Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сыбырлар, кейде сібір татарлары (сіб. тат. себер татарлары, татарлар,сибиртар, сибиртатарлар) — түркі тілдес халық. Жергілікті тайпалық топтармен араласып кеткен Сібірді мекендейтін этникалық топ. Мындай топтарға бөлінеді: тобыл, барабы, есіл, таралықтар және т.б. Бұлай аталу себептері орналасқан жерлерінің атауларына байланысты. Есіл өңіріндегі татарлар ежелгі уақыттан бері солтүстік жағалауға қоныстанған, яғни, Түмен, Есіл өңірінің татарлары. Сібір (Түмен) хандығының тікелей ұрпақтары болып табылады. Оларды Шибан мен Тайбұға әулетінің өкілдері басқарды. Сібірді Ермак жаулап алғаннан кейін Сібір хандығы Ресей құрамына кірді. Олар Сібірдің байырғы халқы және ежелден Тобыл, Ертіс және Есіл өзендерінде тұрады. Сібір татарларының туысқан халықтары: башқұрттар, қазақтар, Алтайдың түріктері.
Физикалық антропологиясы
Сібір татарлары моңғолоидтік және еуропиоидтік нәсілдердің арасындағы өтпелі топқа жатып, 2-ге негізгі типке бөлінеді:
- оралдық түр;
- оңтүстік-сібір түрі.
Топтары мен топшалары
- Тобыл-ертістік топ;
- Барабалық топ;
- Томбылық топ.
Сібір татарларының арасында ассимиляцияға ұшыраған сібірлік бұхарлықтарды кездестіруге болады.
Қоныстану территориясы, саны
2010 жылғы санақ бойынша, Батыс Сібірдегі татарлардың саны 524 мың адам болды. Батыс Сібір татарларының этникалық құрамын зерттей келе, сібір татарларының саны 190 адам шамасында деген болжамға келуге болды. Татарлардың қалған бөлігі Еділден, Оралдан көшіп келгендер мен олардың ұрпақтары.
Сібір татарлары Орал таулары мен Том өзенінің арасында орналасқан дала, орман зоналарындағы алқаптарды мекендеген. Олардың ауылдары басқа ұлттардың ауылдарымен аралас түрде Түмен облысының Аромаш, Заводоук, Вагай, Исет, Тобыл, Түмен, Ялутор, Уват, Ярков, Төменгітавда аудандарында; Омбы облысының Усть-Ишим, Тевриз, Тар, Муромцевск, Знаменск, Большереченск, Колосов аудандарында; Новосібір облысының Чанов, Кыштов, Венгеров, Куйбышев, Колыван аудандарында; Томбы облысының Кривошеин, Томбы аудандарында орналасқан.
1555 жылы Мәскеуге келген Ескер жұртының билеушісі Едігер қол астындағы "қара сүйектің" саны 30 700 деп жариялаған. Иван Грозныйдың ұсынған алым-салық туралы грамотасында 40 000 адам белгіленген. Тобыл губерниясында болған 1897 жылғы бірінші ресейлік санақ бойынша сібір татарларының саны 56 957 деп көрсетілген. Бұл сібір татарлары туралы кездесетін соңғы нақты дерек. Кейінгі болған санақтарда Еділ бойынан көшіп келген татарлар мен сібір татарлары жалпы "татарлар" атауымен кездеседі. 1897 жылғы санақты көптеген сібір татарлары патша үкіметінің жаңа салықтарды енгізудегі алды-ала жүргізіп жатқан жұмыстары ретінде бағалап, санаққа қатыспаған.
1926 жылғы санақ бойынша Батыс Сібірде 90 мың сібір татарлары мен 28 мың еділ-орал татарлары тіркелген.
2002 жылғы жалпыресейлік санақтың қорытындысы бойынша жоғарыда атап өтілген облыстардағы татарлардың саны 358 949 адам болды. Көптеген жариялымдарда сібір татарларының саны 190-210 мың арасында деп көрсетілуде. Сібір татарларының басым көпшілігі өздерін үлкен татар ұлтының құрамдас бөлігі ретінде сағандықтан, ресми мәліметтерден ауытқуға алып келді. Санақ кезінде Сібір хандығының тарихы аймағына сәйкес келетін облыстардағы 358 мың татардың 9289-ы өздерін сібір татарлары деп белгілеген. Сібір татарларының ең үлкен үлесі Түмен (7890) және Қорған (1081) облыстарында байқалған.
Батыс Сібірдің мұсылман емес халықтарының біразы (хакастар, шорлар, телеуіттер) әлі күнге дейін өздерін "татар" немесе "тадар" деп атауда.
Этникалық тарихы
XIII ғасырда сібір татарларының қоныстану аймағы Жошы ұлысының құрамына кіретін. XIV ғасырда Түмен хандығы (астанасы Чимги-Тура), ал XV-XVI ғасырларда Сібір хандығы (астанасы Ескер) пайда болды.
Ресейдің Сібір хандығын жаулап алып, сібір татарларының қоныстану аймағының тұрақтылығына қарамастан, тарихшы Ш.Ф. Мұхамедияров сібір татарларын Сібр аймағын мекендейтін халықтардың арасында ең аз зерттелгендердің қатарына қосқан.
Тарихшы Н.А. Томилов бастапқы кезде сібір татарларын бөлек ұлт ретінде санаған. Кейін көзқарасын өзгертіп, оларды этнографикалық топ ретінде көрсеткен.
Генетикалық қоры
Y-хромосомасының кездесу жиілігінің кестесі
| Сібір татарлырының зерттелген популяциялары | N | E1b1b1a1-M78 | C*2-M217* | C2b1b-M48 | G2a1a-P18 | G2a1a*-P16* | G2a2b2a-P303 | C2a2b1-M406 | G2a*-P15* | H1-M69 | I*-M170* | I2a1-P37.2 | J1-M267 | J2b-M12 | J2a1a-M47 | J2a1b-M67 | J2*-M172* | L1b-M317 | N1c2b-P43 | N1c2a-M128 | N1c1a-M178 | Q1b-P31 | Q2*-M122 | Q2a2b1-M134 | Q*M242* | R1a1a*-M198* | R1a1a1b1a1-M458 | R1b1a1a-P297* | R1b1a1a2-M269 | R2a-M214 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тобыл-ертістіктер | 388 | 2,2 | 0,3 | 2,0 | 1,1 | 0,3 | 9,2 | 0,2 | 0,5 | 1,8 | 0,9 | 3,1 | 1,7 | 3,4 | 0,0 | 0,0 | 6,7 | 0,9 | 20,9 | 0,0 | 11,2 | 0,6 | 0,3 | 0,9 | 11,5 | 12,1 | 2,3 | 2,8 | 1,5 | 1,7 |
| Іскер-тобылдықтар | 68 | 0,0 | 0,0 | 1,5 | 2,0 | 0,0 | 1,5 | 0,0 | 0,0 | 8,8 | 2,9 | 0,0 | 1,5 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 2,9 | 2,9 | 8,8 | 0,0 | 14,7 | 0,0 | 1,5 | 0,0 | 16,7 | 22,1 | 1,5 | 2,9 | 0,0 | 7,4 |
| Естек-тоғыздықтар | 69 | 0,0 | 0,0 | 2,9 | 1,5 | 0,0 | 5,8 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 1,5 | 11,6 | 1,4 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 1,4 | 2,9 | 0,0 | 11,6 | 2,9 | 0,0 | 0,0 | 37,7 | 13,0 | 2,9 | 2,9 | 0,0 | 0,0 |
| Татар-бұхарлықтар | 79 | 8,9 | 1,3 | 0,0 | 1,3 | 1,3 | 35,4 | 0,0 | 2,5 | 0,0 | 0,0 | 3,8 | 0,0 | 6,3 | 0,0 | 0,0 | 2,5 | 0,0 | 8,9 | 0,0 | 7,6 | 0,0 | 0,0 | 1,3 | 0,0 | 12,7 | 1,3 | 1,3 | 3,8 | 0,0 |
| Ялуторлықтар | 86 | 2,3 | 0,0 | 5,8 | 0,0 | 0,0 | 3,5 | 1,2 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 5,8 | 8,1 | 0,0 | 0,0 | 27,9 | 0,0 | 3,5 | 0,0 | 12,8 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 3,5 | 11,6 | 5,8 | 3,5 | 3,5 | 1,2 |
| Заболоттық | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 2,3 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 80,2 | 0,0 | 93, | 0,0 | 0,0 | 3,5 | 0,0 | 1,2 | 0,0 | 3,5 | 0,0 | 0,0 |
Дереккөздер
- Аксянова Г.А. Этнодемография Западной Сибири в конце ХХ века // Археология, этнография и антропология Евразии. 2011. № 2. С. 128-142.
- Храмова В.В. Западносибирские татары // Народы Сибири. Из серии «На роды мира». М.; Л., 1956. С. 473. 1
- История и культура сибирских татар (с древнейших времен до начала XXI века) / Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ. Казань, 2014. С. 21.
- , Томилов Н. А. Формирование татар Сибири по данным антропологии и этнографии // Методологические аспекты археологических исследований в Западной Сибири. / Ред. . —— : Изд-во , 1981.
- Сибирские татары. ОмМУ Археология және этнография мұражайы. Омбы мемлекеттік университетінің этнография және мұражайтану кафедрасы (2003).
- Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. // : официальный сайт.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sybyrlar kejde sibir tatarlary sib tat seber tatarlary tatarlar sibirtar sibirtatarlar tүrki tildes halyk Zhergilikti tajpalyk toptarmen aralasyp ketken Sibirdi mekendejtin etnikalyk top Myndaj toptarga bolinedi tobyl baraby esil taralyktar zhәne t b Bulaj atalu sebepteri ornalaskan zherlerinin ataularyna bajlanysty Esil onirindegi tatarlar ezhelgi uakyttan beri soltүstik zhagalauga konystangan yagni Tүmen Esil onirinin tatarlary Sibir Tүmen handygynyn tikelej urpaktary bolyp tabylady Olardy Shiban men Tajbuga әuletinin okilderi baskardy Sibirdi Ermak zhaulap algannan kejin Sibir handygy Resej kuramyna kirdi Olar Sibirdin bajyrgy halky zhәne ezhelden Tobyl Ertis zhәne Esil ozenderinde turady Sibir tatarlarynyn tuyskan halyktary bashkurttar kazaktar Altajdyn tүrikteri Fizikalyk antropologiyasySibir tatarlary mongoloidtik zhәne europioidtik nәsilderdin arasyndagy otpeli topka zhatyp 2 ge negizgi tipke bolinedi oraldyk tүr ontүstik sibir tүri Toptary men topshalaryTobyl ertistik top Barabalyk top Tombylyk top Sibir tatarlarynyn arasynda assimilyaciyaga ushyragan sibirlik buharlyktardy kezdestiruge bolady Қonystanu territoriyasy sanyEnisej zhәne Tomby guberniyalaryndagy sibir tatarlarySibir tatarlary 2010 zhylgy sanak bojynsha Batys Sibirdegi tatarlardyn sany 524 myn adam boldy Batys Sibir tatarlarynyn etnikalyk kuramyn zerttej kele sibir tatarlarynyn sany 190 adam shamasynda degen bolzhamga keluge boldy Tatarlardyn kalgan boligi Edilden Oraldan koship kelgender men olardyn urpaktary Sibir tatarlary Oral taulary men Tom ozeninin arasynda ornalaskan dala orman zonalaryndagy alkaptardy mekendegen Olardyn auyldary baska ulttardyn auyldarymen aralas tүrde Tүmen oblysynyn Aromash Zavodouk Vagaj Iset Tobyl Tүmen Yalutor Uvat Yarkov Tomengitavda audandarynda Omby oblysynyn Ust Ishim Tevriz Tar Muromcevsk Znamensk Bolsherechensk Kolosov audandarynda Novosibir oblysynyn Chanov Kyshtov Vengerov Kujbyshev Kolyvan audandarynda Tomby oblysynyn Krivoshein Tomby audandarynda ornalaskan 1555 zhyly Mәskeuge kelgen Esker zhurtynyn bileushisi Ediger kol astyndagy kara sүjektin sany 30 700 dep zhariyalagan Ivan Groznyjdyn usyngan alym salyk turaly gramotasynda 40 000 adam belgilengen Tobyl guberniyasynda bolgan 1897 zhylgy birinshi resejlik sanak bojynsha sibir tatarlarynyn sany 56 957 dep korsetilgen Bul sibir tatarlary turaly kezdesetin songy nakty derek Kejingi bolgan sanaktarda Edil bojynan koship kelgen tatarlar men sibir tatarlary zhalpy tatarlar atauymen kezdesedi 1897 zhylgy sanakty koptegen sibir tatarlary patsha үkimetinin zhana salyktardy engizudegi aldy ala zhүrgizip zhatkan zhumystary retinde bagalap sanakka katyspagan 1926 zhylgy sanak bojynsha Batys Sibirde 90 myn sibir tatarlary men 28 myn edil oral tatarlary tirkelgen 2002 zhylgy zhalpyresejlik sanaktyn korytyndysy bojynsha zhogaryda atap otilgen oblystardagy tatarlardyn sany 358 949 adam boldy Koptegen zhariyalymdarda sibir tatarlarynyn sany 190 210 myn arasynda dep korsetilude Sibir tatarlarynyn basym kopshiligi ozderin үlken tatar ultynyn kuramdas boligi retinde sagandyktan resmi mәlimetterden auytkuga alyp keldi Sanak kezinde Sibir handygynyn tarihy ajmagyna sәjkes keletin oblystardagy 358 myn tatardyn 9289 y ozderin sibir tatarlary dep belgilegen Sibir tatarlarynyn en үlken үlesi Tүmen 7890 zhәne Қorgan 1081 oblystarynda bajkalgan Batys Sibirdin musylman emes halyktarynyn birazy hakastar shorlar teleuitter әli kүnge dejin ozderin tatar nemese tadar dep atauda Etnikalyk tarihyXIII gasyrda sibir tatarlarynyn konystanu ajmagy Zhoshy ulysynyn kuramyna kiretin XIV gasyrda Tүmen handygy astanasy Chimgi Tura al XV XVI gasyrlarda Sibir handygy astanasy Esker pajda boldy Resejdin Sibir handygyn zhaulap alyp sibir tatarlarynyn konystanu ajmagynyn turaktylygyna karamastan tarihshy Sh F Muhamediyarov sibir tatarlaryn Sibr ajmagyn mekendejtin halyktardyn arasynda en az zerttelgenderdin kataryna koskan Tarihshy N A Tomilov bastapky kezde sibir tatarlaryn bolek ult retinde sanagan Kejin kozkarasyn ozgertip olardy etnografikalyk top retinde korsetken Genetikalyk koryY hromosomasynyn kezdesu zhiiliginin kestesi Sibir tatarlyrynyn zerttelgen populyaciyalary N E1b1b1a1 M78 C 2 M217 C2b1b M48 G2a1a P18 G2a1a P16 G2a2b2a P303 C2a2b1 M406 G2a P15 H1 M69 I M170 I2a1 P37 2 J1 M267 J2b M12 J2a1a M47 J2a1b M67 J2 M172 L1b M317 N1c2b P43 N1c2a M128 N1c1a M178 Q1b P31 Q2 M122 Q2a2b1 M134 Q M242 R1a1a M198 R1a1a1b1a1 M458 R1b1a1a P297 R1b1a1a2 M269 R2a M214Tobyl ertistikter 388 2 2 0 3 2 0 1 1 0 3 9 2 0 2 0 5 1 8 0 9 3 1 1 7 3 4 0 0 0 0 6 7 0 9 20 9 0 0 11 2 0 6 0 3 0 9 11 5 12 1 2 3 2 8 1 5 1 7Isker tobyldyktar 68 0 0 0 0 1 5 2 0 0 0 1 5 0 0 0 0 8 8 2 9 0 0 1 5 0 0 0 0 0 0 2 9 2 9 8 8 0 0 14 7 0 0 1 5 0 0 16 7 22 1 1 5 2 9 0 0 7 4Estek togyzdyktar 69 0 0 0 0 2 9 1 5 0 0 5 8 0 0 0 0 0 0 1 5 11 6 1 4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 4 2 9 0 0 11 6 2 9 0 0 0 0 37 7 13 0 2 9 2 9 0 0 0 0Tatar buharlyktar 79 8 9 1 3 0 0 1 3 1 3 35 4 0 0 2 5 0 0 0 0 3 8 0 0 6 3 0 0 0 0 2 5 0 0 8 9 0 0 7 6 0 0 0 0 1 3 0 0 12 7 1 3 1 3 3 8 0 0Yalutorlyktar 86 2 3 0 0 5 8 0 0 0 0 3 5 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 5 8 8 1 0 0 0 0 27 9 0 0 3 5 0 0 12 8 0 0 0 0 0 0 3 5 11 6 5 8 3 5 3 5 1 2Zabolottyk 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 3 0 0 0 0 0 0 0 0 80 2 0 0 93 0 0 0 0 3 5 0 0 1 2 0 0 3 5 0 0 0 0DerekkozderAksyanova G A Etnodemografiya Zapadnoj Sibiri v konce HH veka Arheologiya etnografiya i antropologiya Evrazii 2011 2 S 128 142 Hramova V V Zapadnosibirskie tatary Narody Sibiri Iz serii Na rody mira M L 1956 S 473 1 Istoriya i kultura sibirskih tatar s drevnejshih vremen do nachala XXI veka Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT Kazan 2014 S 21 Tomilov N A Formirovanie tatar Sibiri po dannym antropologii i etnografii Metodologicheskie aspekty arheologicheskih issledovanij v Zapadnoj Sibiri Red Izd vo 1981 Sibirskie tatary OmMU Arheologiya zhәne etnografiya murazhajy Omby memlekettik universitetinin etnografiya zhәne murazhajtanu kafedrasy 2003 Informacionnye materialy ob okonchatelnyh itogah Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda oficialnyj sajt