Керей | |
---|---|
Ұраны | Ошыбай, Абақ, Жәнібек, Сартоқай |
Лақап атауы | Керейт |
Шығу тегі | Байқұтанның баласы, Уақтың інісі |
Жүзі | Орта жүз |
Тайпасы | |
Бөлімдері | Тұрғақ, Ашамайлы, Абақ |
Тараулары | Ашамайлы: , ,. Абақ: Сарбас, Жәдік, Меркіт, Жәнтекей, Ителі, Молқы, Шұбарайғыр, Жастабан, Шеруші, Қарақаc, Көнсадақ, Шимойын, |
Ақсақалы | |
Қыстаулары | Алтай тауының солтүстігінен басқа бөліктері, Сырдарияның төменгі бөлігі, Солтүстік Қазақстан, Ертіс өзенінің алабы |
Жайлаулары | Алтай тауының солтүстігінен басқа бөліктері, Сырдарияның төменгі бөлігі, Солтүстік Қазақстан, Ертіс өзенінің алабы |
Веб-торабы | {{{торабы}}} |
Керей (карайлар) — қазақ құрамындағы көне тайпалардың бірі – де тарих көшінде белгілі бола бастаған кездеріндегі ғұмыр кешкен ата жұрты – сонау замандарда бірсыпыра түрік халықтарының қасиетті қонысы атанып, ғажайып ата жазу мұрағаттарымыз мәңгілікке қашалып, жазылып қалған, қазіргі моңғол даласы және оған іргелес жатқан аймақты қамтитын құтты мекендерінің бір тұсы – Орхон, Оңғын, Керулен, Селеңге, Арғұн өзендерінің құйқалы алқабы еді.
Керей атауының шығуы туралы әртүрлі пікірлер бар. Бірақ солардың арасында Орхон-енесай жазуларының білгір зерттеушісі, жазушы Қаржаубай Сартқожаұлының апталығымызға ұсынған қолжазбасындағы Керлін (Керулен) өзені және ол өз басын алатын Кентау тауына қатысты пікір көңілге қонымды көрінеді. Онда қазақ ғалымы көне түрік жазуларында (Мойыншор ескерткіші, VIII ғ) бұл қоныс жер аты «Кейре» түрінде көрініс бергендігін айтады. Ал Керлін алқабы ежелден керейлердің түп-тегі Тоғыз байырқулар қоныстанып келе жатқан төл мекен. Олар бірде «тоғыз байырқу», бірде «тоғыз оғұз», бірде «тоғыз керейлік» деп атала жүріп, ғасырлар өте келе «керейлер» боп өзгерген секілді. Бұл бағамдау Керей шежіресінде бұрыннан айтылып жүретін өзен атына қатысты әңгіме сарынын да пысықтағандай болады. Қытайда тұратын қазақ оқымыстыларының кейінгі кездерде бірсыпыра көне қытай жазбаларын қазақша сөйлете бастауы халқымыздың тарихына қатысты көптеген құнды деректерге жолықтырғанын бұрын да айтқан едік. Сол жазбаларда керей атауына да қатысты сәттер кездеседі. Мәселен, «Сүй патшалығының тарихында» Шеп тайпасының көсемі Керін Еркіннің Шығыс Түрік қағандығының үстемдігіне қарсы шыққаны туралы дерек бар. «Таң патшалығының көне тарихы» жазбасында сол Керіннің баласы Хылейдің де қаған болғандығы айтылады. Яғни осылардағы Керін мен Хылей «Керей» деген атау болуы да мүмкін деген топшылау ортаға тартылады. Аудармашылар бұл жазбалардан Шеп тайпасымен бірге Сеп, Байлау, Қойлау секілді тайпалар атауының да ізін бағамдағандай болды. Бір қызығы, Алтай аймағыгда ХІХ ғасырда ғұмыр кешкен керей Мәмидің шежіресінде де осыған үндесетін тұстар бар. Ол шежіреде Керей ұлысының арғы тегі Шеп, Сеп, Байлау, Қойлау, Елдей, Көлдей, Изен, Жусан секілді тайпалардан таралады делінеді. Бұлардың Шеп, Септен басқасының бәрі қазір Керей-Уақ шежіресінде кездесетін ата-тектер... Академик Ә.Марғұлан керейлер мен үңгіттердің (уақтардың, онгуд) моңғол дәуіріне дейін мәдениеті жоғары болғаны, көне түрк жазуларын пайдаланғандығы жөнінде өзінің «Таңбалы тас жазуы» еңбегінде былай дейді: «Алтай, Жоңғар даласында, Енесайда орхон жазуы бар құлпытастар жиі кездеседі. Олардың көбін жазған керей мен үңгіттер. Моңғол дәуіріне дейін бұлар және наймандар тегіс несториан дінін қабыл еткен елдер. Бұл әсіресе олардың крест таңбасынан ашық көрінеді... бұл таңба қазақ керейлерінде осы күнге дейін сақталған. Мұндай крест таңбасы бар құлпытастар (орхон жазулы) Енесай даласында көп...» Шыңғыс хан заманы туралы теңдесі жоқ жылнама түзіп кеткен Рәшид-әд-Дин еңбегінен сол кезеңдерде Керей мемлекетінің құрамында Керейт, Қырқын, Қоңқайт (Тоңқат), Сақайт, Тобаут, Албат, Қарақин секілді тайпалар болғанын білеміз.
Бұлардағы сөз соңындағы «т» әрпі әдетте көптік жалғауды білдіреді. М.Тынышбайұлы осындағы Сақайттан бүгінгі сақаларды (якуттарды), тубауттардан туба жұрттарының атауын көріп, оларды бір кездегі ірі Керей мемлекетінен бөлшектенген елдер болуы кәміл деген болжамды ортаға тартады. Бұл пікірді профессор С.Аманжоловтың «Тоңқатты» тубалардың құрамындағы «Тоңқат», Орхон-Енесай жазбаларында «Құрыққан» түрінде кездесетін «Қарақинді» якуттың қазіргі «Құрыққан» тайпасымен байланыстыруы одан әрі дамытады. Ал Керей мемлекетінің кезінде ірі де айбынды ел болғанына тарихта дәлел жеткілікті. Кей мемлекеттер бойынша Х ғасырда керейлер 200 мыңға жуық болған.
Моңғол билігіне дейін Керейді Марғұзған, Құршақұз, Бұйрық, Гөрхан, Уаң хан сияқты хандар билеген. Уаңның өз аты Торы (Тұғырыл). Ол өз кезінде Қытайдың Алтан ұлысына татар тайпаларын жеңуге көмектескені үшін қытай әміршісінен Уаң хан (бір елдің ханы) лауазымын алған. Уаң ханның (Он ханның) осы есімі кезінде керейлердің несториан дінін ұстағанына қатысты Еуропаға «керейлердің королі Иоан поп» деген атаумен де жеткен екен. Шыңғыс хан моңғол жұрттарының басын құрап, жас мемлекетінің шаңырағын алғаш көтерген кезде, ол өз әкесінің анда-досы Уаң ханның көмегіне арқа сүйеді. Онымен бірге наймандарға қарсы соғысқа қатысты. Алайда кейіннен екеуінің арасында алауыздық туып, оның ақыры Шыңғыс ханның Керей мемлекетін жойып жіберуіне әкеліп соқты. Осы аласапыраннан кейін керейлердің бір бөлігі қонсылас наймандарға ығысып, Батыс Алтай мен Зайсан, Ертіс алқабына ауды. Ал атажұртта қалған бөлігі Шыңғыс хан қарауына өтіп, кейін жаулап алынған найман, меркіттермен бірге оның жорығына қатысып, Шыңғыс ханның жер қайысқан қолының басты күштерінің біріне айналды. Тарихшылар бүгінде Қазақстанның теріскейін жайлаған керейлер сол Керей мемлекеті күйрегеннен кейін Ертісті бойлап солтүстікке қарай ығысқан бөліктен тараған ұрпақтар екенін айтады.
М.Тынышбайұлы керейлердің Шыңғыс ханға мойынсұнбаған бір бөлігі меркіттермен бірге Торғай даласына дейін ығысқан еді, бүгіндері Кіші жүздің Жетіруы құрамында Керейт тайпасы сол босқындардың ұрпағы болуы кәміл дегенді айтады. Ақсақ Темір жорықтары туралы жазбалардан сол кезде Керейлердің Қара Ертістен Алакөлге дейінгі аймақты мекендегенін де көреміз. Тарихтан жоңғарлардың XV ғасырдың басынан қуатты күшке айнала бастағаны белгілі. Осы шамада олар Балқаш, Алакөл аймағындағы керейлерді қатты бір соққыға душар етіп, жан-жаққа тағы ыдыратып жібергенге ұқсайды. Керейлердің бір тобы XV ғасырдың аяғы мен 16-ғасырдың басында Жошы тұқымы – Мауереннахр мен Хорасанда билік жүргізген Мұхаммед Шайбани ханның жорықтарына да қатысқан. Өз тарихында қилы-қилы дәуірлер мен аласапыран замандарды бастан өткерген көне Керей елі кейіннен қазақ халқын құрауға атсалысқан белді тайпалардың біріне айналды. Керейлер сондай-ақ өзбек халқының құрамында да бар. Кенегес тайпасының екі рулы Абақлы мен Ашамайлы деп аталады. Ол Қарақалпақтың Қоңырат деген үлкен арысына енетін рулардың да бірінің аты. Керей рулары тубалардың, Қырым татарларының, башқұрттардың да құрамында кездеседі. Дені қазақ ішінде қалған Керей елі қария сөздер бойынша Абақ және Ашамайлы болып екіге бөлінеді. Қазақ шежіресіндегі бұл ру аттарының шығу тегін тергеген тұстарына үңілсек, Абақты Керейдің Ақылбай атты ұрпағының бәйбішесінің аты еді деген түсіндірмеге жолығамыз. Оның есімі әуелі Аппақ екен, келе-келе Абаққа айналған. Қазір «12 ата Абақ» деп жүрген бірлестік әу баста сол Абақ бәйбішенің өзі тәрбиелеген он екі немересінен өрбіген делінеді. Ал Ашамайлының әуелгі аты Ғали екен (енді бір шежіреде Ақберді), әкесі ашамайға мінгізіп барып келіншек алып бергендіктен Ашамайлы атаныпты делінеді. Шежіреде Абақты Ашаммайлыдан әкеліп тарқататын нұсқалар да бар. Зерттеушілер бұл ру аттарын олардың таңбаларына қатысты өрбіген атау болуы керек деген пікірге ден қояды. Ашамай – қазақ тілінің түсіндірме сөздігі бойынша «балаға арналып, екі қасының жоғарғы ұшы айқастырылып жасалған ер». Ру таңбасындағы «Х» әрпіне ұқсас белгі соны көрсетеді. Ал «абақ» - қасқыр, түлкі секілді аңдарды ұстауға арналған көне құралдың аты. Ол аң сиятындай екі бөліктен тұрады. Аң ішкі бөлікте жатқан етке ұмтылып кірген кезде, жоғары қарай көтеріліп тұрған сырғыма есік сарт етіп төмен түсіп жабылып қалады (Қ.Салғарұлы). осы «абақ» сөзінен түрме мағынасын білдіретін «абақты» сөзі шыққан. Сондай-ақ ғалымдар арасында «ашамай» таңбаны керейлердің баяғыдан несториан дінін ұстанған кезінен қалған бір белгі деп – «крест» таңбасынан, ал «абақ» сөзін түрк-моңғол тілдеріндегі «қандас туыстар одағы» деген мағынаны білдіретін – «обақ», «обох» сөздерінен тарқататын топшылаулар да бар. Керей еліне қатысты ата-тек мәліметтерінің бірсыпырасы Сегіз сері Баһрамұлының шежіресінде жинақталған. Бүгіндері Қазақстан Республикасы ғылым академиясының қолжазба қорында сақталған бұл шежірені әу баста XVI ғасырдың соңы мен XVII ғасырдың басында ғұмыр кешкен көшебе Дәулен батыр Таузарұлы жинастырған екен. Одан кейін оны баласы Толыбай, немере туысы Шәукер мырза, ұрпақтары Шақшақ би сияқты біраз сауатты кісілер толықтырған. Олардан Сегіз сері жазып алып, кейінгі ізбасарларының дамытуымен бізге жеткен Абақ керейдің қоныстанған мекен тұрағы Алтай айналасы, Моңғолияда Қобда өлкесі, Баян-Өлке аймағы, Қытайда Қаба өзені, Қара Ертістің басы, Сауыр тауының күңгейі, Үліңгір көлі маңайы. Олардың қалың ұйысқан жерлері шетте болғандықтан, біз Абақ керей туралы толық шежірелік мәліметтерде ілкіде мұқтаждық көріп отырған едік. Алайда Моңғолияда тұратын авторымыз Қ.Сартқожаұлы Баян-Өлкеде 1991 жылы басылып шыққан Абақ керей шежіресін ала келіп, біраз жыртығымызды жамап кетті.
Бүгінгі тізбе-кесте де Р.Шынай деген азамат құрастырған осы жинақтағы және бұрыннан да қолда бар моңғолиялық қазақ ғалымы И.Қабышұлының «Керейлер керуені» атты кітабындағы мәліметтер негізінде жасалды. Абақ шежіресін кестеге түсіру үстінде біз Шәкерім қажаның он екі ата Абақты – Жәнтекей, Жәдік, Жастабан, Шұбарайғыр, Шеруші, Ителі, Итемген, Молқы, Меркіт, Сарбас, Қарақас, Көнсадақ деп бөлгені дұрыс болуы керек деген ойға келдік. Біраз мәліметтерде он екі атаның бірі – Шимойын руы деп аталып жатады. Алайда тізбелеу үстінде біз Шимойын Абақтан емес, Ашамайлының Сибанынан тарайтын деп айтуының да бекер еместігіне ден қойған едік. Сегіз сеті шежіресі оны Балғанның Сибаына жатқызады. Осы соңғы шежіреде 19-ғасырдың басында Керей, Уақтың басым көпшілігі орыстан үркіп Алтай, Шәуешекке көшкенде, Шимойын керейлердің едәуір бөлігі солармен бірге өткені айтылады. Демек, Шимойынның Абаққа, Ашамайлыға да қатысы бар болуының бір төркіні осында. Қалың Абақтың арасында тұрғаннан кейін ол бірте-бірте сол қауымдастықтың бір баласы секілді болып кеткен. Алайда ата-текті тарқатқан шежіре желісіне сыналап кіре алмаған.
Абақ керейдің қрамындағы Меркіт руы – ілгерідегі көне Меркіт тайпасынан жеткен бір сынық. Меркіт елі туралы алғашқы мәліметтер Қытайды билеген Лияу әулетінің жазба жылнамаларында бар. Рәшид-әд-Дин жылнамасынан оның ұдайы моңғол жұртымен, әсіресе Шыңғыс ханмен көп жауласқан тайпа болғанын көреміз. Олар бірде жас Темүжинді тұтқынға алса, енді бірде бәйбішесі Бөртені тартып алып кетеді. Темүжин араға керейдің Уаң ханын салып жүріп, бәйбішесін әзер қайтарып алады. Сол жолы Бөрте үйіне қайтып келе жатқанда, жолшыбай тұңғышы Жошыны босанады. Ол кезе меркіттердің көсемі Тоқтабек деген адам екен. Оның алты ұлы болыпты. Жылнамада сол алтауының тұңғышы Тоғыздың керейлермен соғыс кезінде, қалғандарының Шыңғыс ханмен өткен әлденеше шайқастарда көз жұмғаны айтылады. Жауынгер, бүлікшіл меркіт жұрты Шыңғыс ханға әлденеше рет қарсы көтерілген алайда бұның түбі олардың түгел дерлік қрып кетуіне де әкеп соққан еді. Шыңғыс хан меркіттердің «арба дөңгелегінен бойы асқандарының бәрін қыруға» жарлық берген екен деген деректер де бар. Меркіттердің аман қалған аз тобы керейлерге қосылып, кейін олардың бір атасы ретінде сіңісіп кетті.
Керей мемлекеті
Керей билеушілері
- Маргуз (Марк) I (1007 жылға жақын)
- Уба (Увар)
- Маргуз II (1092 жылдан кейін)
- Маргуз (III) Буюрук-хан (жуық шамамен 1125—1150)
- Хурджакус (Кириакос немесе Григорий) Бұйрық-хан (1150 жылдардың басы 1171)
- (Тұғырыл хан) (1171—1196, 1198—1203)
- (Ерке-Қара (1196—1198)
Рулары
|
|
|
Тұлғалар
- Дәстем Қарабасұлы
- Тұрсынбай, Балта Керей
- Тоқсан би
- Ер Жәнібек Төлекұлы
- Толыбай Дәуленұы
- Жәнібек Бердәулетұлы (батыр)
- Жобалай би Бәйсейітұлы Шақантай
- Жәке би Қойтанұлы Абақ-Меркіт
- Бақсары батыр Райжанұлы Ашамайлы
- Бөгенбай батыр Маянбайұлы Ашамайлы
- Бүркітбай Тұяқбайұлы Қарақас
Дереккөздер
- ТҰРҒАҚ КЕРЕЙДІҢ БІР БҰТАҒЫ.
- Х.М.Ғабжалилов Қазақ ру-тайпаларының тарихы. Керей — Алматы: Алаш ТЗО, Полиграфкомбинат, 2014. — Т. 15. — 607 б. — 1000 таралым. — ISBN 9965-765-46-4.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
KerejҰrany Oshybaj Abak Zhәnibek SartokajLakap atauy KerejtShygu tegi Bajkutannyn balasy Uaktyn inisiZhүzi Orta zhүzTajpasy Bolimderi Turgak Ashamajly AbakTaraulary Ashamajly Abak Sarbas Zhәdik Merkit Zhәntekej Iteli Molky Shubarajgyr Zhastaban Sherushi Қarakac Konsadak Shimojyn AksakalyҚystaulary Altaj tauynyn soltүstiginen baska bolikteri Syrdariyanyn tomengi boligi Soltүstik Қazakstan Ertis ozeninin alabyZhajlaulary Altaj tauynyn soltүstiginen baska bolikteri Syrdariyanyn tomengi boligi Soltүstik Қazakstan Ertis ozeninin alabyVeb toraby toraby Baska magynalar үshin Kerej degen betti karanyz Kerej karajlar kazak kuramyndagy kone tajpalardyn biri de tarih koshinde belgili bola bastagan kezderindegi gumyr keshken ata zhurty sonau zamandarda birsypyra tүrik halyktarynyn kasietti konysy atanyp gazhajyp ata zhazu muragattarymyz mәngilikke kashalyp zhazylyp kalgan kazirgi mongol dalasy zhәne ogan irgeles zhatkan ajmakty kamtityn kutty mekenderinin bir tusy Orhon Ongyn Kerulen Selenge Argun ozenderinin kujkaly alkaby edi Kerej atauynyn shyguy turaly әrtүrli pikirler bar Birak solardyn arasynda Orhon enesaj zhazularynyn bilgir zertteushisi zhazushy Қarzhaubaj Sartkozhaulynyn aptalygymyzga usyngan kolzhazbasyndagy Kerlin Kerulen ozeni zhәne ol oz basyn alatyn Kentau tauyna katysty pikir konilge konymdy korinedi Onda kazak galymy kone tүrik zhazularynda Mojynshor eskertkishi VIII g bul konys zher aty Kejre tүrinde korinis bergendigin ajtady Al Kerlin alkaby ezhelden kerejlerdin tүp tegi Togyz bajyrkular konystanyp kele zhatkan tol meken Olar birde togyz bajyrku birde togyz oguz birde togyz kerejlik dep atala zhүrip gasyrlar ote kele kerejler bop ozgergen sekildi Bul bagamdau Kerej shezhiresinde burynnan ajtylyp zhүretin ozen atyna katysty әngime sarynyn da pysyktagandaj bolady Қytajda turatyn kazak okymystylarynyn kejingi kezderde birsypyra kone kytaj zhazbalaryn kazaksha sojlete bastauy halkymyzdyn tarihyna katysty koptegen kundy derekterge zholyktyrganyn buryn da ajtkan edik Sol zhazbalarda kerej atauyna da katysty sәtter kezdesedi Mәselen Sүj patshalygynyn tarihynda Shep tajpasynyn kosemi Kerin Erkinnin Shygys Tүrik kagandygynyn үstemdigine karsy shykkany turaly derek bar Tan patshalygynyn kone tarihy zhazbasynda sol Kerinnin balasy Hylejdin de kagan bolgandygy ajtylady Yagni osylardagy Kerin men Hylej Kerej degen atau boluy da mүmkin degen topshylau ortaga tartylady Audarmashylar bul zhazbalardan Shep tajpasymen birge Sep Bajlau Қojlau sekildi tajpalar atauynyn da izin bagamdagandaj boldy Bir kyzygy Altaj ajmagygda HIH gasyrda gumyr keshken kerej Mәmidin shezhiresinde de osygan үndesetin tustar bar Ol shezhirede Kerej ulysynyn argy tegi Shep Sep Bajlau Қojlau Eldej Koldej Izen Zhusan sekildi tajpalardan taralady delinedi Bulardyn Shep Septen baskasynyn bәri kazir Kerej Uak shezhiresinde kezdesetin ata tekter Akademik Ә Margulan kerejler men үngitterdin uaktardyn ongud mongol dәuirine dejin mәdenieti zhogary bolgany kone tүrk zhazularyn pajdalangandygy zhoninde ozinin Tanbaly tas zhazuy enbeginde bylaj dejdi Altaj Zhongar dalasynda Enesajda orhon zhazuy bar kulpytastar zhii kezdesedi Olardyn kobin zhazgan kerej men үngitter Mongol dәuirine dejin bular zhәne najmandar tegis nestorian dinin kabyl etken elder Bul әsirese olardyn krest tanbasynan ashyk korinedi bul tanba kazak kerejlerinde osy kүnge dejin saktalgan Mundaj krest tanbasy bar kulpytastar orhon zhazuly Enesaj dalasynda kop Shyngys han zamany turaly tendesi zhok zhylnama tүzip ketken Rәshid әd Din enbeginen sol kezenderde Kerej memleketinin kuramynda Kerejt Қyrkyn Қonkajt Tonkat Sakajt Tobaut Albat Қarakin sekildi tajpalar bolganyn bilemiz Bulardagy soz sonyndagy t әrpi әdette koptik zhalgaudy bildiredi M Tynyshbajuly osyndagy Sakajttan bүgingi sakalardy yakuttardy tubauttardan tuba zhurttarynyn atauyn korip olardy bir kezdegi iri Kerej memleketinen bolshektengen elder boluy kәmil degen bolzhamdy ortaga tartady Bul pikirdi professor S Amanzholovtyn Tonkatty tubalardyn kuramyndagy Tonkat Orhon Enesaj zhazbalarynda Қurykkan tүrinde kezdesetin Қarakindi yakuttyn kazirgi Қurykkan tajpasymen bajlanystyruy odan әri damytady Al Kerej memleketinin kezinde iri de ajbyndy el bolganyna tarihta dәlel zhetkilikti Kej memleketter bojynsha H gasyrda kerejler 200 mynga zhuyk bolgan Mongol biligine dejin Kerejdi Marguzgan Қurshakuz Bujryk Gorhan Uan han siyakty handar bilegen Uannyn oz aty Tory Tugyryl Ol oz kezinde Қytajdyn Altan ulysyna tatar tajpalaryn zhenuge komekteskeni үshin kytaj әmirshisinen Uan han bir eldin hany lauazymyn algan Uan hannyn On hannyn osy esimi kezinde kerejlerdin nestorian dinin ustaganyna katysty Europaga kerejlerdin koroli Ioan pop degen ataumen de zhetken eken Shyngys han mongol zhurttarynyn basyn kurap zhas memleketinin shanyragyn algash kotergen kezde ol oz әkesinin anda dosy Uan hannyn komegine arka sүjedi Onymen birge najmandarga karsy sogyska katysty Alajda kejinnen ekeuinin arasynda alauyzdyk tuyp onyn akyry Shyngys hannyn Kerej memleketin zhojyp zhiberuine әkelip sokty Osy alasapyrannan kejin kerejlerdin bir boligi konsylas najmandarga ygysyp Batys Altaj men Zajsan Ertis alkabyna audy Al atazhurtta kalgan boligi Shyngys han karauyna otip kejin zhaulap alyngan najman merkittermen birge onyn zhorygyna katysyp Shyngys hannyn zher kajyskan kolynyn basty kүshterinin birine ajnaldy Tarihshylar bүginde Қazakstannyn teriskejin zhajlagan kerejler sol Kerej memleketi kүjregennen kejin Ertisti bojlap soltүstikke karaj ygyskan bolikten taragan urpaktar ekenin ajtady M Tynyshbajuly kerejlerdin Shyngys hanga mojynsunbagan bir boligi merkittermen birge Torgaj dalasyna dejin ygyskan edi bүginderi Kishi zhүzdin Zhetiruy kuramynda Kerejt tajpasy sol boskyndardyn urpagy boluy kәmil degendi ajtady Aksak Temir zhoryktary turaly zhazbalardan sol kezde Kerejlerdin Қara Ertisten Alakolge dejingi ajmakty mekendegenin de koremiz Tarihtan zhongarlardyn XV gasyrdyn basynan kuatty kүshke ajnala bastagany belgili Osy shamada olar Balkash Alakol ajmagyndagy kerejlerdi katty bir sokkyga dushar etip zhan zhakka tagy ydyratyp zhibergenge uksajdy Kerejlerdin bir toby XV gasyrdyn ayagy men 16 gasyrdyn basynda Zhoshy tukymy Mauerennahr men Horasanda bilik zhүrgizgen Muhammed Shajbani hannyn zhoryktaryna da katyskan Өz tarihynda kily kily dәuirler men alasapyran zamandardy bastan otkergen kone Kerej eli kejinnen kazak halkyn kurauga atsalyskan beldi tajpalardyn birine ajnaldy Kerejler sondaj ak ozbek halkynyn kuramynda da bar Keneges tajpasynyn eki ruly Abakly men Ashamajly dep atalady Ol Қarakalpaktyn Қonyrat degen үlken arysyna enetin rulardyn da birinin aty Kerej rulary tubalardyn Қyrym tatarlarynyn bashkurttardyn da kuramynda kezdesedi Deni kazak ishinde kalgan Kerej eli kariya sozder bojynsha Abak zhәne Ashamajly bolyp ekige bolinedi Қazak shezhiresindegi bul ru attarynyn shygu tegin tergegen tustaryna үnilsek Abakty Kerejdin Akylbaj atty urpagynyn bәjbishesinin aty edi degen tүsindirmege zholygamyz Onyn esimi әueli Appak eken kele kele Abakka ajnalgan Қazir 12 ata Abak dep zhүrgen birlestik әu basta sol Abak bәjbishenin ozi tәrbielegen on eki nemeresinen orbigen delinedi Al Ashamajlynyn әuelgi aty Ғali eken endi bir shezhirede Akberdi әkesi ashamajga mingizip baryp kelinshek alyp bergendikten Ashamajly atanypty delinedi Shezhirede Abakty Ashammajlydan әkelip tarkatatyn nuskalar da bar Zertteushiler bul ru attaryn olardyn tanbalaryna katysty orbigen atau boluy kerek degen pikirge den koyady Ashamaj kazak tilinin tүsindirme sozdigi bojynsha balaga arnalyp eki kasynyn zhogargy ushy ajkastyrylyp zhasalgan er Ru tanbasyndagy H әrpine uksas belgi sony korsetedi Al abak kaskyr tүlki sekildi andardy ustauga arnalgan kone kuraldyn aty Ol an siyatyndaj eki bolikten turady An ishki bolikte zhatkan etke umtylyp kirgen kezde zhogary karaj koterilip turgan syrgyma esik sart etip tomen tүsip zhabylyp kalady Қ Salgaruly osy abak sozinen tүrme magynasyn bildiretin abakty sozi shykkan Sondaj ak galymdar arasynda ashamaj tanbany kerejlerdin bayagydan nestorian dinin ustangan kezinen kalgan bir belgi dep krest tanbasynan al abak sozin tүrk mongol tilderindegi kandas tuystar odagy degen magynany bildiretin obak oboh sozderinen tarkatatyn topshylaular da bar Kerej eline katysty ata tek mәlimetterinin birsypyrasy Segiz seri Baһramulynyn shezhiresinde zhinaktalgan Bүginderi Қazakstan Respublikasy gylym akademiyasynyn kolzhazba korynda saktalgan bul shezhireni әu basta XVI gasyrdyn sony men XVII gasyrdyn basynda gumyr keshken koshebe Dәulen batyr Tauzaruly zhinastyrgan eken Odan kejin ony balasy Tolybaj nemere tuysy Shәuker myrza urpaktary Shakshak bi siyakty biraz sauatty kisiler tolyktyrgan Olardan Segiz seri zhazyp alyp kejingi izbasarlarynyn damytuymen bizge zhetken Abak kerejdin konystangan meken turagy Altaj ajnalasy Mongoliyada Қobda olkesi Bayan Өlke ajmagy Қytajda Қaba ozeni Қara Ertistin basy Sauyr tauynyn kүngeji Үlingir koli manajy Olardyn kalyn ujyskan zherleri shette bolgandyktan biz Abak kerej turaly tolyk shezhirelik mәlimetterde ilkide muktazhdyk korip otyrgan edik Alajda Mongoliyada turatyn avtorymyz Қ Sartkozhauly Bayan Өlkede 1991 zhyly basylyp shykkan Abak kerej shezhiresin ala kelip biraz zhyrtygymyzdy zhamap ketti Bүgingi tizbe keste de R Shynaj degen azamat kurastyrgan osy zhinaktagy zhәne burynnan da kolda bar mongoliyalyk kazak galymy I Қabyshulynyn Kerejler kerueni atty kitabyndagy mәlimetter negizinde zhasaldy Abak shezhiresin kestege tүsiru үstinde biz Shәkerim kazhanyn on eki ata Abakty Zhәntekej Zhәdik Zhastaban Shubarajgyr Sherushi Iteli Itemgen Molky Merkit Sarbas Қarakas Konsadak dep bolgeni durys boluy kerek degen ojga keldik Biraz mәlimetterde on eki atanyn biri Shimojyn ruy dep atalyp zhatady Alajda tizbeleu үstinde biz Shimojyn Abaktan emes Ashamajlynyn Sibanynan tarajtyn dep ajtuynyn da beker emestigine den kojgan edik Segiz seti shezhiresi ony Balgannyn Sibayna zhatkyzady Osy songy shezhirede 19 gasyrdyn basynda Kerej Uaktyn basym kopshiligi orystan үrkip Altaj Shәueshekke koshkende Shimojyn kerejlerdin edәuir boligi solarmen birge otkeni ajtylady Demek Shimojynnyn Abakka Ashamajlyga da katysy bar boluynyn bir torkini osynda Қalyn Abaktyn arasynda turgannan kejin ol birte birte sol kauymdastyktyn bir balasy sekildi bolyp ketken Alajda ata tekti tarkatkan shezhire zhelisine synalap kire almagan Abak kerejdin kramyndagy Merkit ruy ilgeridegi kone Merkit tajpasynan zhetken bir synyk Merkit eli turaly algashky mәlimetter Қytajdy bilegen Liyau әuletinin zhazba zhylnamalarynda bar Rәshid әd Din zhylnamasynan onyn udajy mongol zhurtymen әsirese Shyngys hanmen kop zhaulaskan tajpa bolganyn koremiz Olar birde zhas Temүzhindi tutkynga alsa endi birde bәjbishesi Borteni tartyp alyp ketedi Temүzhin araga kerejdin Uan hanyn salyp zhүrip bәjbishesin әzer kajtaryp alady Sol zholy Borte үjine kajtyp kele zhatkanda zholshybaj tungyshy Zhoshyny bosanady Ol keze merkitterdin kosemi Toktabek degen adam eken Onyn alty uly bolypty Zhylnamada sol altauynyn tungyshy Togyzdyn kerejlermen sogys kezinde kalgandarynyn Shyngys hanmen otken әldeneshe shajkastarda koz zhumgany ajtylady Zhauynger bүlikshil merkit zhurty Shyngys hanga әldeneshe ret karsy koterilgen alajda bunyn tүbi olardyn tүgel derlik kryp ketuine de әkep sokkan edi Shyngys han merkitterdin arba dongeleginen bojy askandarynyn bәrin kyruga zharlyk bergen eken degen derekter de bar Merkitterdin aman kalgan az toby kerejlerge kosylyp kejin olardyn bir atasy retinde sinisip ketti Kerej memleketiKerej bileushileri Marguz Mark I 1007 zhylga zhakyn Uba Uvar Marguz II 1092 zhyldan kejin Marguz III Buyuruk han zhuyk shamamen 1125 1150 Hurdzhakus Kiriakos nemese Grigorij Bujryk han 1150 zhyldardyn basy 1171 Tugyryl han 1171 1196 1198 1203 Erke Қara 1196 1198 RularyTurgak Baba Tajshybek Oraz Tortkara Beskara Kүbi Zholdybaj Zhәpek Ashamajly Balta Koshebe Siban Taryshy Abak Zhәdik Zhәntekej Sherushi Shubarajgyr Shimojyn Merkit Sarbas Molky Iteli Қarakac Zhastaban KonsadakTulgalarDәstem Қarabasuly Tursynbaj Balta Kerej Toksan bi Er Zhәnibek Tolekuly Tolybaj Dәulenuy Zhәnibek Berdәuletuly batyr Zhobalaj bi Bәjsejituly Shakantaj Zhәke bi Қojtanuly Abak Merkit Baksary batyr Rajzhanuly Ashamajly Bogenbaj batyr Mayanbajuly Ashamajly Bүrkitbaj Tuyakbajuly ҚarakasDerekkozderTҰRҒAҚ KEREJDIҢ BIR BҰTAҒY H M Ғabzhalilov Қazak ru tajpalarynyn tarihy Kerej Almaty Alash TZO Poligrafkombinat 2014 T 15 607 b 1000 taralym ISBN 9965 765 46 4