Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Изотоптар — ядроларында протондар саны бірдей, бірақ массалары әртүрлі белгілі бір элементті құрайтын атомдар түрі.
| Ядролық физика | ||||||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||||||
· Ядролық реакция · Табиғи радиоактивтік
| ||||||||||||||||||||||
| Тағы қараңыз «Физика порталы» |
Бір ғана элементтің әртүрлі изотоптарына тән атомдар өздерінің ядросына кіретін нейтрондар саны жағынан, ядролық қасиеттері тұрғысынан бір-бірінен анық өзгешеленеді, алайда олар, электронды қабаттары құрылысының бірдей болуына байланысты, бір-біріне өте ұқсас химиялық қасиеттерді иемденеді. Химиялық элементтердің көпшілігі атомдық салмақтары әр түрлі изотоп қоспасынан тұрады. Изотоптардың өмір сүру кезеңі секундтың мыңнан бір бөлігінен бірнеше миллион жылдарға дейін созылады. Бүгінгі танда 264 тұрақты изотоптар, 50 шамалы табиғи радиоактивті изотоптар және 1000-нан астам жасанды радиоактивті изотоптар белгілі.
Радиоактивтiк құбылысты зерттеу атом ядроларының табиғатына қатысты маңызды жаңалықтардың ашылуына себепшi болды. Көптеген радиоактивтiк түрленулердi бақылау нәтижесінде радиоактивтiк қасиеттерi мүлдем әр түрлi (яғни түрлiше тәсiлдермен ыдырайтын), бiрақ өздерiнiң химиялық қасиеттерi жөнiнен барабар заттар бар екенi анықталды. Белгiлi химиялық тәсiлдердiң бәрiмен де оларды ажырату ешбiр мүмкiн болмады. Осының негiзiнде 1911 ж. Содди хямиялық қасиеттері бiрдей, басқа жағынан, мәселен өзiнiң радиоактивтiгiмен ұксамайтын элементтер бар екенi жөнiнде болжам айтты. Мұндай элементтердi Менделеевтiң периодты жүйесiнің бiр тор көзiне орналастыру керек. Сондықтан Содди оларды изотоптар (яғни периодтық жүйеде бiрдей орын алатындар) деп атады.
Бiр жылдан соң Дж.Дж. Томсон электр және ауытқу тәсiлiмен неон иондарының массасына дәл өлшеулер жүргiзген кезде Соддидiң болжамы ойдағыдай дәлелденiп, оған терең түсiнiктеме берiлдi. Томсон неон атомдардың екi түрiнiң қоспасы екенiн байқады. Олардың басым көпшiлiгiнiң салыстырмалы атомдық массасы 20-ға тең. Бiрақ салыстырмалы атомдық массасы 22-ге тең аздаған атомдар қоспасы да бар. Осының нәтижесiнде қоспаның салыстырмалы атомдық массасы 20,2-ге тең. Бiрдей химиялық қасиеттерi бар атомдардың массаларында айырмашылық байқалады. Неонның екi түрiнiң де Менделеев кестесiнде бiрдей орын алатындығы анық, ендеше, олар изотоптар болып табылады. Сонымен, изотоптардың тек өздерiнiң радиоактивтiк қасиеттерi жағынан ғана емес, массасы жағынан да айырмашылығы болады екен. Сонымен бiрге соңғы жағдай басымырақ рөл атқарады. Изотоптарда атом ядроларының зарядтары бiрдей болады. Сондықтан атом қабықшаларындағы электрондар саны, демек, изотоптардың химиялық қасиеттерi бiрдей. Бiрақ ядроның массалары әр түрлi. Сонымен қатар, ядролар радиоактивтi де, тұрақты да бола алады. Радиоактивтi изотоптар қасиеттерiнiң түрлiше болуы олардың ядроларының массалары әр түрлi болуына байланысты.
Қазiргi уақытта химиялық элементтердiң бәрiнiң изотоптары бар екендiгi анықталған. Кейбiр элементтрдiң изотоптары тұрақты болмайды (яғни радиоактивтi). Изотоптар табиғаттағы ең ауыр элемент — уранда (салыстырмалы атомдық массасы 238, 235 т. 6.) және ең жеңiл — сутегінде де (салыстырмалы атомдық массасы 1, 2, 3) бар.
Әсiресе изотоптары ерекше, себебi массасы жағынан екi немесе үш есе айырмашылығы бар. Салыстырмалы атомдық массасы 2 болатын изотоп дейтерий деп аталады. Ол стабилъдi (яғни радиоактивтi емес) және әдеттегi сутегiне аздаған қоспа (1: 4500) түрiнде енедi. Дейтерий косылғанда ауыр су пайда болады. Оның физикалық қасиеттері кәдiмгi судың қасиетiнен анағұрлым бөлек. Қалыпты атмосфералық кысымда ол 101,2 С-та қайнайды да, 3,80 С-та қатады. Салыстырмалы атомдық массасы 3 болатын изотоп тритий деп аталады. Ол - радиоактивтi, жартылай ыдырау периоды 12 жылға жуық. Изотоптардың болуы, атом ядросының заряды атомдардың барлық касиеттерiн анықтамай, тек химиялық қаеиеттерi мен электрон қабықшасының маңына байланысты физикалық қасиеттерiн дәлеледейдi. Атомның массасы мен радиоактивтiк касиеттерi оның Менделеев кестесiндегi реттiк нөмiрiмен анықталмайды.
Изотоптардың салыстырмалы атомдық массаларын дәл өлшегенде олардың бүтiн сандарға өте жақын болатындығының елеулi маңызы бар. Кейбiр химиялық элементтердің атомдық массаларының бүтiн саннан айырмашылығы көп болады. Мысалы, хлордың салыстырмалы 35,5-ке тең. Бұл табиғи күйде химиялық таза зат изотоптардың әр түрлi пропорциялардағы коспасы болып келетiндiгiн көрсетедi. Изотоптардың салыстырмалы атомдық массаларының бүтiн сан болуының (жуықтап алғанда) атом ядросының құрылысын анықтауда маңызы зор.
Химиялық элементтердiң бәрiнiң де изотоптары бар. Изотоптар атомы ядросының зарядтары бiрдей, бiрақ массалары әр түрлi.
Дереккөздер
- Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN 9965-472-27-0
- Химия оқулығы 8-сынып, Алматы - Мектеп 2012
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Izotoptar yadrolarynda protondar sany birdej birak massalary әrtүrli belgili bir elementti kurajtyn atomdar tүri Yadrolyk fizika Yadrolyk reakciya Tabigi radioaktivtik Yadronyn nuklondyk modeliYadrodagy nuklondardyn bajlanys energiyasyTabigi radioaktivtikRadioaktivti ydyrau zanyYadrolyk reaktorTermoyadrolyk reakciyalarRadiaciyadan korganuBelgili galymdarBekkerel Bor Kyuri M Kyuri P Rezerford Fermikoru ondeuTagy karanyz Fizika portaly Yadrolyk reakciya Bir gana elementtin әrtүrli izotoptaryna tәn atomdar ozderinin yadrosyna kiretin nejtrondar sany zhagynan yadrolyk kasietteri turgysynan bir birinen anyk ozgeshelenedi alajda olar elektrondy kabattary kurylysynyn birdej boluyna bajlanysty bir birine ote uksas himiyalyk kasietterdi iemdenedi Himiyalyk elementterdin kopshiligi atomdyk salmaktary әr tүrli izotop kospasynan turady Izotoptardyn omir sүru kezeni sekundtyn mynnan bir boliginen birneshe million zhyldarga dejin sozylady Bүgingi tanda 264 turakty izotoptar 50 shamaly tabigi radioaktivti izotoptar zhәne 1000 nan astam zhasandy radioaktivti izotoptar belgili Radioaktivtik kubylysty zertteu atom yadrolarynyn tabigatyna katysty manyzdy zhanalyktardyn ashyluyna sebepshi boldy Koptegen radioaktivtik tүrlenulerdi bakylau nәtizhesinde radioaktivtik kasietteri mүldem әr tүrli yagni tүrlishe tәsildermen ydyrajtyn birak ozderinin himiyalyk kasietteri zhoninen barabar zattar bar ekeni anyktaldy Belgili himiyalyk tәsilderdin bәrimen de olardy azhyratu eshbir mүmkin bolmady Osynyn negizinde 1911 zh Soddi hyamiyalyk kasietteri birdej baska zhagynan mәselen ozinin radioaktivtigimen uksamajtyn elementter bar ekeni zhoninde bolzham ajtty Mundaj elementterdi Mendeleevtin periodty zhүjesinin bir tor kozine ornalastyru kerek Sondyktan Soddi olardy izotoptar yagni periodtyk zhүjede birdej oryn alatyndar dep atady Bir zhyldan son Dzh Dzh Tomson elektr zhәne auytku tәsilimen neon iondarynyn massasyna dәl olsheuler zhүrgizgen kezde Soddidin bolzhamy ojdagydaj dәleldenip ogan teren tүsinikteme berildi Tomson neon atomdardyn eki tүrinin kospasy ekenin bajkady Olardyn basym kopshiliginin salystyrmaly atomdyk massasy 20 ga ten Birak salystyrmaly atomdyk massasy 22 ge ten azdagan atomdar kospasy da bar Osynyn nәtizhesinde kospanyn salystyrmaly atomdyk massasy 20 2 ge ten Birdej himiyalyk kasietteri bar atomdardyn massalarynda ajyrmashylyk bajkalady Neonnyn eki tүrinin de Mendeleev kestesinde birdej oryn alatyndygy anyk endeshe olar izotoptar bolyp tabylady Sonymen izotoptardyn tek ozderinin radioaktivtik kasietteri zhagynan gana emes massasy zhagynan da ajyrmashylygy bolady eken Sonymen birge songy zhagdaj basymyrak rol atkarady Izotoptarda atom yadrolarynyn zaryadtary birdej bolady Sondyktan atom kabykshalaryndagy elektrondar sany demek izotoptardyn himiyalyk kasietteri birdej Birak yadronyn massalary әr tүrli Sonymen katar yadrolar radioaktivti de turakty da bola alady Radioaktivti izotoptar kasietterinin tүrlishe boluy olardyn yadrolarynyn massalary әr tүrli boluyna bajlanysty Қazirgi uakytta himiyalyk elementterdin bәrinin izotoptary bar ekendigi anyktalgan Kejbir elementtrdin izotoptary turakty bolmajdy yagni radioaktivti Izotoptar tabigattagy en auyr element uranda salystyrmaly atomdyk massasy 238 235 t 6 zhәne en zhenil suteginde de salystyrmaly atomdyk massasy 1 2 3 bar Әsirese izotoptary erekshe sebebi massasy zhagynan eki nemese үsh ese ajyrmashylygy bar Salystyrmaly atomdyk massasy 2 bolatyn izotop dejterij dep atalady Ol stabildi yagni radioaktivti emes zhәne әdettegi sutegine azdagan kospa 1 4500 tүrinde enedi Dejterij kosylganda auyr su pajda bolady Onyn fizikalyk kasietteri kәdimgi sudyn kasietinen anagurlym bolek Қalypty atmosferalyk kysymda ol 101 2 S ta kajnajdy da 3 80 S ta katady Salystyrmaly atomdyk massasy 3 bolatyn izotop tritij dep atalady Ol radioaktivti zhartylaj ydyrau periody 12 zhylga zhuyk Izotoptardyn boluy atom yadrosynyn zaryady atomdardyn barlyk kasietterin anyktamaj tek himiyalyk kaeietteri men elektron kabykshasynyn manyna bajlanysty fizikalyk kasietterin dәleledejdi Atomnyn massasy men radioaktivtik kasietteri onyn Mendeleev kestesindegi rettik nomirimen anyktalmajdy Izotoptardyn salystyrmaly atomdyk massalaryn dәl olshegende olardyn bүtin sandarga ote zhakyn bolatyndygynyn eleuli manyzy bar Kejbir himiyalyk elementterdin atomdyk massalarynyn bүtin sannan ajyrmashylygy kop bolady Mysaly hlordyn salystyrmaly 35 5 ke ten Bul tabigi kүjde himiyalyk taza zat izotoptardyn әr tүrli proporciyalardagy kospasy bolyp keletindigin korsetedi Izotoptardyn salystyrmaly atomdyk massalarynyn bүtin san boluynyn zhuyktap alganda atom yadrosynyn kurylysyn anyktauda manyzy zor Himiyalyk elementterdin bәrinin de izotoptary bar Izotoptar atomy yadrosynyn zaryadtary birdej birak massalary әr tүrli DerekkozderMunaj zhәne gaz geologiyasy tanymdyk zhәne kәsiptik tehnologiyalyk terminderinin tүsindirme sozdigi Anyktamalyk basylym Almaty 2003 ISBN 9965 472 27 0 Himiya okulygy 8 synyp Almaty Mektep 2012