Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Бұл мақалада еш дереккөз келтірілмеген немесе дереккөздер жеткіліксіз. Дереккөз келтіру арқылы бұл мақаланың сапасын көтеруге көмек етіңіз. Еш дереккөзге негізделмеген мағлұмат жойылу мүмкін. |
Балық аулау — тіршілік қамымен немесе емдік дәрі үшін балық ұстау. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы ертеде балық аулауды арнайы кәсіпке айналдырмағанымен, үлкен дария мен теңіз, көл жағасындағылар қарапайым тәсілдермен балық аулағандығы туралы бізге жеткен деректерде айтылады.[дереккөзі?] Олар қарапайым құрал түрлерімен, шанышқымен, қармақ сапу, найзамен түйреу, ілме салу, тоспа, сүзу сияқты тәсілдермен аулаған. Балық аулауға сере, шанышқы, тартпа (шаппа) сияқты шаншып аулау құралдарын, қармақты пайдапанған. Сонымен қатар ұзын таяққа аттың құйрық қылын бекітіп жасаған ілмені суға салып, балық түсуін асықпай күтіп, ілме қозғалғанда оны тартып алып ұстайтын болған. Қармақтың түрі көп, соған орай құраушы бөлшектері де сан алуан: ине қармақ, әттік, жебе, темелек, жұтпа, шортан қармақ, жалтырауық, топтап салған бір етек қармақ, шаппа қармақ, салма қармақ т.б. Қазақтар орыс қоныстанушыларынан ау құрудың, көл ортасына «ыспамен» жетудің жолдарын үйренген. Балықшылық кәсібіне үйренген қазақтар малға айырбастап қайық сатып ала бастады. Ташкент темір жолы жүргізілген соң балық аулау одан әрі дами түсті.
Балық аулауға сәуір мен маусым аралығы және қыркүйек пен қазан айының бірінші жартысы ыңғайлы деп есептелген. Балықтың уылдырық шашар кезі су жылып, өзен тасыған маусым-шілде айларында болады. Өзендер тасып арнасынан асқан кезде, жайылма суларға да уылдырық шашады. Бұл кезде балық ауланбайды.
Балық мәселесін арнайы зерттеген Л.С. Бергтің жазуына қарағанда 1930 жылдары Аралда көктем мен күзде құрма, тоспа аулармен, бекіре мен ақ қайран, сазан, торта, шортан, көксерке, ақмарқа, жайын ауланған. Қаяз бен бекіреге ақан аулар салады. Сүзгі аулармен өзен суларынан ұсақ қаяз, тісті және ақмарқа аулайды. Қазақтар итбалықты еті мен майы үшін қыстыгүні аулаған.
Балық аулаудың күрделі түрі желі қармақпен балық аулау әдісі. Желі қармақ ұзындығы 50-60 м кендір арқанның бойына 2 м сайын 20-30 қармақ, бір жерге 40- 60 желі қатарынан жалғастырылып құрылатын құрылғы. Жүз елудей қармақ байланған алты кішкене желінің қосындысын балықшылар «сүре» деп атайды. Сүрелердің аралығына байлап, су түбіне тасталатын салмағы 20 кг-дай ауыртпалық желілерді бір орында қозғалтпай ұстап тұрады. Су бетінде жиырма шақты қалтқыдан тұратын көтергі оны батырмай көтеріп тұрады. Ертедегі қарапайым желінің ұзындығы 11-13 құлаш, желі аралары 18 см етіп байланған, бауы қысқалау бір қарыс қана кендірден жасалған. Бекіре, шоқыр, қорытпа аулаудың бір әдісі - қарашағырмаққа кендірден желі жасап, жіптің бойына 8-10 см сайын қара қармақтар байлау.
Қамап аулау
Балықты қамап аулау - судың арнасын жырып жасаған жасанды айырықтан бөгеу (қарабура) жасап, айырықтың соңына тоғанша істеп, қамалған балықты аулау әдісі. Сондай-ақ иірімдегі балықты атпен, құрал көмегімен таяз қайраңға қаумалап айдап, жондары көрініп қашқан балықты таяқ, сабау, серемен соғып алады.
Қыстыгүні аулау
Балықты қыстыгүні аулау - қыстыгүні балық жиналатын орынды - балық қазанын тауып, самал деп аталатын құралмен мұзын ойып, «үкіжасап», жылымды су түбіне салады. Ойылған «үкінің» біріншісінен екіншісіне қарай жылымның қанатын нәрелмен (ұзын сырықпен) айдап отырады. Егер кішілеу ay болса, үкі аралығын сегіз метрдей етіп ояды да, астаумен байланыстырып қойып, ауды бір ойықтан салып, екінші жағынан түскен балықтарды майлық ыдысқа тоғытып ала береді. Мұз ойып, аумен балық сүзіп алуды «үкі сүзу» деп атайды. Жылымды қыстыгүні мұз астына құлақ / жетек арқанмен тартып жылжытып отырады да, мұз бетіне шығарар кезде айыр ағаш тәпекпен оның екі қанатын қосып, арасынан балық шығып кетуін бөгейді. Аудың қатқан мұзын шаулап қайтадан суға салып отырады. Жылымды тек қыста ғана салып отыратын болса, алты-жеті жылға, ұдайы қолданса екі жыл ғана қолдануға жарайды.
Балық аулауда қолданылатын құрал-жабдықтар
- Ақпа - үлкен өзендерге пайдаланылатын аудың бір түрі.
- Ақан ау - қызылбалық аулайтын ау.
- Жорамал - ұстаған балықты тізетін жіп.
- Жұтпа - балық жұтып қоятын қармақ.
- Жылым - теңізден балық аулау үшін қолданылатын ау.
- Ине қармақ - инеден иіп жасалған қармақ.
- Керме - балық аулайтын тор, ау.
- Қабадан - талдан тоқып жасалған балық аулайтын құрал.
- Қаза - балық ұстау үшін нар қамыстан тоқыған қоршау.
- Қама - қамыстан буып я тоқып жасаған ау.
- Қармақ - балық аулауға арналған қарапайым құрал.
- Қоржын ау - балық аулайтын екі бөлімді ау.
- Құрма ау - балық аулайтын үлкен ау.
- Сүзгі - судағы балықты сүзіп алатын ау.
- Сүймен - балық аулауда қолданылатын құрал.
- Сүңгі - балық аулайтын құрал.
- Тартым - балық аулайтын аудың бір түрі.
- Тор - балық аулайтын ау.
- Шанышқы - балық ұстайтын үш айыр істігі бар құрал.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bul makalada esh derekkoz keltirilmegen nemese derekkozder zhetkiliksiz Derekkoz keltiru arkyly bul makalanyn sapasyn koteruge komek etiniz Esh derekkozge negizdelmegen maglumat zhojylu mүmkin Balyk aulau tirshilik kamymen nemese emdik dәri үshin balyk ustau Mal sharuashylygymen ajnalyskan kazak halky ertede balyk aulaudy arnajy kәsipke ajnaldyrmaganymen үlken dariya men teniz kol zhagasyndagylar karapajym tәsildermen balyk aulagandygy turaly bizge zhetken derekterde ajtylady derekkozi Olar karapajym kural tүrlerimen shanyshkymen karmak sapu najzamen tүjreu ilme salu tospa sүzu siyakty tәsildermen aulagan Balyk aulauga sere shanyshky tartpa shappa siyakty shanshyp aulau kuraldaryn karmakty pajdapangan Sonymen katar uzyn tayakka attyn kujryk kylyn bekitip zhasagan ilmeni suga salyp balyk tүsuin asykpaj kүtip ilme kozgalganda ony tartyp alyp ustajtyn bolgan Қarmaktyn tүri kop sogan oraj kuraushy bolshekteri de san aluan ine karmak әttik zhebe temelek zhutpa shortan karmak zhaltyrauyk toptap salgan bir etek karmak shappa karmak salma karmak t b Қazaktar orys konystanushylarynan au kurudyn kol ortasyna yspamen zhetudin zholdaryn үjrengen Balykshylyk kәsibine үjrengen kazaktar malga ajyrbastap kajyk satyp ala bastady Tashkent temir zholy zhүrgizilgen son balyk aulau odan әri dami tүsti Үndistannyn Kochi porttyk kalasyndagy balykshySejshel araldaryndagy balyk aulau Balyk aulauga sәuir men mausym aralygy zhәne kyrkүjek pen kazan ajynyn birinshi zhartysy yngajly dep eseptelgen Balyktyn uyldyryk shashar kezi su zhylyp ozen tasygan mausym shilde ajlarynda bolady Өzender tasyp arnasynan askan kezde zhajylma sularga da uyldyryk shashady Bul kezde balyk aulanbajdy Balyk mәselesin arnajy zerttegen L S Bergtin zhazuyna karaganda 1930 zhyldary Aralda koktem men kүzde kurma tospa aularmen bekire men ak kajran sazan torta shortan kokserke akmarka zhajyn aulangan Қayaz ben bekirege akan aular salady Sүzgi aularmen ozen sularynan usak kayaz tisti zhәne akmarka aulajdy Қazaktar itbalykty eti men majy үshin kystygүni aulagan Balyk aulaudyn kүrdeli tүri zheli karmakpen balyk aulau әdisi Zheli karmak uzyndygy 50 60 m kendir arkannyn bojyna 2 m sajyn 20 30 karmak bir zherge 40 60 zheli katarynan zhalgastyrylyp kurylatyn kurylgy Zhүz eludej karmak bajlangan alty kishkene zhelinin kosyndysyn balykshylar sүre dep atajdy Sүrelerdin aralygyna bajlap su tүbine tastalatyn salmagy 20 kg daj auyrtpalyk zhelilerdi bir orynda kozgaltpaj ustap turady Su betinde zhiyrma shakty kaltkydan turatyn kotergi ony batyrmaj koterip turady Ertedegi karapajym zhelinin uzyndygy 11 13 kulash zheli aralary 18 sm etip bajlangan bauy kyskalau bir karys kana kendirden zhasalgan Bekire shokyr korytpa aulaudyn bir әdisi karashagyrmakka kendirden zheli zhasap zhiptin bojyna 8 10 sm sajyn kara karmaktar bajlau Қamap aulauBalykty kamap aulau sudyn arnasyn zhyryp zhasagan zhasandy ajyryktan bogeu karabura zhasap ajyryktyn sonyna togansha istep kamalgan balykty aulau әdisi Sondaj ak iirimdegi balykty atpen kural komegimen tayaz kajranga kaumalap ajdap zhondary korinip kashkan balykty tayak sabau seremen sogyp alady Қystygүni aulauBalykty kystygүni aulau kystygүni balyk zhinalatyn oryndy balyk kazanyn tauyp samal dep atalatyn kuralmen muzyn ojyp үkizhasap zhylymdy su tүbine salady Ojylgan үkinin birinshisinen ekinshisine karaj zhylymnyn kanatyn nәrelmen uzyn syrykpen ajdap otyrady Eger kishileu ay bolsa үki aralygyn segiz metrdej etip oyady da astaumen bajlanystyryp kojyp audy bir ojyktan salyp ekinshi zhagynan tүsken balyktardy majlyk ydyska togytyp ala beredi Muz ojyp aumen balyk sүzip aludy үki sүzu dep atajdy Zhylymdy kystygүni muz astyna kulak zhetek arkanmen tartyp zhylzhytyp otyrady da muz betine shygarar kezde ajyr agash tәpekpen onyn eki kanatyn kosyp arasynan balyk shygyp ketuin bogejdi Audyn katkan muzyn shaulap kajtadan suga salyp otyrady Zhylymdy tek kysta gana salyp otyratyn bolsa alty zheti zhylga udajy koldansa eki zhyl gana koldanuga zharajdy Balyk aulauda koldanylatyn kural zhabdyktarAkpa үlken ozenderge pajdalanylatyn audyn bir tүri Akan au kyzylbalyk aulajtyn au Zhoramal ustagan balykty tizetin zhip Zhutpa balyk zhutyp koyatyn karmak Zhylym tenizden balyk aulau үshin koldanylatyn au Ine karmak ineden iip zhasalgan karmak Kerme balyk aulajtyn tor au Қabadan taldan tokyp zhasalgan balyk aulajtyn kural Қaza balyk ustau үshin nar kamystan tokygan korshau Қama kamystan buyp ya tokyp zhasagan au Қarmak balyk aulauga arnalgan karapajym kural Қorzhyn au balyk aulajtyn eki bolimdi au Қurma au balyk aulajtyn үlken au Sүzgi sudagy balykty sүzip alatyn au Sүjmen balyk aulauda koldanylatyn kural Sүngi balyk aulajtyn kural Tartym balyk aulajtyn audyn bir tүri Tor balyk aulajtyn au Shanyshky balyk ustajtyn үsh ajyr istigi bar kural DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet