Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Өзбектер (өзб. O’zbek, O’zbeklar, ўзбек, ўзбеклар) — Өзбекстан елінің негізгі халқы, түркітілдес ұлт. Жалпы саны 37 млн адамға жетеді. Орталық Азияда, соның ішінде Тәжікстанда, Қазақстанда, Қырғызстанда, Түрікменстанда және де Ауғанстан, Қытай, т.б. елдерде өмір сүреді.
| Өзбектер | |||||||||||||||||
| (өзб. O’zbeklar) | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Бүкіл халықтың саны | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 37,000,000 | |||||||||||||||||
| Ең көп таралған аймақтар | |||||||||||||||||
 Өзбекстан | 25,200,000 (2015) | ||||||||||||||||
 Ауғанстан | 2,799,726 (2013) | ||||||||||||||||
 Тәжікстан | 1,210,236 (2013) | ||||||||||||||||
 Қырғызстан | 980,000 | ||||||||||||||||
 Қазақстан | 511,000 | ||||||||||||||||
 Түрікменстан | 260,000 | ||||||||||||||||
 Ресей | 289,862 | ||||||||||||||||
 Пәкістан | 270,133 | ||||||||||||||||
 Қытай | 124,800 | ||||||||||||||||
 Украина | 22,400 | ||||||||||||||||
 АҚШ | 80,000 | ||||||||||||||||
 Түркия | 45,000 | ||||||||||||||||
 Моңғолия | 560 | ||||||||||||||||
| Тілдері | |||||||||||||||||
| Діні | |||||||||||||||||
| сунни ислам | |||||||||||||||||
Тілі және жазуы
Өзбек тілі — түркі тілдерінің оңтүстік-шығыс (ортаазиялық) тармағы, қарлұқ тілдері тобына жатады. Өзбек тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың ең үлкені оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі ұйғыр тіліне ұқсас келеді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген.
Діні
Көпшілігі Ислам дінінің Сунниттер тармағын ұстанады.
Этногенез және тарихы
Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады, моңғол өңдесі аралас. Өзбектер этногенезіне Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдылық, хорезмдік, бактриялық, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылды, оның құрамы үлкен үш топқа бөлінді:
- Бірінші топ — көгалды алаптардағы отырықшы халықтар арасындағы негізгі халық. Бұлардың басты белгілері ру мен тайпаға бөлінбейді, суармалы егіншілікпен, қолөнерімен, саудамен шұғылданады, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрады. Өзбектердің бұл тобы Ташкенттің көгалды алқабы мен Парғана алқабында мекендеген. Олар өзбек халқының қалыптасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі тайпаларының отырықшылануына ықпал жасады.
- Екінші топ — Мауераннахрға моңғол дәуіріне дейін және Шыңғыс хан заманында ауып келген түркі-моңғол тайпаларының ұрпақтары (қарлұқ, барлас, , моғол, т.б.), бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі өздерін «түрікпіз» деп атады.
- Үшінші топ — 15-ші ғасырдың аяғында Дешті Қыпшақтан ауған өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбек» атауы осы тайпалармен бірге келді. Бұл тайпалар шежіре деректерінде « деп аталады. Бұлардың көпшілігі орта ғасырларда-ақ әбден белгілі болған қыпшақ, найман, жалайыр, қаңлы, қытай (хитай), қоңырат, маңғыт, , қатаған, қырық, сарай, кенегес, қият, құтты, ұйғыр, т.б. тайпалар мен халықтар еді.
Өзбектердің этнографиялық қалыптасуына (әсіресе Хорезмде) оғыздар да қатысты. 16-шы ғасырда Бұхар хандығы, Хиуа хандығы, 18-ші ғасырдың бас кезінде Қоқан хандығының құрылуы өзбектердің ұлт ретінде қалыптасуын ұзақ уақыт тежеді. Олар тек 20-шы ғасырда тұсында ғана ұлт ретінде қалыптасты. Кеңестік жүйе олардың әрбір аудандағы өзіндік мәдениетін бір арнаға күштеп түсірді.
Кәсібі
Өзбектердің дәстүрлі кәсібі — егіншілік, сауда және ұсталық. Ірі қалаларда сауда, ұстаханалар, үлкен ауылды жерлерде қолөнер, ұсталықтың әр түрі (тігіншілік, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, нан басу, тәтті шығару, т.б.) дамыды.
Өмір салты
Отбасылық ғұрыптары
Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды.
Киім-кешектері
Ерлер жейде, шапан; әйелдер слан матадан тігілген көйлек, шапан киді. 19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басында белге дейін келетін камзол да киген. Бас киім ерлерде – тақия, жүн қалпақ, әйелдерде – орамал. Дәстүрлі аяқ киімі – тері етік, табаны жұмсақ мәсі, сыртынан галош киеді.
Әйелдер мен қыздар бірінші баласы туғанша шаштарын көрсетпей ұсақ етіп өріп қояды (кейде 40 жасқа дейін), егде әйелдер екі бұрымнан өреді.
Тағамдары
Өзбектердің негізгі тағамы өсімдік, сүт және сүт өнімдерінен жасалады. Сүйікті асы — палау. Басты сусыны шай, көбіне көк шай.
Өзбекстанда тамақтану кезінде шай қоса ішіледі, ал шай қайнату тек ер адамдарға жүктелген. Шайдың ең көп таралған түрі - көк шай, сондай-ақ, қара шай, мейіз шай, түрлі жеміс-жидек, емдік шөптерден қайнатылған шай түрлері де жетерлік.
Өзбекстанада алдымен дастарханға тәттілер, кептірілген жемістер, жаңғақ түрлері, жемістер мен көкөністер, содан кейін салқын тіскебасарлар, соңында дәстүрлі палау және басқа да негізгі тағамдар ұсынылады. Өзбек дастарханында міндетті түрде ыстық күлше нандар қойылады. Оларды қыш пештерде пісіріп, үстіне түрлі дәмдеуіштер себеді. Дәстүрлі ұлттық тағамы - палау, әр өңірінде оны дайындау тәсілі әр түрлі, бірақ палауға қосылатын негізгі тағамдар бірдей, олар - ет, көбінесе қой еті, күріш, сәбіз, пияз, бұрыш, бөріқарақат және тмин дәні.
Әйгілі өзбек тәттілері, халва, "зангза" ірімшіктері, сұйық халва "халвайтар", майлы печенье "куш-тили", қатпарлы тоқаштар "катлама", "новат" балқытылған қант, "чак-чак" қантындағы жаңғақтар, "пашмак" карамельінен мақта кәмпиті. Үстелде әрдайым кептірілген жемістер мен жаңғақтар болады. Жемістер, жүзім, қауын, қарбыз да тіскебасар беріледі.
Қазақстандағы өзбектер
Өзбектер қазақ жеріне ежелден-ақ қоныстанған. Олар тұтас тұрып жатқан дәстүрлі аймақ — Түркістан облысы. Сонымен қатар, Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстарында да біршама өзбек ұлты тұрады. Дәстүрлі айналысатын кәсібі – диқаншылық, малшылық, құрылыс және сауда. Бүгінде Қазақстан аумағында 500 мыңға жуық өзбек тұрып жатыр. 2006 жылы Өзбек мәдени орталығы құрылды. Оның қызметі мəдени-ағартушылық жұмыстарға, өзбек жастарын өз халқының салт- дәстүріне тартуға, ана тілін үйретуге бағытталған.
Қазақстанда 30 өзбек балабақшасы бар, оларда 2000-нан астам бала тәрбиеленуде. Өзбек тілінде оқытатын 150 мектеп жұмыс істейді. Мектептерге оқулықтар, негізінен, Ташкенттен келетін, 1999 жылы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі өзбек тіліндегі жаңа оқулықтар шығару туралы шешім қабылдады. Қазақстанның өзбек диаспорасы ана тілін оқуға және өздерінің этникалық ерекшеліктері мен мәдениетін сақтауға белсенді түрде ұмтылыс танытып келеді. Мұны Шымкентте өзбек театрының ашылуы, мерзімді басылымдары таралымының өсуі, түрлі мәдени-бұқаралық шараларға өзбек мәдени орталығының белсенді қатысуы растайды.
Қазақстандағы өзбектер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 370 765 адам, 2020 жылдың басындағы мəлімет бойынша 605 137 адам. Негізінен оңтүстік шекаралық аймақтарда тұратын өзбек этностық тобы ежелден қалыптасқан. Олардың саны тұрақты түрде өсу үстінде. Қазіргі уақытта өзбек тобы туудың ең жоғарғы көрсеткішіне ие, экономикалық себептерге байланысты өзбектердің (тіркелетін жəне тіркелмейтін) Қазақстанға көшуі жалғасуда. Бұл демографтарға алдағы уақытта Қазақстанда өзбектер саны көбейе түсетінін болжауға мүмкіндік беріп отыр.
Дереккөздер
- Population: 28,661,637 (шілде 2013 est.). Central Intelligence Agency (CIA). . Тексерілді, 10 маусым 2013.
- Afghan Population: 31,108,077 (шілде 2013 est.). Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Тексерілді, 10 маусым 2013.
- Population: 7,910,041 (шілде 2013 est.). Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Тексерілді, 10 маусым 2013.
- CIA World Factbook – Kyrgyzstan(қолжетпейтін сілтеме)
- Свыше 11 млн казахов проживает в Казахстане. ИА Новости-Казахстан.
- CIA World Factbook – Turkmenistan Мұрағатталған 12 маусымның 2007 жылы.
- Всероссийская перепись населения 2010 г. (орыс.).
- Rhoda Margesson "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7. Report RL33851. (26 қаңтар 2007).
- Chinese National Minorities
- State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue Мұрағатталған 1 желтоқсанның 2008 жылы.
- Evrenpaşa Köyü. Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri. Evenpaşa Köyü.
- Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
- Население Узбекистана (орыс.). ADVANTOUR.
- Узбеки. Этнос. Ассамблея народа Казахстана (орыс.). ресми сайты.
- Uzbek. People. Encyclopedia Britannica (ағыл.). Britannica (19 January 2023).
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 358-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 157-бет. ISBN 978-601-287-224-8
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өzbekter ozb O zbek O zbeklar yzbek yzbeklar Өzbekstan elinin negizgi halky tүrkitildes ult Zhalpy sany 37 mln adamga zhetedi Ortalyk Aziyada sonyn ishinde Tәzhikstanda Қazakstanda Қyrgyzstanda Tүrikmenstanda zhәne de Auganstan Қytaj t b elderde omir sүredi Өzbekter ozb O zbeklar Әmir Temir Nadira Hamza Hakimzada Әlisher OsmanovBabyr Hamit Әlimzhan Shavkat Mirziyoev Әlisher NauaiBүkil halyktyn sany37 000 000En kop taralgan ajmaktar Өzbekstan25 200 000 2015 Auganstan2 799 726 2013 Tәzhikstan1 210 236 2013 Қyrgyzstan980 000 Қazakstan511 000 Tүrikmenstan260 000 Resej289 862 Pәkistan270 133 Қytaj124 800 Ukraina22 400 AҚSh80 000 Tүrkiya45 000 Mongoliya560Tilderiozbek tili orys tiliDinisunni islamAuganstan ozbekteriTili zhәne zhazuyTolyk makalasy Өzbek tili Өzbek tili tүrki tilderinin ontүstik shygys ortaaziyalyk tarmagy karluk tilderi tobyna zhatady Өzbek tili birneshe dialektige bolinedi Olardyn en үlkeni ontүstik shygys pen kala turgyndarynyn tildik ereksheligin kamtityn karluk dialektisi ol kazirgi ujgyr tiline uksas keledi Zhazuy latyn әlipbiine negizdelgen DiniKopshiligi Islam dininin Sunnitter tarmagyn ustanady Etnogenez zhәne tarihyAntropologiyalyk zhagynan fergana pamir nәsiline zhatady mongol ondesi aralas Өzbekter etnogenezine Orta Aziyany mekendegen ezhelgi sogdylyk horezmdik baktriyalyk ferganalyk tajpalar men sak massaget tajpalary azdap ta bolsa oz үlesin kosty Өzbekter ultynyn kalyptasuy uzakka sozyldy onyn kuramy үlken үsh topka bolindi Birinshi top kogaldy alaptardagy otyrykshy halyktar arasyndagy negizgi halyk Bulardyn basty belgileri ru men tajpaga bolinbejdi suarmaly eginshilikpen kolonerimen saudamen shugyldanady kalalar men iri kystaktarda turady Өzbekterdin bul toby Tashkenttin kogaldy alkaby men Pargana alkabynda mekendegen Olar ozbek halkynyn kalyptasuyna koshpeli ozbek pen ozge de koshpeli tajpalarynyn otyrykshylanuyna ykpal zhasady Ekinshi top Mauerannahrga mongol dәuirine dejin zhәne Shyngys han zamanynda auyp kelgen tүrki mongol tajpalarynyn urpaktary karluk barlas mogol t b bular otyrykshy halykka sinisken zhok zhartylaj koshpeli omir sүrip ru tajpalyk dәstүrlerin saktap kaldy Olardyn kopshiligi ozderin tүrikpiz dep atady Үshinshi top 15 shi gasyrdyn ayagynda Deshti Қypshaktan augan ozbek tajpalarynyn urpagy Өzbek atauy osy tajpalarmen birge keldi Bul tajpalar shezhire derekterinde dep atalady Bulardyn kopshiligi orta gasyrlarda ak әbden belgili bolgan kypshak najman zhalajyr kanly kytaj hitaj konyrat mangyt katagan kyryk saraj keneges kiyat kutty ujgyr t b tajpalar men halyktar edi Өzbekterdin etnografiyalyk kalyptasuyna әsirese Horezmde ogyzdar da katysty 16 shy gasyrda Buhar handygy Hiua handygy 18 shi gasyrdyn bas kezinde Қokan handygynyn kuryluy ozbekterdin ult retinde kalyptasuyn uzak uakyt tezhedi Olar tek 20 shy gasyrda tusynda gana ult retinde kalyptasty Kenestik zhүje olardyn әrbir audandagy ozindik mәdenietin bir arnaga kүshtep tүsirdi KәsibiӨzbekterdin dәstүrli kәsibi eginshilik sauda zhәne ustalyk Iri kalalarda sauda ustahanalar үlken auyldy zherlerde koloner ustalyktyn әr tүri tiginshilik zergerlik teri ileu sabyn zhasau nan basu tәtti shygaru t b damydy Өmir saltyOtbasylyk guryptary Zhartylaj koshpeli ozbekter tuystyk zhagdajdy katan saktagan Қazirgi otbasylary shagyn birak ta uldary үjlengen son әke үji kasyna tayau ornygady bir birine komektesip turu үshin karashanyrakta kishi balasy kalady Әjelder kogamdyk omirge kop aralaspajdy Ұlttyk kiimdegi ozbek 1845 1847 Kiim keshekteri Erler zhejde shapan әjelder slan matadan tigilgen kojlek shapan kidi 19 shy gasyrdyn ayagy men 20 shy gasyrdyn basynda belge dejin keletin kamzol da kigen Bas kiim erlerde takiya zhүn kalpak әjelderde oramal Dәstүrli ayak kiimi teri etik tabany zhumsak mәsi syrtynan galosh kiedi Әjelder men kyzdar birinshi balasy tugansha shashtaryn korsetpej usak etip orip koyady kejde 40 zhaska dejin egde әjelder eki burymnan oredi Tagamdary Өzbekterdin negizgi tagamy osimdik sүt zhәne sүt onimderinen zhasalady Sүjikti asy palau Basty susyny shaj kobine kok shaj Өzbekstanda tamaktanu kezinde shaj kosa ishiledi al shaj kajnatu tek er adamdarga zhүktelgen Shajdyn en kop taralgan tүri kok shaj sondaj ak kara shaj mejiz shaj tүrli zhemis zhidek emdik shopterden kajnatylgan shaj tүrleri de zheterlik Өzbekstanada aldymen dastarhanga tәttiler keptirilgen zhemister zhangak tүrleri zhemister men kokonister sodan kejin salkyn tiskebasarlar sonynda dәstүrli palau zhәne baska da negizgi tagamdar usynylady Өzbek dastarhanynda mindetti tүrde ystyk kүlshe nandar kojylady Olardy kysh peshterde pisirip үstine tүrli dәmdeuishter sebedi Dәstүrli ulttyk tagamy palau әr onirinde ony dajyndau tәsili әr tүrli birak palauga kosylatyn negizgi tagamdar birdej olar et kobinese koj eti kүrish sәbiz piyaz burysh borikarakat zhәne tmin dәni Әjgili ozbek tәttileri halva zangza irimshikteri sujyk halva halvajtar majly pechene kush tili katparly tokashtar katlama novat balkytylgan kant chak chak kantyndagy zhangaktar pashmak karamelinen makta kәmpiti Үstelde әrdajym keptirilgen zhemister men zhangaktar bolady Zhemister zhүzim kauyn karbyz da tiskebasar beriledi Қazakstandagy ozbekterӨzbekter kazak zherine ezhelden ak konystangan Olar tutas turyp zhatkan dәstүrli ajmak Tүrkistan oblysy Sonymen katar Almaty Zhambyl Қyzylorda oblystarynda da birshama ozbek ulty turady Dәstүrli ajnalysatyn kәsibi dikanshylyk malshylyk kurylys zhәne sauda Bүginde Қazakstan aumagynda 500 mynga zhuyk ozbek turyp zhatyr 2006 zhyly Өzbek mәdeni ortalygy kuryldy Onyn kyzmeti medeni agartushylyk zhumystarga ozbek zhastaryn oz halkynyn salt dәstүrine tartuga ana tilin үjretuge bagyttalgan Қazakstanda 30 ozbek balabakshasy bar olarda 2000 nan astam bala tәrbielenude Өzbek tilinde okytatyn 150 mektep zhumys istejdi Mektepterge okulyktar negizinen Tashkentten keletin 1999 zhyly Қazakstan Respublikasynyn Bilim zhәne gylym ministrligi ozbek tilindegi zhana okulyktar shygaru turaly sheshim kabyldady Қazakstannyn ozbek diasporasy ana tilin okuga zhәne ozderinin etnikalyk erekshelikteri men mәdenietin saktauga belsendi tүrde umtylys tanytyp keledi Muny Shymkentte ozbek teatrynyn ashyluy merzimdi basylymdary taralymynyn osui tүrli mәdeni bukaralyk sharalarga ozbek mәdeni ortalygynyn belsendi katysuy rastajdy Қazakstandagy ozbekter sany 1999 zhylgy melimet bojynsha 370 765 adam 2020 zhyldyn basyndagy melimet bojynsha 605 137 adam Negizinen ontүstik shekaralyk ajmaktarda turatyn ozbek etnostyk toby ezhelden kalyptaskan Olardyn sany turakty tүrde osu үstinde Қazirgi uakytta ozbek toby tuudyn en zhogargy korsetkishine ie ekonomikalyk sebepterge bajlanysty ozbekterdin tirkeletin zhene tirkelmejtin Қazakstanga koshui zhalgasuda Bul demograftarga aldagy uakytta Қazakstanda ozbekter sany kobeje tүsetinin bolzhauga mүmkindik berip otyr DerekkozderPopulation 28 661 637 shilde 2013 est Central Intelligence Agency CIA Tekserildi 10 mausym 2013 Afghan Population 31 108 077 shilde 2013 est Central Intelligence Agency CIA The World Factbook Tekserildi 10 mausym 2013 Population 7 910 041 shilde 2013 est Central Intelligence Agency CIA The World Factbook Tekserildi 10 mausym 2013 CIA World Factbook Kyrgyzstan kolzhetpejtin silteme Svyshe 11 mln kazahov prozhivaet v Kazahstane IA Novosti Kazahstan CIA World Factbook Turkmenistan Muragattalgan 12 mausymnyn 2007 zhyly Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 g orys Rhoda Margesson Afghan Refugees Current Status and Future Prospects p 7 Report RL33851 26 kantar 2007 Chinese National Minorities State Statistics Committee of Ukraine The distribution of the population by nationality and mother tongue Muragattalgan 1 zheltoksannyn 2008 zhyly Evrenpasa Koyu Guney Turkistan dan Anadoluya Urfa Ceylanpinar Ozbek Turkleri Evenpasa Koyu Census of Mongolia slide 23 http www toollogo2010 mn doc Main 20results 20110615 to 20EZBH for 20print pdf Naselenie Uzbekistana orys ADVANTOUR Uzbeki Etnos Assambleya naroda Kazahstana orys resmi sajty Uzbek People Encyclopedia Britannica agyl Britannica 19 January 2023 Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 358 bet ISBN 978 601 7472 88 7 ETNOSAYaSI SӨZDIK Қazakstan etnosayasaty men tәzhiribesinin terminderi men ugymdary Nur Sultan 2020 157 bet ISBN 978 601 287 224 8