinin әlemdik nuskasyna kosylgan tarihty korkemdik pajymdaudyn үzdik үlgilerinin biri bolyp kala bermek Tarihi takyryp arkyly bүgingi kүnge kazirgi dәuirge katysty ideyalar ajtylatynyn esten shygaruga bolmajdy Tarihi shygarma sol otken zamannyn әleumettik estetikalyk rekonstrukciyasy gana emes onda bүgingi uakyttyn da filosofiyalyk koncepciyasy zhatady Tarihi shygarmalardyn omir tanytkyshtyk mәnin ajtkan kezde onda bүgingi ruhani tirshiligimizge katysty kop mәseleler kamtylatynyn eskeru kerek I Esenberlinnin Koshpendiler Altyn Orda romandaryn otkendi ajta otyryp ony kazirgi omir kubylystaryna bajlanystyra bilu korkem shygarmanyn estetikalyk aktualdygyn arttyratyn korkemdik faktor ekenin dәleldejtin uakyt ruhy korinetin zhana koncepciya әkelgen shygarmalar deuge bolady Қazak tarihynyn songy birneshe ondagan zhyly tүn tүnekti menireu kүj keship ozge halyk tarihynyn kosagynda bolgany kim kimge de belgili Munyn ozi kanshama buyn urpaktyn zhandүniesine әser etip dүnietanymyna salkynyn tigizdi akyl parasaty ayak asty boldy Osy turgydan kelgende zheke zhazushynyn gana emes bүkil kazak әdebietinin tarihynda әleumettik teren mәndi tuyndy bolyp kalgan Koshpendiler trilogiyasynda Shyngys әuleti bilep turgan dәuirlerdegi ult tarihyna terendep enip kadam zhasauy kazak әdebieti men korkemdik әlemine algash ret I Esenberlin әkelgen zhanalyk pen batyldyk edi Avtordyn asa zor zertteushilik zhumys zhүrgizuinin nәtizhesinde bejmәlim tyn materialdy okyrman igiligine ajnaldyrudyn zharkyn korinisi bolgan Koshpendiler trilogiyasynyn kezinde tanymdyk zhagynan da erekshe zhүk arkalagany kopshilikke belgili Ras galymnyn mindetinen gori mindeti aukymdy kenirek bolyp keletin zhazushy үshin akparattyk kana kyzmet atkaratyn material suretker zhumysynyn algashky bastamasy gana Tyn zhana derek kopshilikke bejmәlim material negizinde kalamgerdin oj sүzgisinen otip korytylgan okigalarga kurylgan trilogiyada zhan zhakty kamtylgan adamgershilik mәseleleri korinis tauyp otken dәuir shyndygy bүgingi zaman sipatymen sabaktastyryla suretteledi Saktandyru men eskertu ideyasy boj korsetiledi Iliyas Esenberlinnin ult tagdyryna katysty shetin syrlary men ideyalary kemel dengejde korinetin bul epopeyanyn algashky boligi Koshpendiler trilogiyasy edi Shygarma kejipkerleri retinde negizin tarihi tulgalar Shyngys han dәuirinen bastalyp Kenesarymen ayaktalatyn kazak memleketinin bastau kozi men kiyn kystauly tagdyr talajynyn basynda turgan handar tizbegi el muny men arman tileginin habarshysy akyn zhyraular el birliginin ujtkysy halyktyn akyl parasatty biler el men zher үshin urpak bolashagy үshin kasyk kany kalgansha zhaumen shajkasyp otanyn korgaj bilgen arystan zhүrek atanzhilik batyrlar Bular el esinde saktalyp tarihta kalgan omirde bolgan tulgalar Koshpendiler trilogiyasy partiyalyk ideologiyanyn kylyshynan kan tamyp turgan uakytta dүniege kelgen shygarma Ol kezde mundaj shygarmany zhazbak turmak kazak halkynyn erterekte omir sүrgen artynda mol mura kaldyrgan elim dep eniregen el үshin zher үshin mert bolgan batyrlardyn handardyn sheshenderdin atyn ataudyn ozi olar zhoninde әngime kozgaudyn ozi kiyn edi kauipti edi Al Iliyas Esenberlin osynyn bәrin bile turyp kazak halkynyn otken tarihyn bejnelejtin tarihtan mol maglumat beretin bir kitap emes birneshe roman zhazyp okyrmanga usynu zhaj erlik kana emes talantty zhazushynyn sayasi zhenisi edi Koshpendiler kazak halkynyn ulttyk tarihynyn bastau kozi beride emes әride zhatkandygyna zhon siltedi Bүkil bir halyktyn omir tarihy umytylyp bara zhatkandygyn eske sala otyryp ogan kinәli kommunistik sayasat ekendigin ashyp ajtpasa da omir agysy baska arnamen agyp bara zhatkandygyn tarih betteri burmalangandygyn korkem tilmen bejnelep berdi Arhivtik derekter halyktyk anyzdar etnografiyalyk sipattar negiz bolgan tarihi epopeyada avtor olardy sol otken dәuir elesin dәl bejneleu үshin gana emes ogan kosa tүrli kagida men ideyalardyn tүrli psihologiya men maksat mүddelerinin kandaj zaman kandaj kogamdyk zhүjede bolsyn sabaktastyk alyp zhatkan korinisin beru үshin de pajdalanu maksatyn ustangan MarapattaryEnbek Қyzyl tu ordeni Қurmet belgisi ordeni Za boevye zaslugi Za oboronu Leningrada medali Қazak KSR memlekettik syjlyksynyn zhүldegeri 1968 zhyl Ajkas romany үshin Derekkozderhttps articlekz com kk article 16151 Tarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2Syrtky siltemelerEsenberlin shygarmalary fotosuretteri Muragattalgan 27 kyrkүjektin 2007 zhyly Esenberlin shygarmalaryn oku kolzhetpejtin silteme Malimetter kz Iliyas Esenberlin referat kazaksha