Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Әбілмәмбет хан (толық есімі Әбіл-Мұхаммед-Баһадүр-хан, жазба деректерде Абдулмамет, Абулмамет, Абульмагмет, Аймамбет, Оболмамет, Abul Mamet, XVII ғасырдың аяғы — 1770 немесе 1771, Түркістан) — сұлтан, 1739 жылдан бастап Орта жүздің, ал 1748 жылдан кейін қазақтың бас ханы. Орта жүздің ханы Болаттың үлкен ұлы, Тәуке ханның немересі.
| Әбілмәмбет хан | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1748 — 1770 немесе 1771 | |||
| Ізашары | Болат хан | ||
| Ізбасары | Абылай хан | ||
| |||
| 1739 — 1770 немесе 1771 | |||
| Ізашары | Сәмеке хан | ||
| Ізбасары | Абылай хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | XVII ғасырдың аяғы | ||
| Қайтыс болуы | 1770 немесе 1771 | ||
| Жерленді | Түркістан | ||
| Әкесі | Болат хан | ||
| Балалары | Әбілпейіз сұлтан Тәуке сұлтан Болат сұлтан Әбілтек сұлтан | ||
өңдеу  | |||
Өмірбаяны
Сәмеке ханның тұсында Әбілмәмбет сұлтан арғын тайпасының құрамындағы атығай руын, қыпшақтардың бір бөлігін, уақтарды, керейлерді билеген. 1723 жылы қазақ даласына жоңғар қонтайшысы Цэван Рабданның үлкен ұлы Лоузан-Шононың жорығынан кейін Сырдария өңіріне, ал 1725 жылы Бұхар хандығының иеліктеріне бет алды. 1726-1727 жылдары Әбілхайыр, Сәмеке хандардың еділ қалмақтарына, жайық казактарына қарсы бағытталған жорығына қатысып, құрамы 500 сарбаздан тұратын, ал 1733 жылы башқұрт тайпаларына қарсы ұйымдастырылған жорығында 1000 адамдық топты басқарған.
1739 жылдың көктемінде Түркістан қаласында арғын, уақ, керей старшындарының және танымал батыр Нияз Барқыұлының қолдауымен хан тағына отырды. Абылай сұлтанмен бірге қазақтардың солтүстік-батыс аймақтарына қоныс аударған. 1740 жылдың 28 тамызында ресей патшайымы Анна Иоанновнаға ант берген. 1740-1741 жылдары Орта жүздің қазақтары жоңғар нояндары Шара-Манджи, Септен және Қалдан Сереннің үлкен ұлы Лама-Доржидің жаңа жойқын соққыларына тап болды. Әбілмәмбет хан Кіші жүздің аумағына көшіп, Ілек және Жайық өзендерінің аңғарларын паналаған. Орта жүз билеушілерінің ұсынған бейбіт бітім-шартына жауап ретінде қонтайшы Қалдан Серен Әбілмәмбет пен Бараққа 1742 жылдың сәуір айында Түркістанға қайтып, Жоңғарияға аманат жіберіп, алман төлеуді талап етті. Қалыптасқан саяси жағдайға байланысты Әбілмәмбет хан талаптардың бір бөлігін орындай отырып, 1742 жылдың аяғында Түркістан аймағына қоныс аударып, ұлы Әбілпейізді Жоңғарияға аманат ретінде аттандырған.
1750-ші жылдары орын алған үзілісті ескермегенде 1743 жылдың күзінен өмірінің соңына дейін Түркістан қаласында тұрған. Қала үшін Сәмеке ханның ұлы Сейітпен 2 жыл бойы талас жүргізген. Жоңғар қонтайшысы Қалдан Сереннің көмегіне сүйенген Әбілмәмбет 1745 жылдың аяғында Түркістан қаласымен көршілес Сауран, Сығанақ, Созақ, Отырар және т.б. кішігірім кенттердің билеушісіне айналды.
XVIII ғасырдың 50-ші жылдары Әбілмәмбеттің Түркістан аймағындағы жаңа қарсыласына Есім хан (1756-1798) айналды. Әбілмәмбет хан Түркістан қаласын 1758 жылы қалдыруға мәмбүр болған. Алайда, 1762 жылдың көктемінде Абылай сұлтанның, Қаз дауысты Қазыбек бидің делдалдық көмегінің арқасында бейбіт келісімге келді. Бітім шартқа сәйкес Түркістан қаласы мен көршілес елді-мекендер 2 бөлікке бөлінген.
Әбілхайыр ханның өлімінен кейін шартты түрде қазақтың бас ханына айналды. XVIII ғасырдың 60-шы жылдары оның қол астында арғын тайпасының құрамындағы рулардың үлкен тобы, наймандардың кейбір рулары, уақ, керей, қыпшақ және 5000 отбасыдан тұратын қоңыраттар болған. Осы уақыттан бастап Түркістан қаласынан шықпастай өмір сүріп, 1770 жылдың аяғында немесе 1771 жылдың басында қайтыс болған. Кейбір деректерге сәйкес Қожа Ахмет Йассауи кесенесінде жерленген.
Әбілмәмбет ханның әйелдері мен ұрпақтары туралы нақты тарихи деректер сақталған жоқ. Оның үлкен ұлы Болат арғындардың бір бөлігі мен қоңырат тайпасын, екінші ұлы Әбілпейіз сұлтан наймандардың үлкен бірлестігн, ал үшінші ұлы Тәуке сіргелі және сары-үйсіндердің жеке топтарын басқарған.
Әдебиет
- Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков / Составление, транскрипция скорописи XVIII в. и комментарии И.В. Ерофеевой. Алматы., 1998.
- Бакунин В.М. Описание калмыцких народов, а особливо из них торгоутского, и поступков их ханов и владельцев. Элиста. 1995.
- Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1.Алма-Ата, 1985.
- Ерофеева И.В. Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг. Сборник исторических документов в 2-х томах/Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев; составитель и ответственный редактор И.В.Ерофеева. Алматы: АО «АБДИ Компани», 2014. - 696 с. + вкл. 44 с. — ISBN 978-9965-832-26-0.
- Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Изд. 3-е / Сост. И.В. Ерофеева. Алматы, 2009.
- Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. XVII-XVIII вв.Алма-Ата, 1991.
- Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. Изд. 3-е. Уфа, 1999.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әbilmәmbet han tolyk esimi Әbil Muhammed Baһadүr han zhazba derekterde Abdulmamet Abulmamet Abulmagmet Ajmambet Obolmamet Abul Mamet XVII gasyrdyn ayagy 1770 nemese 1771 Tүrkistan sultan 1739 zhyldan bastap Orta zhүzdin al 1748 zhyldan kejin kazaktyn bas hany Orta zhүzdin hany Bolattyn үlken uly Tәuke hannyn nemeresi Әbilmәmbet hanLauazymyTu Қazak hany1748 1770 nemese 1771Izashary Bolat hanIzbasary Abylaj hanTu Orta zhүzdin hany1739 1770 nemese 1771Izashary Sәmeke hanIzbasary Abylaj hanӨmirbayanyDini IslamDүniege kelui XVII gasyrdyn ayagyҚajtys boluy 1770 nemese 1771Zherlendi TүrkistanӘkesi Bolat hanBalalary Әbilpejiz sultan Tәuke sultan Bolat sultan Әbiltek sultanondeu ӨmirbayanySәmeke hannyn tusynda Әbilmәmbet sultan argyn tajpasynyn kuramyndagy atygaj ruyn kypshaktardyn bir boligin uaktardy kerejlerdi bilegen 1723 zhyly kazak dalasyna zhongar kontajshysy Cevan Rabdannyn үlken uly Louzan Shononyn zhorygynan kejin Syrdariya onirine al 1725 zhyly Buhar handygynyn ielikterine bet aldy 1726 1727 zhyldary Әbilhajyr Sәmeke handardyn edil kalmaktaryna zhajyk kazaktaryna karsy bagyttalgan zhorygyna katysyp kuramy 500 sarbazdan turatyn al 1733 zhyly bashkurt tajpalaryna karsy ujymdastyrylgan zhorygynda 1000 adamdyk topty baskargan Әbilmәmbet hannyn Astrahan gubernatory V N Tatishevke haty 1744 1739 zhyldyn kokteminde Tүrkistan kalasynda argyn uak kerej starshyndarynyn zhәne tanymal batyr Niyaz Barkyulynyn koldauymen han tagyna otyrdy Abylaj sultanmen birge kazaktardyn soltүstik batys ajmaktaryna konys audargan 1740 zhyldyn 28 tamyzynda resej patshajymy Anna Ioannovnaga ant bergen 1740 1741 zhyldary Orta zhүzdin kazaktary zhongar noyandary Shara Mandzhi Septen zhәne Қaldan Serennin үlken uly Lama Dorzhidin zhana zhojkyn sokkylaryna tap boldy Әbilmәmbet han Kishi zhүzdin aumagyna koship Ilek zhәne Zhajyk ozenderinin angarlaryn panalagan Orta zhүz bileushilerinin usyngan bejbit bitim shartyna zhauap retinde kontajshy Қaldan Seren Әbilmәmbet pen Barakka 1742 zhyldyn sәuir ajynda Tүrkistanga kajtyp Zhongariyaga amanat zhiberip alman toleudi talap etti Қalyptaskan sayasi zhagdajga bajlanysty Әbilmәmbet han talaptardyn bir boligin oryndaj otyryp 1742 zhyldyn ayagynda Tүrkistan ajmagyna konys audaryp uly Әbilpejizdi Zhongariyaga amanat retinde attandyrgan 1750 shi zhyldary oryn algan үzilisti eskermegende 1743 zhyldyn kүzinen omirinin sonyna dejin Tүrkistan kalasynda turgan Қala үshin Sәmeke hannyn uly Sejitpen 2 zhyl bojy talas zhүrgizgen Zhongar kontajshysy Қaldan Serennin komegine sүjengen Әbilmәmbet 1745 zhyldyn ayagynda Tүrkistan kalasymen korshiles Sauran Syganak Sozak Otyrar zhәne t b kishigirim kentterdin bileushisine ajnaldy XVIII gasyrdyn 50 shi zhyldary Әbilmәmbettin Tүrkistan ajmagyndagy zhana karsylasyna Esim han 1756 1798 ajnaldy Әbilmәmbet han Tүrkistan kalasyn 1758 zhyly kaldyruga mәmbүr bolgan Alajda 1762 zhyldyn kokteminde Abylaj sultannyn Қaz dauysty Қazybek bidin deldaldyk komeginin arkasynda bejbit kelisimge keldi Bitim shartka sәjkes Tүrkistan kalasy men korshiles eldi mekender 2 bolikke bolingen Әbilhajyr hannyn oliminen kejin shartty tүrde kazaktyn bas hanyna ajnaldy XVIII gasyrdyn 60 shy zhyldary onyn kol astynda argyn tajpasynyn kuramyndagy rulardyn үlken toby najmandardyn kejbir rulary uak kerej kypshak zhәne 5000 otbasydan turatyn konyrattar bolgan Osy uakyttan bastap Tүrkistan kalasynan shykpastaj omir sүrip 1770 zhyldyn ayagynda nemese 1771 zhyldyn basynda kajtys bolgan Kejbir derekterge sәjkes Қozha Ahmet Jassaui kesenesinde zherlengen Әbilmәmbet hannyn әjelderi men urpaktary turaly nakty tarihi derekter saktalgan zhok Onyn үlken uly Bolat argyndardyn bir boligi men konyrat tajpasyn ekinshi uly Әbilpejiz sultan najmandardyn үlken birlestign al үshinshi uly Tәuke sirgeli zhәne sary үjsinderdin zheke toptaryn baskargan ӘdebietAndreev I G Opisanie Srednej ordy kirgiz kajsakov Sostavlenie transkripciya skoropisi XVIII v i kommentarii I V Erofeevoj Almaty 1998 Bakunin V M Opisanie kalmyckih narodov a osoblivo iz nih torgoutskogo i postupkov ih hanov i vladelcev Elista 1995 Valihanov Ch Ch Sobranie sochinenij v pyati tomah T 1 Alma Ata 1985 Erofeeva I V Epistolyarnoe nasledie kazahskoj pravyashej elity 1675 1821 gg Sbornik istoricheskih dokumentov v 2 h tomah Avtor proekta vvedeniya biografij hanov nauchnyh kommentariev sostavitel i otvetstvennyj redaktor I V Erofeeva Almaty AO ABDI Kompani 2014 696 s vkl 44 s ISBN 978 9965 832 26 0 Levshin A I Opisanie kirgiz kazachih ili kirgiz kajsackih ord i stepej Izd 3 e Sost I V Erofeeva Almaty 2009 Moiseev V A Dzhungarskoe hanstvo i kazahi XVII XVIII vv Alma Ata 1991 Rychkov P I Topografiya Orenburgskoj gubernii Izd 3 e Ufa 1999