Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Координаттар: 51°47′ с. е. 94°45′ ш. б. / 51.783° с. е. 94.750° ш. б. (G) (O) (Я)
Тыва Республикасы (тыв. Тыва Республика; орыс. Республика Тыва) — Ресей федерациясының құрамындағы субъект, Тываның конституциясы (ата заңы) бойынша — Ресей Федерациясымен біріктірілген демократикалық-құқықтық мемлекет, Шығыс Сібірдің оңтүстігінде орналасқан.
| Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
| Тыва (Тыуа) Республикасы | |||||
| |||||
|
| |||||
| Елордасы | Қызыл | ||||
| Барлығы | 168 604 км² | ||||
|
| |||||
| Барлығы | ▲310 460 (2013) 1.84 адам/км² | ||||
|
|
| ||||
| Барлығы, ағым. баға | 30,6 млрд руб. (2010) 78,0 мың руб. | ||||
| Сібір | |||||
| Шығыс Сібір | |||||
| тываша, орысша | |||||
| Үкімет басшысы | Шолбан Кара-оол | ||||
| Тыва Республикасының | Кан-оол Даваа | ||||
|
| 17 | ||||
|
| RU-TY | ||||
| () | |||||
Жер аумағы 170,5 мың км². 17 ауданнан, 2 қаладан тұрады. Халқы 310 мың адам (2003). Негізгі халық тывалар 198,4 мың (64,3%), оған қоса орыстар 98,8 мың (32%), хақастар, украиндар, т.б. тұрады. Астанасы – Қызыл қаласы. 2001 ж. 6 мамырда қабылданған конституциясы бойынша Тыва федеративті шарт негізінде өзін-өзі басқаратын субъект. Республиканы халық сайлауы негізінде билікке келетін үкімет төрағасы басқарады. Жоғары заң шығарушы орган – 2 палаталы . Жергілікті басқару мекемелері Ресей Федерациясы конституциясы негізінде құрылған. Іс қағаздары тыва және орыс тілдерінде жүргізіледі.
Тыва шығыста және оңтүстікте Моңғолиямен, солтүстікте , солтүстік-батыста Хақасиямен, солтүстік-шығыста Бурятиямен және Иркутск облысымен, батысында Алтай Республикасымен шектеседі.
Көлемі — 168,6 мың наршы шақырым (км²), Ресей құрамындағы жер көлемі бойынша 24-ші субъект .
Халық саны — 308,5 мың адам (2006), халық тығыздығы — 1,8 адам/1 км² (2006). Қаладағы халықтың саны: 51,5% (2006).
Халқының ұлттар бойынша құрылымы:
- тывалар — 77%
- орыстар — 20,1%
- басқалар — 2,9% .
Ата заң — Тыва Республикасының конституциясы
Географиясы
Республика аумағы Сібір мен Орта Азия ландшафттарының қиылысқан жерінде орналасқан. Жерінің 82%-ын тау массивтері (Батыс Саян таулары) алып жатыр. Елдің батыс және орта бөлігінде Тыва қазаншұңқыры орналасқан. Жері пайдалы қазбаларға бай: түсті және сирек металдар, тас көмір, темір кентасы, алтын, сынап, т.б. Климаты қатаң континенттік. Қысы суық, ұзақ температура – 50 °C-қа дейін жетеді. Жазы қысқа, ыстық, 40 °C-қа дейін болады. Жылдық жауын-шашын мөлшері қазаншұңқырда 150 – 400 мм, таулы аудандарда 400 – 600 мм-ден 800 – 1000 мм-ге дейін. Республикада 430-ға жуық көл мен 12 мыңнан астам ұсақ өзен бар. өзендерінің барлығы дерлік Енисейге құяды.
Табиғаты
Елдің ойпатты аймақтарында негізінен дала өсімдіктері өссе, шығыс жағындағы тау аңғарлары – қарағайлы орман болып келеді. Жерінің 64%-ын орман алқаптары алып жатыр. Аумағын жан-жануарлар мен құстардың көптеген түрлері (бұлғын, бұғы, марал, аю, т.б.) мекендейді. Оларды сақтап қалу үшін 2 мемлекеттік қорық ұйымдастырылған.
Тарихы
Тыва жерін адам баласы ежелгі тас ғасырынан мекендей бастаған. Б.з.б. 7 – 3 ғасырларда мал шаруашылығы мен метал өңдеу қалыптасты. Б.з.б. 2 – б.з. 1 ғасырлар аралығында бұл өлке жауынгер ғұн тайпаларының иелігінде болды. 6 – 8 ғасырларда Түрік қағандығының құрамында болса, кейін ұйғырлар, 9 ғасырдың 2-жартысынан қырғыздар үстемдік құрды. 1207 жылдан Шыңғыс ханға бағынып, 13 – 14 ғасырларда Юань әулетінің құрамына кірді. 16 – 17 ғ-ларда моңғолдардың Алтын хан мемлекетіне тәуелді болды. 16 ғасырдан елге будда діні тарай бастады. 17 ғасырдың аяқ кезінен бастап жоңғарларға бағынып, 1757 – 58 ж. жоңғар мемлекеті жойылғаннан кейін 1912 жылға дейін Цинь империясының құрамына кірді. 1914 жылдан Ұранқай өлкесі деген атпен Ресейдің протектараты болып жарияланып, ел аумағында темір жол магистралі салына бастады. 1917 ж. Ақпан революциясынан кейін 1918 – 21 ж. елде Азамат соғысы қызу жүрді. 1920 ж. 14 тамызда Тану – Тува Халық Республикасы құрылды (1926 жылдан Тува Халық Республикасы деп аталды). 1944 ж. 17 тамызда ТХР Кіші хуралының төтенше сессиясы КСРО-ның құрамына кіруге өтініш білдіріп, сол жылы 13 қазанда Тыва РКФСР құрамына автономиялық облыс ретінде кірді. 1961 ж. 10 қазанда ол РКФСР құрамындағы Тува АКСР-і болып қайта құрылды. 1990 ж. Ресей Федерациясы құрамындағы Тыва (Тува) Республикасы болып жарияланды.
Экономикасы
Ел экономикасы негізінен ауыл шаруашылығы мен шикізат шығарудан тұрады. Ауыл шаруашылығына жер аумағының 23%-ы ғана жарамды. Басты сала – мал шаруа, оның ішінде қой мен ірі қара өсіру. Егін шаруа біршама дамыған. Аң шаруашылығы (бұлғын, ондатр, тиіндер, т.б.) жақсы дамыған, тау-кен өнеркәсібі жоғары деңгейде: деңгейде: түсті металдар, тас көмір, . Жеңіл өнеркәсіп пен құрылыс материалдарын шығару да жақсы жолға қойылған.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Tuva |
Сілтемелер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 51 47 s e 94 45 sh b 51 783 s e 94 750 sh b 51 783 94 750 G O Ya Tyva Respublikasy tyv Tyva Respublika orys Respublika Tyva Resej federaciyasynyn kuramyndagy subekt Tyvanyn konstituciyasy ata zany bojynsha Resej Federaciyasymen biriktirilgen demokratikalyk kukyktyk memleket Shygys Sibirdin ontүstiginde ornalaskan Resej Federaciyasynyn subektisiTyva Tyua Respublikasy tyv Tyva Respublika orys Respublika TyvaTyva tuy Tyva eltanbasyElordasy ҚyzylZher aumagyBarlygy su beti 168 604 km 0 5ZhurtyBarlygy Tygyzdygy 310 460 2013 1 84 adam km Barlygy agym baga Zhan basyna shakkanda 30 6 mlrd rub 2010 78 0 myn rub Federaldy okrug SibirEkonomikalyk audan Shygys SibirMemlekettik tili tyvasha orysshaҮkimet basshysy Sholban Kara oolTyva Respublikasynyn Zhogargy Huralynyn toragasy Kan ool Davaa17RU TYUakyt beldeui Zher aumagy 170 5 myn km 17 audannan 2 kaladan turady Halky 310 myn adam 2003 Negizgi halyk tyvalar 198 4 myn 64 3 ogan kosa orystar 98 8 myn 32 hakastar ukraindar t b turady Astanasy Қyzyl kalasy 2001 zh 6 mamyrda kabyldangan konstituciyasy bojynsha Tyva federativti shart negizinde ozin ozi baskaratyn subekt Respublikany halyk sajlauy negizinde bilikke keletin үkimet toragasy baskarady Zhogary zan shygarushy organ 2 palataly Zhergilikti baskaru mekemeleri Resej Federaciyasy konstituciyasy negizinde kurylgan Is kagazdary tyva zhәne orys tilderinde zhүrgiziledi Tyva shygysta zhәne ontүstikte Mongoliyamen soltүstikte soltүstik batysta Hakasiyamen soltүstik shygysta Buryatiyamen zhәne Irkutsk oblysymen batysynda Altaj Respublikasymen shektesedi Kolemi 168 6 myn narshy shakyrym km Resej kuramyndagy zher kolemi bojynsha 24 shi subekt Halyk sany 308 5 myn adam 2006 halyk tygyzdygy 1 8 adam 1 km 2006 Қaladagy halyktyn sany 51 5 2006 Halkynyn ulttar bojynsha kurylymy tyvalar 77 orystar 20 1 baskalar 2 9 Ata zan Tyva Respublikasynyn konstituciyasyGeografiyasyRespublika aumagy Sibir men Orta Aziya landshafttarynyn kiylyskan zherinde ornalaskan Zherinin 82 yn tau massivteri Batys Sayan taulary alyp zhatyr Eldin batys zhәne orta boliginde Tyva kazanshunkyry ornalaskan Zheri pajdaly kazbalarga baj tүsti zhәne sirek metaldar tas komir temir kentasy altyn synap t b Klimaty katan kontinenttik Қysy suyk uzak temperatura 50 C ka dejin zhetedi Zhazy kyska ystyk 40 C ka dejin bolady Zhyldyk zhauyn shashyn molsheri kazanshunkyrda 150 400 mm tauly audandarda 400 600 mm den 800 1000 mm ge dejin Respublikada 430 ga zhuyk kol men 12 mynnan astam usak ozen bar ozenderinin barlygy derlik Enisejge kuyady TabigatyEldin ojpatty ajmaktarynda negizinen dala osimdikteri osse shygys zhagyndagy tau angarlary karagajly orman bolyp keledi Zherinin 64 yn orman alkaptary alyp zhatyr Aumagyn zhan zhanuarlar men kustardyn koptegen tүrleri bulgyn bugy maral ayu t b mekendejdi Olardy saktap kalu үshin 2 memlekettik koryk ujymdastyrylgan TarihyTyva zherin adam balasy ezhelgi tas gasyrynan mekendej bastagan B z b 7 3 gasyrlarda mal sharuashylygy men metal ondeu kalyptasty B z b 2 b z 1 gasyrlar aralygynda bul olke zhauynger gun tajpalarynyn ieliginde boldy 6 8 gasyrlarda Tүrik kagandygynyn kuramynda bolsa kejin ujgyrlar 9 gasyrdyn 2 zhartysynan kyrgyzdar үstemdik kurdy 1207 zhyldan Shyngys hanga bagynyp 13 14 gasyrlarda Yuan әuletinin kuramyna kirdi 16 17 g larda mongoldardyn Altyn han memleketine tәueldi boldy 16 gasyrdan elge budda dini taraj bastady 17 gasyrdyn ayak kezinen bastap zhongarlarga bagynyp 1757 58 zh zhongar memleketi zhojylgannan kejin 1912 zhylga dejin Cin imperiyasynyn kuramyna kirdi 1914 zhyldan Ұrankaj olkesi degen atpen Resejdin protektaraty bolyp zhariyalanyp el aumagynda temir zhol magistrali salyna bastady 1917 zh Akpan revolyuciyasynan kejin 1918 21 zh elde Azamat sogysy kyzu zhүrdi 1920 zh 14 tamyzda Tanu Tuva Halyk Respublikasy kuryldy 1926 zhyldan Tuva Halyk Respublikasy dep ataldy 1944 zh 17 tamyzda THR Kishi huralynyn totenshe sessiyasy KSRO nyn kuramyna kiruge otinish bildirip sol zhyly 13 kazanda Tyva RKFSR kuramyna avtonomiyalyk oblys retinde kirdi 1961 zh 10 kazanda ol RKFSR kuramyndagy Tuva AKSR i bolyp kajta kuryldy 1990 zh Resej Federaciyasy kuramyndagy Tyva Tuva Respublikasy bolyp zhariyalandy EkonomikasyEl ekonomikasy negizinen auyl sharuashylygy men shikizat shygarudan turady Auyl sharuashylygyna zher aumagynyn 23 y gana zharamdy Basty sala mal sharua onyn ishinde koj men iri kara osiru Egin sharua birshama damygan An sharuashylygy bulgyn ondatr tiinder t b zhaksy damygan tau ken onerkәsibi zhogary dengejde dengejde tүsti metaldar tas komir Zhenil onerkәsip pen kurylys materialdaryn shygaru da zhaksy zholga kojylgan Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category TuvaSiltemeler Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tomDerekkozder