Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тұғырыл хан, Тоғрыл, Тогрул, Он хан (шамамен 1140 – 1203) – Керей хандығының ханы, Бұйрық ханның бес ұлының бірі. Шыңғыс ханның әкесі Есугеймен анда болған. Шыңғыс ханның тарих сахнасына көтерілуінде шешуші рөл ойнаған маңызды тұлға деп есептеледі.
| Тұғырылхан хан | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| | ||
| 1168-1203 | ||
| Өмірбаяны | ||
| Діні | тәңіршілдік | |
| Дүниеге келуі | 1130 Моңғолия | |
| Қайтыс болуы | 1203 | |
| Династия | Керей хандар әулеті | |
| Әкесі | ||
| Әскери қызметі | ||
| Атағы | Ұлы хан | |
өңдеу  | ||
Тұғырыл хан - Керей ханы Бұйрықтың бес ұлының бірі ретінде әкелері өлгеннен кейін, олар хан тағы үшін өзара қақтығысты. Билікке келген Тоғорыл ханды ағасы наймандардың көмегімен тақтан тайдырды. Бірақ Тоғорыл хан моңғол қолбасшысы көмегімен билікті қайта қолына алды. Енді оған қарсы әкесінің інісі араласады. Қарауыл Қыпшақ деген жерде Гүр хан Тоғорыл ханды шапқан. Қашып құтылған Тоғорыл ханға тағы да Есукей көмекке келіп, билікті біржола қолына алып берді. Осы кезден бастап Тоғорыл хан – Есукей, керей мен моңғол, кейін Тоғорыл хан мен (Шыңғыс хан) арасындағы андаластық-достық қатынасы басталған. Тоғорыл хан билігі тұсында керей елі Моңғол үстіртіндегі елеулі әскери-саяси күшке айналды.
Тываның қара орманына ел ордасын тігеді. Сөйтіп, мемлекеттік сипатқа ие болды. Керейлердің күшейген кезеңінде Есукей батыр өліп, бөржігін ақсүйектері саяси күйзеліске ұшырады. Есукей батырдың үлкен ұлы Темучин әкесінің андалы достық жолын ескеріп, Тоғорыл ханға әке орнына әке болуын өтінді. Тоғорыл хан келісімін беріп, бұл оқиға Темучиннің саяси сахнаға көтерілуіне алғашқы бастама болды.
1179 ж. Темучин, Тоғорыл хан және Жамұқамен бірлесіп Бугур Кегер шайқасында меркіттерге күйрете соққы беріп, меркіттерге қолды болған қалыңдығы Бөртені қайтарды. Бұл оқиға Тоғорыл хан мен Темучин арасындағы қарым-қатынасты нығайта түсті. Темучин 1189 ж. өз әулетінің ханы сайланғанда Тоғорыл хан оны алғаш қолдап, ақ батасын берді.
1198 ж. Тоғорыл хан Темучинмен бірлесіп шүршіттерге көмекке аттанып, татар ханы басын алғаны үшін шүршіт ханы (Ван) хан, яғни “ел, ұлыс билеушісі” деген лауазым алды. Осы кезден Тоғорыл хан тарихи әдебиеттерде () атана бастады.
Тоғорыл хан мен Темучин 1201 ж. Жамұқа бастаған одағына соққы берді. 1203 ж. Темучинмен бірлесіп, найман Бұйрық ханға шабуыл жасады.
Тоғорыл ханның және Ұйқы атты екі ұлы болған. өзін Темучиннен кем санамаған. Осы жай ақыры Тоғорыл хан мен Темучин арасына сызат түсірді. Жамұқаның араласуымен бұл оқиға, тіпті Темучинді өлтіру әрекетіне ұласты. Ендігі жерде Темучин күшке көшті. Сөйтіп, екі жақ 1203 ж. ақтық шайқасқа шықты, керейлер жеңіліп, тарих тұғырынан тайды. Тоғорыл хан ұлы Сәңкүммен бірге найман шекарасына жеткен жерінен қолға түсіп, қаза тапты. Баласы қашып құтылып, Си Ся елі арқылы Тибетке жетіп, одан Қашқарға оралғанда Қашқар билеушісі оны өлтіріп, бала-шағасын Шыңғыс ханға қайтарды.
Өмірбаяны
Тұғырыл хан 1130 - 1203 жылдар аралығында Моңғолияның Қарақорым маңайында өмір сүрген. Керей мемлекетінің ұлы хандарының бірі Марқұз ханның ұрпағы. Әкесі - Құржақұз Бұйрық ханның бес ұлының бірі. Хандық билік құрған жылдары 1168 – 1203 ж.ж. Тұғырыл хан билік құрған жылдары Керей мемлекеті ұлы Монғол үстіртіндегі сайын далада өзіндің саяси бағыт бағдар ұстанған және Еуразия құрлығына аты жайылған іргелі елге айналды.
Орта ғасырлардағы тарихшыларының жазба деректері бойынша сол кезде Керей мемлекетінің халық саны оған бағынышты рулар мен тайпаларды қосқанда тоғыз жүз мыңға дейін жеткен. Енді бір тарихи құжаттарда екі жүз мың жан болған деп жазылады. Олар ақылды хандарының арқасында алтын шатыр тіктіріп, алтын кеседен су ішкені жайында тамсана жазды. Сол заманда өте қуатты әскери саяси күшке айналған Керей ұлысы мемлекеттік сипатқа ие болып қазіргі Монғолияның астанасы Улан Баторға таяу жердегі Қарақорымға ордасын тікті.
Тұғырылдың таққа келуі
ХІІ ғасырдың 50-ші жылдары қытай мен керей мемлекеттері арасында саяси ахуал нашарлап кетті. Көшпенділердің соғысын бастаған Марқұз хан тұтқынға алынып, қаза болды. Рашид-ад-динбұл жерде негізгі кінәны татар-дың басшысы Нар-Бұйрық хан деп есептеген:
«В то время татарские племена были весьма многочисленны и могущественны, однако постоянно выказывали покорность государям Хитая и Джурджэ. В ту эпоху главой татарских князей был некто, называвшийся Нор-Буюрук-хан. Юрт он имел в местности, называемой Буир-наур. Как-то воспользовался удобным случаем, захватил [в плен] царя кераитов, Маркуз-Буюрука, и отправил [его] к государю Джурджэ. Последний, пригвоздив его к «деревянному ослу», умертвил»
Марғұз ханның ханымы Құттық-Херикчи (ол туралы деректерде ешкімді бейжай қалтырмайтын дырмайтын аса сұлу болған деп жазады) ерінің кегін қайтаруға бел байлайды. Аңыз бойынша татар ханына жүз қой, жүз бие және жүз саба қымыздың ішіне жүз батырды жасырып алып барады. «Богатыри вышли наружу и с другими слугами жены государя [Кутуктай-Херикчи] схватили татарского царя и убили его, а также большую часть эмиров татарских племен, которые там были. Сущность сего известна тем, что этим способом жена Маркуз-хана взыскала кровь своего мужа».
Марғұз хан өлген соң оның тағына баласы Құршағұз (Грепариус) Бұйрық хан отырады. Оның інісі Горхан монғолдарды басқарады. Рашид-ад-дин Құршақұздың Ерке-Қара, Теміртайшы, Бұқа Темір-Илқы, Сенкун-Жаға-Камбұ және Керейдің лақап аты бойынша Жақамбу таңғұттар тілінде «Әлемнің ұлы әмірі» деген ұлдары болғанын айтады. Соңғысына лақап ат таңғұт тұтқынында болғанда берілген Ол тіпті бала кезінде таңғұттарға тұтқынға түскеннен кейін олардың билеушісімен жақындасып, өзінің қызын да берген.
Деректерде ханның өзінің Баласұғын ордасында өз жұрты болғандығы, Гурхан мен ұлы Тұғырұлға Яғ-Яғбан, басқа ұлдары Теміртайшы мен Юла-Магусқа Қарағұс-Бұрғыс жерін бергендігі айтылады «Егер олар бәрі бірге болса тыныштық болмайды, мен өлгеннен кейін олар керей ұлысын түн-нен таң атқанша, немесе таңертеңнен кешке дейін түк қалдырмайды»-деген екен ханның өзі.
Сонымен қатар деректерде Құршақұздың ол иеліктерінен басқа Сары хан басқарған керейлер жері болғаны айтылады. Ол «керейлердің ханы» болған кезінде татарлардың алшы тайпасының шабуылына ұшырады. Қарсыластардың күші Сары ханнан артық болды, сондықтан да ол шегінуге мәжбүр болды, ал тонауға дағдыланып алғандықтан сақтықты ұмытты. Керейлер күтпеген жерден татарлардың алдыңғы шебіндегі жасағына шабуыл жасап, татар көсемі Күміс Синджанды тұтқынға алады. Бір сарбаздың сатқындығының кесірінен татарлар керейлердің жоспарын біліп қояды да жеңіске қол жеткізеді. Жеңілген Сарығ-хан Құрджақыз-ханнан көмек сұрап, құда болуға ұсыныс жасайды. Оның қызы Төре-Қаймыш Құрджақыз ханға тұрмысқа шықты, ұлы Қадыр керейден әскер жинап, татарды талқандап, әкесінің «Керей ұлысын» қайтарып алды. Сол кезден бастап Сарығ хан Құрджақыздың иелігіне кірді.
1171 жылы билікті Құрджақыздың ұлы Тұғырыл хан иеленді. Ол бас кезінде билік үшін ағасы Гурханмен соғысты. Гурханды қорғау үшін Тай-Темір мен Бұқа –Темір ордаға бекінді. Тай-Темір мен Бұқа –Темір меркіттің басшысы Тоқтадан көмек сұрайды, бірақ ұсталып қалып, жазаға тартылады. Билік басына Тұғырыл хан мен Ерке Қара келеді. Бірақ олардың билігі ұзаққа барған жоқ, ағасы Гурхан Тұғырылды 100 сарбазымен қашып кетуге мәжбүр етеді. Ерке –Қара Тұғырылды қолдап, ағаларын биліктен кетіріп, тақты қайтып алу үшін ағасымен келісім жасауға барады. Монғол көсемінің қолдауымен, ішінара Ясугей батырдың көмегімен Гурханды қуып шығады. Бірақ, осыдан кейін керей билігі әлсірейді де, Ерке-Қара өз ұлысымен наймандар жеріне қоныс аударады.
Тұғырыл хан және Шыңғыс хан
ХІІ ғасыр бойындағы наймандар мен меркіттерге қарсы соғыста монғолдар әрқашанда керейлермен одақтасып отырды. Монғолдардың қидандармен құдандалық жасап отыруды дәстүрге айналдырғанын атап өткен абзал. Олар қоңырат пен олқұн тайпаларынан қыз алып отырса, Ван хан қара-қытайдың гурханының сарайында бірнеше рет болған. Керей хандығының жері Селенгінің жоғарғы жағынан солтүстікте Хуанке өзенінің оңтүстік бастауына, Хангай тауынан батыстағы қоңырат пен татардың Бұйыр-нор мен шығыстағы Халкин-голға дейінгі жерді алып жатты. Солтүстікте керейлер монғол тілді ойрат және меркітпен, батыста найманмен оңтүстікте Си-Ся мемлекеті таңғұттармен және өздеріне бағынышты тоған немесе «аша» -мен шекараласқан.
80-ші жылдардың басында Тұғырыл монғол Темүжінді қолдай отырып, өзінің монғолдар арасындағы ықпалын күшейткісі келді. Темүжіннің әкесі Есугей Тұғырылдың одақтасы және (андасы) досы болды, бірақ ол өлгеннен кейін Есукей ұлысы ыдырады. Темучин әкесінің жолын жалғастыру үшін өзіне соғыста одақтас табу мақсатымен керейдің билеу-шісімен тығыз қарым-қатынас орнатады. «Құпия шежіреде» мындай жолдар бар «Шыңғыс хағанды хан болғыздық деп,Керейдің Тұғырылханына Тақай мен Сүкеқай екеуінжібергенде,Тұғырыл хан: «Темұжін сынды ұлымдыхан болғызған-дарың өте орынды. Моңғолдар хансыз қайтіп болады» депті.
Нәтижесінде Темүжін керейге тәуелді болады. Ол 1184 жылы Меркіттің күшті тайпалар одағынан қашқан кезінде көрінді. Тұғырыл керейлердің ұй-ымын олардың қол астындағы Жамұха басқарған жаржират пен қиат-бөр-жіген Темучинді де біріктіреді. 1185 жылы меркіттер талқандалады.
Осы кезден бастап керейлер бірте-бірте әлсіреп монғол Темүжін күшейе түседі. 1189 жылы Темүжін монғол тайпасының бір бөлігінің ханы болып сайланады да Тұғырыл оған батасын береді. Алайда өткен іс-шара монғол тайпалары арасында жаңа соғыс өртін тұтатты. Бірінші Темүжін мен Жамұха арасында жанжал пайда болады, бірақ жаңа хандық күшейе түседі.
Сол уақытта керей хандығы ордасында өзара қырқыс басталады. 1194 жылы наймандардың көмегімен билік басына Тұғырылдың інісі Ерке-Қара келеді, бірақ оның билігі ұзаққа бармайды. Екі жылдан соң 1196 жылы Тұғырыл Темүжіннің көмегімен қайтып оралады да, қайтадан керей-моғол бірлестігінің билеушісі болады.
1198 жылы Қытай мен татарлар одағының арасында соғыс өрті тұтанады. Керейлер Қытай жағына шығып, монғолдармен бірге жорыққа аттанады. Қытай мен керейдің біріккен әскері татарларды күл-талқан етеді. Сөйтіп Тұғырылға қытайша ван яғни «патша» атағын беріп, Орталық Азияның тәуелсіз ханы деп мойындайды. Сол кезден бастап Тұғырыл Ван хан атанады
Рашид-ад-диннің «Жылнамалар жинағында» Ван ханның дәуіріндегі керейдің атақты адамдарының есімі аталады. Олар: «бас әмір» Тегін-Күрі және Итүрген-Юдак, Гүрін бахадүр, «құрметті әмірлер» Ала-Бұқа және Тайыр, Санғұн нөкерлері Білге-бек жәнеТудан, Ван ханның атқосшылары Бодай және Қышлық, әмір Құйду, Күрі-Силиүн-тайшы, Кү-Темір.
Тұғырыл мен Жамұқа
Темужін Керуленнің жағасы Бүркей деген жерде Тұғырылханмен оның інісі Жақа Гәмбу бастаған екі түмен қолға жолығады. Осыдан тура тартып Жамұқаға жолығады, ол оларды тосқанына үш күн болыпты, жасағын қатарға тұрғызып қарсы алады, бірақ Тұғырыл ханға қатты өкпелепті.
Осы үш күнде не оқиға болды?
«Мұңғұлдың құпия шежіресі» және басқа кітаптарда мұның басы ашық айтылмаған, онда басты қаһарман Шыңғысханды көрнектілендіру басты орында болғанда оның кімнің көмегімен күш алғаны ашық айтылмаған. Меніңше осы үш күнде Тұғырыл хан қара бұлғын ішік алғандағы уәдесін орындап бұрын Шыңғысханды жұртқа тастап кеткен руластарын шауып, оларды шырқ иіріп, Темужіннің аяғына жыққан, себебі Тұғырыл келген жер сол қамағ Моғұл жері. Осы соғыста Тарғұтайдың аталмай, тек Шыңғысхан Жамұқадан бөлінгенде Шыңғысханнан қорқып қаша көшуі оның күші әлсірегенінің дәлелі. Тұғырыл осылайша уәдесін орындап андасына берген сертінде іске асырды. Шыңғысханды Тұғырылдың сүйеп оған түмен қол жинап беруі Жамұқаға ұнамағаны анық, ендігі жерде ақсүйек Темужін оның басты бақталасына айналары анық еді. Сол үшін ол Тұғырыл ханға өкпелейді, арасы бір жыл өтпей ол Темужіннен де, Тұғырыл ханнан да бет бұрады.
Меркітті шабу
40 мың атты жасақ бас қосады да, Қалқа өзенінен түнде сал буып өтіп меркіттерді қапыда басады, судағы балықшылар көріп қойғандықтан дер кезінде хабар жеткізіп меркіттер жанталаса қарсыласады, әйтпегенде ең жауынгер елді тепе-тең күшпен жеңу қиын еді. Түнімен болған сұрапыл соғыста меркіттер қалың әскерге төтеп бере алмайды, ақыры Қағатай Дармала қолды болады, Дерусүнмен Тоқтааға, Барғұжын Тоғымға қашады. Сушігіл жоғалып, Бөрте құтқарылады. Меркіттің көптеген мал жаны қолды болады, осылайша бес арыс елдің бірі әлсіреп бұрынғы орнынан айырылады, ендігі жерде тек басқа тайпалармен одақтасу арқылы ғана Тұғырыл ханмен белдесетін болады.
Моңғолдардың Керей хандығына бағынуы
Тұғырыл хан заманында Моңғолия даласында үш үлкен күш болды, шығыс оңтүстікте татар тайпалары, әскер саны 30000-4000, 70000 шаңырақ, онан батыста Керей хандығы әскер саны 50 мыңға дейін, батыста Найман хандығы олар екі ханға бөлінді, әр қайсысы 20-30 мыңдап әскер шығара алатын. Ал осы үш хандықтан басқа күштірегі қамағ моңғолдар (моғол) мен меркіттер болды. Осы тайпалар мен хандықтар сахараның ең жоғары билігі үшін бір-бірімен ұзақ жауласып көп соғысты. Тайпалар өз мүдделері үшін қажет кезде өзара одақтасты. 1168 жылы Иесукей батыр өлген соң қамағ моңғолдар бір тұтастықтан айырылады, Иесукейдің тұсында онсызда нирундар мен дарлекін моңғолдар тұтас бірікпеген болатын.
Иесукей өлген кезде Тұғырылдың не үшін андасының бала-шағасына көмектеспегені беймәлім. Сірә Керей хандығының ішкі бұлғағы мен сыртқы жаулардан шыға алмаған сияқты. Алғашында тайпа билігі тайшығұт Тарғұтай қырылдақтың қолына өтсе, Темужін ержетіп әйел алған кезде оның андасы Жамұқа елдің бір бөлігіне ие болып Тұғырылдың сенімді серігі болады. Осылайша моғолдар тұтас біріге алмады. Шыңғысханға қатысты оның ұрпақтары құрған ұлыс ордаларда жазылған тарихнамаларда Шыңғысхан обыразын тіктеуге баса мән берілгенде онымен тұстас әсіресе сахара билігіне таласқан үзеңгілестерін төменшіктету құбылысы кең етек алған. Десе де сырт ел тарихшыларының көзқарасы бөлекше. Бұнда біз Жуайни мен Марко Поло деректерін ұсынып отырмыз. «Қазір татарлардың мемлекет құру барысын таныстыра кетейік, татарлар алғашында шүржендермен көрші болып, олардың терістігінде отырған екен. Тұрақты қоныстары болмапты, былайша айтқанда қаласы мен қорғаны жоқ кең жазық пен сахара, жайылымда жасапты,ол алаптарда кең әрі мол болып ағатын өзендер бар екен, оларда өздерінің патшалары болмаған. Олар бір күшті патшаға бағынышты екен, біреулердің айтуынша оны татарлардың тілінде Оң хан деп аталады екен, біздің тілімізде Пустер Жохн.
Татарлар әр жылы өздері баққан малының оннан бірін Оң ханға салық ретінде төлейді екен. Оң хан, яғни Пустер. Жохнолардың құдыретін байқап, олардың бірлесіп қарсылық көрсетуінен үрейленіпті. Сонымен оларды көптеген тайпаларға бөлуге бұйрық беріп, мемлекеттің әр жеріне бытыратыпты. Егер кез келген жерде бүлік туса, ол осы тайпалардың әр жүз адамының төртте бес адамын әскерге алыпбүлікті жаныштайды екен. Осылайша татарлардың күші әлсірей бастапты. Осы кезде Оң хан оларды алыс жерлерге ұзақ жорық жасауға міндеттепті, әрі сенімді әмірлерін оларды бақылауға қойыпты...».
Дереккөздер
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 18 том
- Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. кн. 1, 130 б
- Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. кн. 1, 130 б
- Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. кн. 1, 130 б
- Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гбель государства Си Ся. Татаро-монголы в Азии и Европе. – М., 1977. – 46 б.
- Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гбель государства Си Ся. Татаро-монголы в Азии и Европе. – М., 1977. – 46 б.
- Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гбель государства Си Ся. Татаро-монголы в Азии и Европе. – М., 1977. – 46 б.
- Моңғолдың құпия шежіресі-67 бет
- Рашид-ад- дин.Сборник летописей. Том І, книга первая М.-Л. 1952 107-134 беттер
- https://e-history.kz/kz/publications/view/tugiril_zamanindagi_kerei_handigi__5350 Мұрағатталған 7 мамырдың 2021 жылы.
- https://e-history.kz/kz/publications/view/tugiril_zamanindagi_kerei_handigi__5350 Мұрағатталған 7 мамырдың 2021 жылы.
- Рашид-ад- дин.Сборник летописей. Том І, книга первая М.-Л. 1952 107-134 беттер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tugyryl han Togryl Togrul On han shamamen 1140 1203 Kerej handygynyn hany Bujryk hannyn bes ulynyn biri Shyngys hannyn әkesi Esugejmen anda bolgan Shyngys hannyn tarih sahnasyna koteriluinde sheshushi rol ojnagan manyzdy tulga dep esepteledi Tugyrylhan hanLauazymy1168 1203ӨmirbayanyDini tәnirshildikDүniege kelui 1130 1130 MongoliyaҚajtys boluy 1203 1203 Dinastiya Kerej handar әuletiӘkesiӘskeri kyzmetiAtagyҰly hanondeu Tugyryl han Kerej hany Bujryktyn bes ulynyn biri retinde әkeleri olgennen kejin olar han tagy үshin ozara kaktygysty Bilikke kelgen Togoryl handy agasy najmandardyn komegimen taktan tajdyrdy Birak Togoryl han mongol kolbasshysy komegimen bilikti kajta kolyna aldy Endi ogan karsy әkesinin inisi aralasady Қarauyl Қypshak degen zherde Gүr han Togoryl handy shapkan Қashyp kutylgan Togoryl hanga tagy da Esukej komekke kelip bilikti birzhola kolyna alyp berdi Osy kezden bastap Togoryl han Esukej kerej men mongol kejin Togoryl han men Shyngys han arasyndagy andalastyk dostyk katynasy bastalgan Togoryl han biligi tusynda kerej eli Mongol үstirtindegi eleuli әskeri sayasi kүshke ajnaldy Tyvanyn kara ormanyna el ordasyn tigedi Sojtip memlekettik sipatka ie boldy Kerejlerdin kүshejgen kezeninde Esukej batyr olip borzhigin aksүjekteri sayasi kүjzeliske ushyrady Esukej batyrdyn үlken uly Temuchin әkesinin andaly dostyk zholyn eskerip Togoryl hanga әke ornyna әke boluyn otindi Togoryl han kelisimin berip bul okiga Temuchinnin sayasi sahnaga koteriluine algashky bastama boldy 1179 zh Temuchin Togoryl han zhәne Zhamukamen birlesip Bugur Keger shajkasynda merkitterge kүjrete sokky berip merkitterge koldy bolgan kalyndygy Borteni kajtardy Bul okiga Togoryl han men Temuchin arasyndagy karym katynasty nygajta tүsti Temuchin 1189 zh oz әuletinin hany sajlanganda Togoryl han ony algash koldap ak batasyn berdi 1198 zh Togoryl han Temuchinmen birlesip shүrshitterge komekke attanyp tatar hany basyn algany үshin shүrshit hany Van han yagni el ulys bileushisi degen lauazym aldy Osy kezden Togoryl han tarihi әdebietterde atana bastady Togoryl han men Temuchin 1201 zh Zhamuka bastagan odagyna sokky berdi 1203 zh Temuchinmen birlesip najman Bujryk hanga shabuyl zhasady Togoryl hannyn zhәne Ұjky atty eki uly bolgan ozin Temuchinnen kem sanamagan Osy zhaj akyry Togoryl han men Temuchin arasyna syzat tүsirdi Zhamukanyn aralasuymen bul okiga tipti Temuchindi oltiru әreketine ulasty Endigi zherde Temuchin kүshke koshti Sojtip eki zhak 1203 zh aktyk shajkaska shykty kerejler zhenilip tarih tugyrynan tajdy Togoryl han uly Sәnkүmmen birge najman shekarasyna zhetken zherinen kolga tүsip kaza tapty Balasy kashyp kutylyp Si Sya eli arkyly Tibetke zhetip odan Қashkarga oralganda Қashkar bileushisi ony oltirip bala shagasyn Shyngys hanga kajtardy ӨmirbayanyTogoryl han men Temuchin Tugyryl han 1130 1203 zhyldar aralygynda Mongoliyanyn Қarakorym manajynda omir sүrgen Kerej memleketinin uly handarynyn biri Markuz hannyn urpagy Әkesi Қurzhakuz Bujryk hannyn bes ulynyn biri Handyk bilik kurgan zhyldary 1168 1203 zh zh Tugyryl han bilik kurgan zhyldary Kerej memleketi uly Mongol үstirtindegi sajyn dalada ozindin sayasi bagyt bagdar ustangan zhәne Euraziya kurlygyna aty zhajylgan irgeli elge ajnaldy Orta gasyrlardagy tarihshylarynyn zhazba derekteri bojynsha sol kezde Kerej memleketinin halyk sany ogan bagynyshty rular men tajpalardy koskanda togyz zhүz mynga dejin zhetken Endi bir tarihi kuzhattarda eki zhүz myn zhan bolgan dep zhazylady Olar akyldy handarynyn arkasynda altyn shatyr tiktirip altyn keseden su ishkeni zhajynda tamsana zhazdy Sol zamanda ote kuatty әskeri sayasi kүshke ajnalgan Kerej ulysy memlekettik sipatka ie bolyp kazirgi Mongoliyanyn astanasy Ulan Batorga tayau zherdegi Қarakorymga ordasyn tikti Tugyryldyn takka keluiHII gasyrdyn 50 shi zhyldary kytaj men kerej memleketteri arasynda sayasi ahual nasharlap ketti Koshpendilerdin sogysyn bastagan Markuz han tutkynga alynyp kaza boldy Rashid ad dinbul zherde negizgi kinәny tatar dyn basshysy Nar Bujryk han dep eseptegen V to vremya tatarskie plemena byli vesma mnogochislenny i mogu shestvenny odnako postoyanno vykazyvali pokornost gosudaryam Hi taya i Dzhurdzhe V tu epohu glavoj tatarskih knyazej byl nekto nazy vavshijsya Nor Buyuruk han Yurt on imel v mestnosti nazyvaemoj Buir naur Kak to vospolzovalsya udobnym sluchaem zahvatil v plen carya keraitov Markuz Buyuruka i otpravil ego k gosudaryu Dzhurdzhe Posle dnij prigvozdiv ego k derevyannomu oslu umertvil Marguz hannyn hanymy Қuttyk Herikchi ol turaly derekterde eshkimdi bejzhaj kaltyr majtyn dyrmajtyn asa sulu bolgan dep zhazady erinin kegin kajtaruga bel baj lajdy Anyz bojynsha tatar hanyna zhүz koj zhүz bie zhәne zhүz saba ky myz dyn ishine zhүz batyrdy zhasyryp alyp barady Bogatyri vyshli naruzhu i s drugimi slugami zheny gosudarya Kutuktaj Herikchi shv ati li tatarskogo carya i ubili ego a takzhe bolshuyu chast emirov tatars kih plemen kotorye tam byli Sushnost sego izvestna tem chto et im sposobom zhena Markuz hana vzyskala krov svoego muzha Marguz han olgen son onyn tagyna balasy Қurshaguz Greparius Bujryk han otyrady Onyn inisi Gorhan mongoldardy baskarady Rashid ad din Қursha kuzdyn Erke Қara Temirtajshy Buka Temir Ilky Senkun Zhaga Kambu zhәne Kerejdin lakap aty bojynsha Zhakambu tanguttar tilinde Әlemnin uly әmiri degen uldary bolganyn ajtady Songysyna lakap at tangut tutkyn yn da bolganda berilgen Ol tipti bala kezinde tanguttarga tutkynga tүs ken nen kejin olardyn bileushisimen zhakyndasyp ozinin kyzyn da bergen Derekterde hannyn ozinin Balasugyn ordasynda oz zhurty bolgandygy Gurhan men uly Tugyrulga Yag Yagban baska uldary Temirtajshy men Yula Maguska Қaragus Burgys zherin bergendigi ajtylady Eger olar bәri birge bolsa tynyshtyk bolmajdy men olgennen kejin olar kerej ulysyn tүn nen tan atkansha nemese tanertennen keshke dejin tүk kaldyrmajdy degen eken hannyn ozi Sonymen katar derekterde Қurshakuzdyn ol ielikterinen baska Sary han baskargan kerejler zheri bolgany ajtylady Ol kerejlerdin hany bol gan kezinde tatarlardyn alshy tajpasynyn shabuyly na ushyrady Қarsy lastardyn kүshi Sary hannan artyk boldy sondyktan da ol sheginuge mәzhbүr boldy al tonauga dagdylanyp algandyktan saktykty umytty Kerejler kүt pegen zherden tatarlardyn aldyngy shebindegi zhasa gyna shabuyl zhasap tatar kosemi Kүmis Sindzhandy tutkynga alady Bir sar baz dyn satkyndy gynyn kesirinen tatarlar kerejlerdin zhosparyn bilip koyady da zheniske kol zhet kizedi Zhenilgen Saryg han Қurdzhakyz hannan ko mek surap kuda boluga usynys zhasajdy Onyn kyzy Tore Қajmysh Қur dzhakyz hanga turmyska shykty uly Қadyr kerejden әsker zhinap tatardy tal kandap әkesinin Kerej ulysyn kajtaryp aldy Sol kezden bastap Saryg han Қurdzhakyzdyn ieligine kirdi 1171 zhyly bilikti Қurdzhakyzdyn uly Tugyryl han ielendi Ol bas kezinde bilik үshin agasy Gurhanmen sogysty Gurhandy korgau үshin Taj Te mir men Buka Temir ordaga bekindi Taj Temir men Buka Temir merkittin bas shysy Toktadan komek surajdy birak ustalyp kalyp zhazaga tartylady Bilik basyna Tugyryl han men Erke Қara keledi Birak olardyn biligi uzakka bargan zhok agasy Gurhan Tugyryldy 100 sarbazymen kashyp ketuge mәzhbүr etedi Erke Қara Tugyryldy koldap agalaryn bilikten ketirip takty kaj typ alu үshin agasymen kelisim zhasauga barady Mongol koseminin koldau ymen ishinara Yasugej batyrdyn komegimen Gurhandy kuyp shygady Birak osydan kejin kerej biligi әlsirejdi de Erke Қara oz ulysymen najmandar zherine konys audarady Tugyryl han zhәne Shyngys hanHII gasyr bojyndagy najmandar men merkitterge karsy sogysta mongoldar әrkashanda kerejlermen odaktasyp otyrdy Mongoldardyn ki dan darmen kudandalyk zhasap otyrudy dәstүrge ajnaldyrganyn atap otken abzal Olar konyrat pen olkun tajpalarynan kyz alyp otyrsa Van han kara kytajdyn gurhanynyn sarajynda birneshe ret bolgan Kerej handygynyn zheri Selenginin zhogargy zhagynan soltүstikte Huanke ozeninin ontүstik bas tauyna Hangaj tauynan batystagy konyrat pen tatardyn Bujyr nor men shygystagy Halkin golga dejingi zherdi alyp zhatty Soltүstikte kerejler mo n gol tildi ojrat zhәne merkitpen batysta najmanmen ontүstikte Si Sya mem leketi tanguttarmen zhәne ozderine bagynyshty togan nemese asha men she ka ra laskan 80 shi zhyldardyn basynda Tugyryl mongol Temүzhindi koldaj otyryp ozinin mongoldar arasyndagy ykpalyn kүshejtkisi keldi Temүzhin nin әkesi Esugej Tugyryldyn odaktasy zhәne andasy dosy boldy birak ol olgennen kejin Esukej ulysy ydyrady Temuchin әkesinin zholyn zhalgas tyru үshin ozine sogysta odaktas tabu maksatymen kerejdin bileu shisimen tygyz karym katynas ornatady Қupiya shezhirede myndaj zholdar bar Shyngys hagandy han bolgyzdyk dep Kerejdin Tugyrylhanyna Takaj men Sүkekaj ekeuinzhibergende Tugyryl han Temuzhin syndy ulymdyhan bolgyzgan daryn ote oryndy Mongoldar hansyz kajtip bolady depti Nәtizhesinde Temүzhin kerejge tәueldi bolady Ol 1184 zhyly Merkittin kүshti tajpalar odagynan kashkan kezinde korindi Tugyryl kerejlerdin uj ymyn olardyn kol astyndagy Zhamuha baskargan zharzhirat pen kiat bor zhigen Temuchindi de biriktiredi 1185 zhyly merkitter talkandalady Osy kezden bastap kerejler birte birte әlsirep mongol Temүzhin kүsheje tүsedi 1189 zhyly Temүzhin mongol tajpasynyn bir boliginin hany bolyp saj lanady da Tugyryl ogan batasyn beredi Alajda otken is shara mongol tajpalary arasynda zhana sogys ortin tutatty Birinshi Temүzhin men Zhamuha arasynda zhanzhal pajda bolady birak zhana handyk kүsheje tүsedi Sol uakytta kerej handygy ordasynda ozara kyrkys bastalady 1194 zhyly najmandardyn komegimen bilik basyna Tugyryldyn inisi Erke Қara keledi birak onyn biligi uzakka barmajdy Eki zhyldan son 1196 zhyly Tugyryl Temүzhinnin komegimen kajtyp oralady da kajtadan kerej mogol birlestiginin bileushisi bolady 1198 zhyly Қytaj men tatarlar odagynyn arasynda sogys orti tutanady Kerejler Қytaj zhagyna shygyp mongoldarmen birge zhorykka attanady Қytaj men kerejdin birikken әskeri tatarlardy kүl talkan etedi Sojtip Tugyrylga kytajsha van yagni patsha atagyn berip Ortalyk Aziyanyn tәu el siz hany dep mojyndajdy Sol kezden bastap Tugyryl Van han atanady Rashid ad dinnin Zhylnamalar zhinagynda Van hannyn dәuirindegi kerejdin atakty adamdarynyn esimi atalady Olar bas әmir Tegin Kүri zhәne Itүrgen Yudak Gүrin bahadүr kurmetti әmirler Ala Buka zhәne Ta jyr Sangun nokerleri Bilge bek zhәneTudan Van hannyn atkosshylary Bodaj zhәne Қyshlyk әmir Қujdu Kүri Siliүn tajshy Kү Temir Tugyryl men ZhamukaTemuzhin Kerulennin zhagasy Bүrkej degen zherde Tugyrylhanmen onyn inisi Zhaka Gәmbu bastagan eki tүmen kolga zholygady Osydan tura tartyp Zhamukaga zholygady ol olardy toskanyna үsh kүn bolypty zhasagyn katarga turgyzyp karsy alady birak Tugyryl hanga katty okpelepti Osy үsh kүnde ne okiga boldy Munguldyn kupiya shezhiresi zhәne baska kitaptarda munyn basy ashyk ajtylmagan onda basty kaһarman Shyngyshandy kornektilendiru basty orynda bolganda onyn kimnin komegimen kүsh algany ashyk ajtylmagan Meninshe osy үsh kүnde Tugyryl han kara bulgyn ishik algandagy uәdesin oryndap buryn Shyngyshandy zhurtka tastap ketken rulastaryn shauyp olardy shyrk iirip Temuzhinnin ayagyna zhykkan sebebi Tugyryl kelgen zher sol kamag Mogul zheri Osy sogysta Targutajdyn atalmaj tek Shyngyshan Zhamukadan bolingende Shyngyshannan korkyp kasha koshui onyn kүshi әlsiregeninin dәleli Tugyryl osylajsha uәdesin oryndap andasyna bergen sertinde iske asyrdy Shyngyshandy Tugyryldyn sүjep ogan tүmen kol zhinap berui Zhamukaga unamagany anyk endigi zherde aksүjek Temuzhin onyn basty baktalasyna ajnalary anyk edi Sol үshin ol Tugyryl hanga okpelejdi arasy bir zhyl otpej ol Temuzhinnen de Tugyryl hannan da bet burady Merkitti shabu40 myn atty zhasak bas kosady da Қalka ozeninen tүnde sal buyp otip merkitterdi kapyda basady sudagy balykshylar korip kojgandyktan der kezinde habar zhetkizip merkitter zhantalasa karsylasady әjtpegende en zhauynger eldi tepe ten kүshpen zhenu kiyn edi Tүnimen bolgan surapyl sogysta merkitter kalyn әskerge totep bere almajdy akyry Қagataj Darmala koldy bolady Derusүnmen Toktaaga Barguzhyn Togymga kashady Sushigil zhogalyp Borte kutkarylady Merkittin koptegen mal zhany koldy bolady osylajsha bes arys eldin biri әlsirep buryngy ornynan ajyrylady endigi zherde tek baska tajpalarmen odaktasu arkyly gana Tugyryl hanmen beldesetin bolady Mongoldardyn Kerej handygyna bagynuyTugyryl han zamanynda Mongoliya dalasynda үsh үlken kүsh boldy shygys ontүstikte tatar tajpalary әsker sany 30000 4000 70000 shanyrak onan batysta Kerej handygy әsker sany 50 mynga dejin batysta Najman handygy olar eki hanga bolindi әr kajsysy 20 30 myndap әsker shygara alatyn Al osy үsh handyktan baska kүshtiregi kamag mongoldar mogol men merkitter boldy Osy tajpalar men handyktar saharanyn en zhogary biligi үshin bir birimen uzak zhaulasyp kop sogysty Tajpalar oz mүddeleri үshin kazhet kezde ozara odaktasty 1168 zhyly Iesukej batyr olgen son kamag mongoldar bir tutastyktan ajyrylady Iesukejdin tusynda onsyzda nirundar men darlekin mongoldar tutas birikpegen bolatyn Iesukej olgen kezde Tugyryldyn ne үshin andasynyn bala shagasyna komektespegeni bejmәlim Sirә Kerej handygynyn ishki bulgagy men syrtky zhaulardan shyga almagan siyakty Algashynda tajpa biligi tajshygut Targutaj kyryldaktyn kolyna otse Temuzhin erzhetip әjel algan kezde onyn andasy Zhamuka eldin bir boligine ie bolyp Tugyryldyn senimdi serigi bolady Osylajsha mogoldar tutas birige almady Shyngyshanga katysty onyn urpaktary kurgan ulys ordalarda zhazylgan tarihnamalarda Shyngyshan obyrazyn tikteuge basa mәn berilgende onymen tustas әsirese sahara biligine talaskan үzengilesterin tomenshiktetu kubylysy ken etek algan Dese de syrt el tarihshylarynyn kozkarasy bolekshe Bunda biz Zhuajni men Marko Polo derekterin usynyp otyrmyz Қazir tatarlardyn memleket kuru barysyn tanystyra ketejik tatarlar algashynda shүrzhendermen korshi bolyp olardyn teristiginde otyrgan eken Turakty konystary bolmapty bylajsha ajtkanda kalasy men korgany zhok ken zhazyk pen sahara zhajylymda zhasapty ol alaptarda ken әri mol bolyp agatyn ozender bar eken olarda ozderinin patshalary bolmagan Olar bir kүshti patshaga bagynyshty eken bireulerdin ajtuynsha ony tatarlardyn tilinde On han dep atalady eken bizdin tilimizde Puster Zhohn Tatarlar әr zhyly ozderi bakkan malynyn onnan birin On hanga salyk retinde tolejdi eken On han yagni Puster Zhohnolardyn kudyretin bajkap olardyn birlesip karsylyk korsetuinen үrejlenipti Sonymen olardy koptegen tajpalarga boluge bujryk berip memlekettin әr zherine bytyratypty Eger kez kelgen zherde bүlik tusa ol osy tajpalardyn әr zhүz adamynyn tortte bes adamyn әskerge alypbүlikti zhanyshtajdy eken Osylajsha tatarlardyn kүshi әlsirej bastapty Osy kezde On han olardy alys zherlerge uzak zhoryk zhasauga mindettepti әri senimdi әmirlerin olardy bakylauga kojypty DerekkozderҚazak ulttyk enciklopediyasy 18 tom Rashid ad din Sbornik letopisej T I kn 1 130 b Rashid ad din Sbornik letopisej T I kn 1 130 b Rashid ad din Sbornik letopisej T I kn 1 130 b Kychanov E I Mongolo tangutskie vojny i gbel gosudarstva Si Sya Tataro mongoly v Azii i Evrope M 1977 46 b Kychanov E I Mongolo tangutskie vojny i gbel gosudarstva Si Sya Tataro mongoly v Azii i Evrope M 1977 46 b Kychanov E I Mongolo tangutskie vojny i gbel gosudarstva Si Sya Tataro mongoly v Azii i Evrope M 1977 46 b Mongoldyn kupiya shezhiresi 67 bet Rashid ad din Sbornik letopisej Tom I kniga pervaya M L 1952 107 134 better https e history kz kz publications view tugiril zamanindagi kerei handigi 5350 Muragattalgan 7 mamyrdyn 2021 zhyly https e history kz kz publications view tugiril zamanindagi kerei handigi 5350 Muragattalgan 7 mamyrdyn 2021 zhyly Rashid ad din Sbornik letopisej Tom I kniga pervaya M L 1952 107 134 better