Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Казактар немесе козактар (орыс. казаки; укр. козаки) — XIV-XV ғасырларда Украина және оңтүстік Ресей далаларында қалыптасқан әскери топ. Украин казактары - басыбайлы XVII-XIX ғасырларда пайда болған, олар - бүгінгі украин халқының бабалары.
XVIII ғасырдан 1917 жылға дейін Ресей империясында болған әскери әлеуметтік топ. XIV – XVII ғасырларда Еділ-Жайық, Дон, Солтүстік Кавказ далаларында жалданып жұмыс істеген, шекаралық аудандарда әскери қызмет (полиция және күзетші казактар) атқарған ерікті адамдар. “Казак” сөзі түркі тілінен шыққан, өз ортасынан бөлініп шыққан, ерікті адам деген ұғымды білдіреді.
Тарихы
XIV-XVI ғасырлар
XIV – XV ғасырларда Алтын Орда ыдырағаннан кейін бөлініп шыққан ұлыстар өзара үздіксіз соғыс жүргізді. Осы соғыстардан жекелеген адамдар Дон, Еділ-Жайық өзендері бойындағы далаларға қашып барып, топтасып өмір сүре бастады. Алғашқы казактар осы адамдар болатын. Олар, негізінен, түркі тектес тайпалардан шыққандар еді. XV – XVI ғасырларда Шығыс Еуропада бір орталыққа бағынған Ресей және Поляк-Литва мемлекеттері құрылып, әлеум. езгі қатты күшейді. Крепостнойлық (басыбайлы) тәуелділіктен қашқан орыс-украин шаруалары жаппай жоғарыдағы Қиян Далаға қаша бастады. Қашқындардың көбейгені сонша, олар енді өздерінің әскери ұйымдарын құруға кірісті. Сөйтіп, XVI ғасырдың бас кезінде , Еділ, Днепр (черкестер), , Жайық Казактары құрылды. XVI ғасырдың ортасында Запорожье және Терек казактары пайда болды. Казактардың бір бөлігі Ресей және Польша-Литва мемлекеттеріне қалалар мен шекарадағы күзет бекеттерін қорғауға жалданды. Ресей мемлекетіне қызметке тұрғандар есебінен XVI ғасырдың 2-жартысында Сібір казактары жасақталды.
XVII-XVIII ғасырлар
Украин казактары XVII ғасырдың бас кезінен бастап Польша үкіметі мен католик шіркеуі езгісіне қарсы бас көтерді. Көтеріліс, әсіресе, 1648 – 1654 жылдары Б.Хмельницкий тұсында қатты күшейді. XVIII ғасырдың орта тұсында Украинаның казактар билеген шығыс бөлігі Ресейге қосылды. Казактардың негізгі кәсібі аң аулау, балық аулау, мал шаруашылығы болды. Егіншілік оларда кейін, шамамен XVII ғасырдың 2-жартысында пайда болды. XVI – XVII ғасырларда казактардың негізгі табыс көзі жорықтар кезінде тонаудан түскен табыстар мен үкіметтің шекара күзеті үшін беретін жалақылары болды. XVI ғасырдың аяқ кезінен бастап күшейіп алған Ресей империясы Казактарды ауыздықтау орнына, оларды жаңа жерлерді жаулап алу үшін пайдалана бастады. Патша өкіметі Казактарды жалдау арқылы өздеріне оңтүстікте Қиян Даланы (Дикое поле) және шығыста Сібірді толығымен бағындырды (қ. Ермак). XVII ғасырда Ресей империясы Сібір мен Қиыр шығысты одан әрі игеру үшін Казактардан С.И. Дежнев, В.Д. Полярков, Е.П. Хабаров, т.б. басқарған арнайы экспедициялар ұйымдастырды. Бірте-бірте XVIII ғасырдан бастап казактар Ресейдегі айрықша әскери құрылымға айналды. XIX ғасырдың бас кезінен бастап казактардың жоғарғы тобы (старейшина – ақсақалдар) дворяндармен теңестірілді. XVI – XVII ғасырларда казактардың әскери-әкімшілік, сот, сыртқы саясат жүйелері біршама тәуелсіз саясат жүргізді (рада, круг, т.б.). Бірақ, XVIII ғасырдан бастап патша үкіметі оларды орталыққа толық бағындырды. XVII – XVIII ғасырларда Казактардың орталыққа бағынғысы келмеген бөліктері аса ірі көтерілістер (С.Разин, К.Булавин, Е.Пугачев көтерілістері, т.б.) ұйымдастырды. XVIII ғасырдың бас кезінен бастап казактар әскерлері құрылды. Е.Пугачев көтерілісі талқандалғаннан кейін Жайық казактарның атауы Орал казактары деп өзгертілді, Запорожьедегі казактар қауымдастығы жойылды, барлық Казактар әскерлері Ресейдің әскери мекемелеріне бағындырылды.
XIX ғасыр
1827 жылдан бастап бүкіл Казактар әскерлерінің атаманы болып тақ мұрагері тағайындалды. XX ғасырдың бас кезінде Ресейде 11 казак әскерлері болды (Дон, Кубань, Терек, Астрахан, Орал, Орынбор, Жетісу, Сібір, Забайкал, Амур, Уссурий). 1917 жылы Енисей казак әскерлері құрылды. Казактар әскерлері Ресейдің Бас штабына бағындырылды. Әрбір казактар әскерлерінің өз наказной (тағайындалған) атаманы болды. Станицалар мен хуторлардағы атамандар жиналыстарда (сход) сайланды. 18-ге толған әрбір казак 20 жыл әскери қызмет атқаруға әрі ол өз бөліміне әскери формасымен, қару-жарағымен, мініс атымен келуге міндетті болды. Казактар Ресейдің барлық соғыстарына белсене араласты және бейбіт уақытта полицейлік қызмет атқарды. Олар, әсіресе, шет аймақтардағы ұлт-азаттық қозғалыстарын басу кезінде ерекше қатыгездіктермен көзге түсті. Қазан төңкерісінен кейін Казактар Кеңес үкіметіне қатты қарсылық көрсетті. Ақ гвардияшылар әскерлері (Л.Корнилов, А.Колчак, А.Деникин, т.б.), негізінен, Казактардан жасақталды. Дегенмен Қызыл Армия қатарында казактар да көп болды. (С.Буденный, Б.Думенко, Ф.Миронов, т.б.) 1920 жылы 25 наурызда Кеңес үкіметі казактардың әскери құрылымдар құруына тыйым салды.
Казактар Ресейдің Қазақстанды отарлауында шешуші рөл атқарды. Патша өкіметі қазақ жерін толығымен бағындырып ұстау үшін оның батыс, Солтүстік, Оңтүстік-шығыс шекараларында 4 казак әскерлерін ұстады. Олар: 1591 жылы құрылған Жайық (Орал), 1734 жылы құрылған Орынбор, 1808 жылы құрылған Сібір, 1867 жылы құрылған Жетісу Казактар әскерлері еді. Жайық (Орал) К. әскері 16 ғасырдың аяғында патша үкіметінің Еділ Казактарын талқандап, қуғындауы салдарынан құрылды. Олар 1580 жылы бұрынғы Алтын Орданың, одан Ноғай Ордасының астанасы Сарайшық қаласын талқандады, осы өңірлерге орныға бастады. Михаил Романов билік еткен кезден бастап (1613 – 1645), Жайық казактары Ресей патшасына бағынып, одан жалақы алып тұрды және Кубань мен Қырымға, Хиуа мен Қазақ хандығына жиі-жиі жорық жасап тұрды, башқұрттардың, қалмақтардың, ноғайлардың көтерілістерін басуға белсене араласты. XX ғасырда Жайық казактары Кіші жүздегі көтерілістерді басуда шешуші рөл атқарды. 1917 жылы оның құрамында 174 мыңға жуық әскер болды және оларға Жайық бойындағы аса құнарлы 6,4 млн. десятина жер тиесілі болды. Орынбор Казактар әскерлері Қазақстанның Ресейге қосыла бастауына байланысты құрылды. XIX ғасырдың 2-жартысында Орынбор Казактарының саны 158 мың адамға жетіп, олар Ресейдің Қазақстан мен Орта Азияны басып алуына үлкен еңбек сіңірді. Сібір әскерлері 16 ғасырдың аяғында Ермактың Көшім хандығын талқандауына байланысты пайда болды. XVII – XVIII ғасырларда Казактар Сібірде көптеген бекініс-қамалдар тұрғызып, ішкі өлкелерді бағындыруға кірісті. 1808 жылы Ертіс өз. бойындағы Казактардан Сібір әскерлері құрылып, Оңтүстік Қазақстан мен Солтүстік Қырғызстанға арнайы экспедициялар жібере бастады. XIX ғасырдың 60-жылдары Сібір әскерлері 12 атты әскер полкі, 3 жаяу әскер батальоны және құрамында 3 батареясы бар атты-артиллерия бригадасынан тұрды. 1867 жылы Сібір әскерлері құрамынан Жетісу Казактар әскерлері бөлініп шықты. Бұл әскер Қытаймен арадағы шекараны күзетті және Орта Азияға жасалған барлық жорықтарға қатынасып отырды. XX ғасырдың бас кезінде оның құрамында 36 мыңнан аса жауынгер болды. Жалпы Қазақ жерінде Казактарға патша үкіметі аса құнарлы өңірлерден 10 млн-нан аса десятина жер бөліп берді. Казактар әскерлері Исатай Тайманұлы бастаған (1836 – 38), Кенесары Қасымұлы бастаған (1837 – 1847), Сырым Датұлы бастаған (1783 – 1797) көтерілістерді және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісін басу кезінде империя сойылын соққан қатыгездіктерімен ерекше көзге түсті.
XX ғасыр
Азамат соғысы жылдарында (1918 – 1920) Қазақстандағы казак әскерлері ақ гвардияшылар жағында шайқасып (Дутов, Анненков, Толстов, т.б. атамандар), жергілікті халықты қанға бөктірді. 1920 – 1922 жылдары қазақ жеріндегі кеңестік органдар үкіметі казактар әскерлерін жою үшін кейбір шараларды жүзеге асыруға кірісті. 1921 жылдың 4 ақпанында Түркістан Республикасы, Жетісу облысы революциялық кеңесі казактар әскерін жойып, 1 млн. десятинадан аса жерді қазақ еңбекшілеріне қайтаруға шешім қабылдады. 1921 жылдың 19 сәуірінде Қазақ АКСР Атқару Комитеті Сібір және Орал казак әскерлерінің жерлерін қазақ еңбекшілеріне қайтарып беруге шешім шығарды. КСРО-ның ыдырауы қарсаңында (1980) казактардың дәстүрлерін, мәдениеті мен тұрмысын жаңғырту жұмыстары басталды. Казактартардың мәдени ұйымдары (әскери құрылымдар жасақтауға тыйым салынған) Қазақстанда пайда болды.
Қараңыз
Дереккөздер
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kazaktar nemese kozaktar orys kazaki ukr kozaki XIV XV gasyrlarda Ukraina zhәne ontүstik Resej dalalarynda kalyptaskan әskeri top Ukrain kazaktary basybajly XVII XIX gasyrlarda pajda bolgan olar bүgingi ukrain halkynyn babalary XVIII gasyrdan 1917 zhylga dejin Resej imperiyasynda bolgan әskeri әleumettik top XIV XVII gasyrlarda Edil Zhajyk Don Soltүstik Kavkaz dalalarynda zhaldanyp zhumys istegen shekaralyk audandarda әskeri kyzmet policiya zhәne kүzetshi kazaktar atkargan erikti adamdar Kazak sozi tүrki tilinen shykkan oz ortasynan bolinip shykkan erikti adam degen ugymdy bildiredi TarihyXIV XVI gasyrlar Osman tүrikterinin kazaktarmen shajkasy 1592 XIV XV gasyrlarda Altyn Orda ydyragannan kejin bolinip shykkan ulystar ozara үzdiksiz sogys zhүrgizdi Osy sogystardan zhekelegen adamdar Don Edil Zhajyk ozenderi bojyndagy dalalarga kashyp baryp toptasyp omir sүre bastady Algashky kazaktar osy adamdar bolatyn Olar negizinen tүrki tektes tajpalardan shykkandar edi XV XVI gasyrlarda Shygys Europada bir ortalykka bagyngan Resej zhәne Polyak Litva memleketteri kurylyp әleum ezgi katty kүshejdi Krepostnojlyk basybajly tәueldilikten kashkan orys ukrain sharualary zhappaj zhogarydagy Қiyan Dalaga kasha bastady Қashkyndardyn kobejgeni sonsha olar endi ozderinin әskeri ujymdaryn kuruga kiristi Sojtip XVI gasyrdyn bas kezinde Edil Dnepr cherkester Zhajyk Kazaktary kuryldy XVI gasyrdyn ortasynda Zaporozhe zhәne Terek kazaktary pajda boldy Kazaktardyn bir boligi Resej zhәne Polsha Litva memleketterine kalalar men shekaradagy kүzet beketterin korgauga zhaldandy Resej memleketine kyzmetke turgandar esebinen XVI gasyrdyn 2 zhartysynda Sibir kazaktary zhasaktaldy XVII XVIII gasyrlar Ukrain kazak Mamaj Ukrain kazaktary XVII gasyrdyn bas kezinen bastap Polsha үkimeti men katolik shirkeui ezgisine karsy bas koterdi Koterilis әsirese 1648 1654 zhyldary B Hmelnickij tusynda katty kүshejdi XVIII gasyrdyn orta tusynda Ukrainanyn kazaktar bilegen shygys boligi Resejge kosyldy Kazaktardyn negizgi kәsibi an aulau balyk aulau mal sharuashylygy boldy Eginshilik olarda kejin shamamen XVII gasyrdyn 2 zhartysynda pajda boldy XVI XVII gasyrlarda kazaktardyn negizgi tabys kozi zhoryktar kezinde tonaudan tүsken tabystar men үkimettin shekara kүzeti үshin beretin zhalakylary boldy XVI gasyrdyn ayak kezinen bastap kүshejip algan Resej imperiyasy Kazaktardy auyzdyktau ornyna olardy zhana zherlerdi zhaulap alu үshin pajdalana bastady Patsha okimeti Kazaktardy zhaldau arkyly ozderine ontүstikte Қiyan Dalany Dikoe pole zhәne shygysta Sibirdi tolygymen bagyndyrdy k Ermak XVII gasyrda Resej imperiyasy Sibir men Қiyr shygysty odan әri igeru үshin Kazaktardan S I Dezhnev V D Polyarkov E P Habarov t b baskargan arnajy ekspediciyalar ujymdastyrdy Birte birte XVIII gasyrdan bastap kazaktar Resejdegi ajryksha әskeri kurylymga ajnaldy XIX gasyrdyn bas kezinen bastap kazaktardyn zhogargy toby starejshina aksakaldar dvoryandarmen tenestirildi XVI XVII gasyrlarda kazaktardyn әskeri әkimshilik sot syrtky sayasat zhүjeleri birshama tәuelsiz sayasat zhүrgizdi rada krug t b Birak XVIII gasyrdan bastap patsha үkimeti olardy ortalykka tolyk bagyndyrdy XVII XVIII gasyrlarda Kazaktardyn ortalykka bagyngysy kelmegen bolikteri asa iri koterilister S Razin K Bulavin E Pugachev koterilisteri t b ujymdastyrdy XVIII gasyrdyn bas kezinen bastap kazaktar әskerleri kuryldy E Pugachev koterilisi talkandalgannan kejin Zhajyk kazaktarnyn atauy Oral kazaktary dep ozgertildi Zaporozhedegi kazaktar kauymdastygy zhojyldy barlyk Kazaktar әskerleri Resejdin әskeri mekemelerine bagyndyryldy XIX gasyr Қazaktar men kazaktardyn shajkasy A O Orlovskij 1826 1827 zhyldan bastap bүkil Kazaktar әskerlerinin atamany bolyp tak murageri tagajyndaldy XX gasyrdyn bas kezinde Resejde 11 kazak әskerleri boldy Don Kuban Terek Astrahan Oral Orynbor Zhetisu Sibir Zabajkal Amur Ussurij 1917 zhyly Enisej kazak әskerleri kuryldy Kazaktar әskerleri Resejdin Bas shtabyna bagyndyryldy Әrbir kazaktar әskerlerinin oz nakaznoj tagajyndalgan atamany boldy Stanicalar men hutorlardagy atamandar zhinalystarda shod sajlandy 18 ge tolgan әrbir kazak 20 zhyl әskeri kyzmet atkaruga әri ol oz bolimine әskeri formasymen karu zharagymen minis atymen keluge mindetti boldy Kazaktar Resejdin barlyk sogystaryna belsene aralasty zhәne bejbit uakytta policejlik kyzmet atkardy Olar әsirese shet ajmaktardagy ult azattyk kozgalystaryn basu kezinde erekshe katygezdiktermen kozge tүsti Қazan tonkerisinen kejin Kazaktar Kenes үkimetine katty karsylyk korsetti Ak gvardiyashylar әskerleri L Kornilov A Kolchak A Denikin t b negizinen Kazaktardan zhasaktaldy Degenmen Қyzyl Armiya katarynda kazaktar da kop boldy S Budennyj B Dumenko F Mironov t b 1920 zhyly 25 nauryzda Kenes үkimeti kazaktardyn әskeri kurylymdar kuruyna tyjym saldy Kazaktar Resejdin Қazakstandy otarlauynda sheshushi rol atkardy Patsha okimeti kazak zherin tolygymen bagyndyryp ustau үshin onyn batys Soltүstik Ontүstik shygys shekaralarynda 4 kazak әskerlerin ustady Olar 1591 zhyly kurylgan Zhajyk Oral 1734 zhyly kurylgan Orynbor 1808 zhyly kurylgan Sibir 1867 zhyly kurylgan Zhetisu Kazaktar әskerleri edi Zhajyk Oral K әskeri 16 gasyrdyn ayagynda patsha үkimetinin Edil Kazaktaryn talkandap kugyndauy saldarynan kuryldy Olar 1580 zhyly buryngy Altyn Ordanyn odan Nogaj Ordasynyn astanasy Sarajshyk kalasyn talkandady osy onirlerge ornyga bastady Mihail Romanov bilik etken kezden bastap 1613 1645 Zhajyk kazaktary Resej patshasyna bagynyp odan zhalaky alyp turdy zhәne Kuban men Қyrymga Hiua men Қazak handygyna zhii zhii zhoryk zhasap turdy bashkurttardyn kalmaktardyn nogajlardyn koterilisterin basuga belsene aralasty XX gasyrda Zhajyk kazaktary Kishi zhүzdegi koterilisterdi basuda sheshushi rol atkardy 1917 zhyly onyn kuramynda 174 mynga zhuyk әsker boldy zhәne olarga Zhajyk bojyndagy asa kunarly 6 4 mln desyatina zher tiesili boldy Orynbor Kazaktar әskerleri Қazakstannyn Resejge kosyla bastauyna bajlanysty kuryldy XIX gasyrdyn 2 zhartysynda Orynbor Kazaktarynyn sany 158 myn adamga zhetip olar Resejdin Қazakstan men Orta Aziyany basyp aluyna үlken enbek sinirdi Sibir әskerleri 16 gasyrdyn ayagynda Ermaktyn Koshim handygyn talkandauyna bajlanysty pajda boldy XVII XVIII gasyrlarda Kazaktar Sibirde koptegen bekinis kamaldar turgyzyp ishki olkelerdi bagyndyruga kiristi 1808 zhyly Ertis oz bojyndagy Kazaktardan Sibir әskerleri kurylyp Ontүstik Қazakstan men Soltүstik Қyrgyzstanga arnajy ekspediciyalar zhibere bastady XIX gasyrdyn 60 zhyldary Sibir әskerleri 12 atty әsker polki 3 zhayau әsker batalony zhәne kuramynda 3 batareyasy bar atty artilleriya brigadasynan turdy 1867 zhyly Sibir әskerleri kuramynan Zhetisu Kazaktar әskerleri bolinip shykty Bul әsker Қytajmen aradagy shekarany kүzetti zhәne Orta Aziyaga zhasalgan barlyk zhoryktarga katynasyp otyrdy XX gasyrdyn bas kezinde onyn kuramynda 36 mynnan asa zhauynger boldy Zhalpy Қazak zherinde Kazaktarga patsha үkimeti asa kunarly onirlerden 10 mln nan asa desyatina zher bolip berdi Kazaktar әskerleri Isataj Tajmanuly bastagan 1836 38 Kenesary Қasymuly bastagan 1837 1847 Syrym Datuly bastagan 1783 1797 koterilisterdi zhәne 1916 zhylgy ult azattyk koterilisin basu kezinde imperiya sojylyn sokkan katygezdikterimen erekshe kozge tүsti XX gasyr Kuban kazaktary Ukraina dalalarynan ketken kazaktar Azamat sogysy zhyldarynda 1918 1920 Қazakstandagy kazak әskerleri ak gvardiyashylar zhagynda shajkasyp Dutov Annenkov Tolstov t b atamandar zhergilikti halykty kanga boktirdi 1920 1922 zhyldary kazak zherindegi kenestik organdar үkimeti kazaktar әskerlerin zhoyu үshin kejbir sharalardy zhүzege asyruga kiristi 1921 zhyldyn 4 akpanynda Tүrkistan Respublikasy Zhetisu oblysy revolyuciyalyk kenesi kazaktar әskerin zhojyp 1 mln desyatinadan asa zherdi kazak enbekshilerine kajtaruga sheshim kabyldady 1921 zhyldyn 19 sәuirinde Қazak AKSR Atkaru Komiteti Sibir zhәne Oral kazak әskerlerinin zherlerin kazak enbekshilerine kajtaryp beruge sheshim shygardy KSRO nyn ydyrauy karsanynda 1980 kazaktardyn dәstүrlerin mәdenieti men turmysyn zhangyrtu zhumystary bastaldy Kazaktartardyn mәdeni ujymdary әskeri kurylymdar zhasaktauga tyjym salyngan Қazakstanda pajda boldy ҚaranyzUkraindar Ukrain kazaktar Taras ShevchenkoDerekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet