Керей хандар әулеті

Керей хандар әулеті — Керей мемлекетін (Хандығы) билеген хандар, мемлекет басшылары.

Керей мемлекеті

Керей мемлекеті ХІІ ғасырда әскери билікке сүйенген ұлыс ел деңгейіне көтерілді. Аталған кезеңде Керей ұлысын Маркуз Бұйрық хан басқарды. Керей хандары алтыннан шатыр тігіп, алтындаған ер-тұрман сайлап, алтын кеседен ас-су ішкені жайлы ортағасырлық жазбаларда айқын жазылған. Тайпалар мыңдыққа, ішкі рулар жүздікке бөлініп, мыңдықты мыңбасылар, жүздікті жүзбасылар басқарады. Керей хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Керей ұлысында айшықты шекара болмағанымен, орда тігер орны, қыс қыстауы, жаз жайлауы белгілі болған. Олар әйгілі Қарақорымды бас қала етті. Түндік, Цэцейдей, т.б. қалалар салды. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысып, киіз үйде өмір сүрді. Керейлер несториан сенімін ұстанды. Оларда жазба заң болмады, әдет заңына жүгінді. Керей заңы бойынша ата жауына сатылу ең ауыр қылмыс саналған.

Керей мемлекетінің құрылымы

Керей хандығын хан басқарған. Бұлар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Елдегі әскерді ондық жүйесі бойынша бөлген. Он жауынгер ондықты құрды, жүз жүздікті,... Бұларда жазу бар еді. Ханның жарлықтары хатқа түсіп, ханның мөрімен бекітілген. Керейлер Орталық Азиядағы үстемдігі үшін наймандармен бәсекелесіп отырған.

Хандары

Керей мемлекетінің кезінде ірі де айбынды ел болғанына тарихта дәлел жеткілікті. Кейбір деректер бойынша Х ғасырда керейлер 200 мыңға жуық болған. Моңғол билігіне дейін Керейді Марғұзған, Құршақұз, Бұйрық, Гөр-хан, Уаң сияқты хандар билеген. Уаңның өз аты Торы (Тұғырыл).Ол өз кезі­н­де Қытайдың Алтын ұлысына татар тайпаларын жеңуге көмектескені үшін қытай әміршісінен Уаң хан (бір елдің ханы) лауазымын алған.

Тұғырыл - ұлы хан

Маркуз Бұйрықтың немересі Кұржақұз Бұйрық хан өлген соң, ұрпақтары хан тағы үшін өзара көп қақтығысты. Керейлерді, бір жағынан, татар, тунгустар қыспаққа алса, екінші жағынан, Ерке қара тобын наймандар қолдады. Тұғырыл хан тобына («Тоғырыл» - өз аты, ал «уаң хан» немесе «ұлыс билеушісі» лауазымы – Тоғырылға шүршіт ханы Вангин Чинсан берген лауазым) Есукей батыр бастаған татарлар ішіндегі боржигин руының моңғол аталығы қол ұшын берді. Тарихта керейлердің дәуірлеген кезеңі – басқарған тұс. Батыс католтктеріне «шығыстан шыққан пірәдар Иоан» аңызы бойынша жеткен оның Уаң хан аты кезінде Батыс Еуропаны дүр сілкіндіргені белгілі. Керейлер мен моңғолдлар өзара ант су ішіскен түбегейлі достық қатынаста болды. Бұл қатынас Тоғырыл және Тэмужин тұсында одан әрі жалғасты. Уаң хан Тэмужинді өкіл ұлы санады. Тэмужин 1189 жылы өз әулетінің ханы сайлағанда оны алғаш қолдағандардың бірі осы Уаң хан болды. Тэмужиннің ар-намысын қорғау үшін 1179 жылы меркітке қарсы құрылған үштік одағын (Уаң хан, Жамуқа және Тэмужин) ұйымдастырушы да Уаң хан еді. Аталған жорыққа тек керейдің өзінен 20 мың қол атқа қонды. Керейлер Тэмужин бастаған топпен бірлесіп, 1198 жылы татарларды шапса, 1201 жылы Жамұқа бастаған Алақай бұлақ одағына соққы берді. Тэмужинемен бірлесіп, 1203 жылы наймандардың батыс қанатына шабуыл жасады.

Тұғырыл хан ұрпақтарының хандық құрған кезеңдері

• Тұғырыл ханның немересі - хандық құрған мерзімі 1220-1290 жылдар. Өмір сүрген уақыты 1201- 1290 ж.ж.
• Мамық хан, хандық құрған жыл- дары 1290-1315, өмір сүрген уақыты: 1240-1315 ж.ж.
• Мардан Мамықұлы - 1315-1336 жылдар ара- лығы, өмір сүрген уақыты 1240-1315 ж.ж.
• Хожа Марданұлы,(орыс дерегінде Ходжа Марович), хан билігіне келген мерзімі 1336-1354 жылдар,
• Алшағыр Қағанұлы - 1354- 1375 ж.ж.
• Алшағыр Қағанұлы - 1384-1393 ж.ж.
• Шегір Алшағырұлы - 1393-1412 ж.ж.
• Дәулетше Омарұлы - 1412-1420 ж.ж.

Дереккөздер

1. Керей мемлекеті https://alash.info/unit/386 Мұрағатталған 16 мамырдың 2021 жылы.
2. Моңғолдың құпия шежіресі.ХІІ-ХІІІғасырлардағыкөшпелілер шежіресі. Ауд..Сұлтан­ияұлы.-Алматы:Өнер,1998,-71 бет.
3. Тұғырылхан. Тарихи деректер жинағы - Алматы: «Раіііга Рге88», 2019 - 544 бет. ISBN 978-601-06-6031-1