Тывалар ұлт Тыва Республикасының байырғы халқы Орталық Азияны мекендейтін Түркі этнос және ұлт танну тувиндер деп әрқала

Тывалар — ұлт, Тыва Республикасының байырғы халқы. Орталық Азияны мекендейтін Түркі этнос және ұлт. , , , танну-тувиндер деп әрқалай аталып келген. Жалпы саны 280 мың (2002) адам. Олардың 244 мыңға жуығы Ресей Федерациясын, 26 мыңға жуығы Моңғолияда тұрады.

Бүкіл халықтың саны
Тывалар

280 000 - 300 000 адам
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	263 934 (2010)
Моңғолия	2 354 (2020)
Қытай	14 456 (2021)
Тілдері
тыва тілі, орыс тілі, моңғол тілі, қазақ тілі, қытай тілі
Діні
Будда, Тәңіршілдік

Тілі

Тывалар тілі түркі тілдері тобына жатады. Антропология жағынан түрк нәсіліне жатады. Этника жағынан далалық (халықтың 95%-ы) және тывалар болып бөлінеді. Далалық Тываларың этногенезінде Орталық Азиядағы түркі тілдес топтардың ықпалы басым. Тыва жазба әдебиеті 1930 ж. ұлттық әліпби қабылданған соң дами бастады. Тыва тілінің жазуы алдымен латын графикасына (1930 жылдан бастап), содан кейін орыс (кириллица) графикасына (1941 жылдан бастап) негізделген. Тыва тілі төрт диалектке бөлінеді: орталық, батыс, солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыс. Тува әдеби тіл 1930–1950 жылдары қалыптасты.

Діні

Қазіргі уақытта Тывада Будда дінін және Тәңіршілдік ұстанады. Шамандық жаңғыруда. Бұрынғы замандардағыдай, бұл екі дін симбиозды түрде қолданылып, бірін-бірі толықтырады əрі бұл мемлекет тарапынан қолдау тауып отыр.

Тарихы

Тывалардың (тува) шығу тегі Орталық Азияның түркі тілдес тайпаларымен байланысты, олар қазіргі Тываның аумағына біздің заманымыздың 1 мың жылдығының ортасынан енген. 8 ғасырға қарай аймақ қуатты Түрік қағанатының ықпалында болды, оны ғасыр соңында ұйғыр текті түркі тілдес тайпалар талқандап, Тыва жеріне басып кіріп, этногенезі мен ұлттық тілінің қалыптасуына әсер етті. Бір ғасырдан кейін тывалықтарды Енисей қырғыздары басып алып, олар жергілікті халықпен тез сіңісіп кетті.

Ұлттық белгілердің қалыптасуы 13-14 ғасырларда бірқатар моңғол тайпаларының осы аймаққа қоныстануы кезінде аяқталып, тывалардың сыртқы келбетіне айтарлықтай әсер етті. Моңғол империясының құлдырауы бірнеше хандықтардың пайда болуына әкелді. Тыва жерлері ойраттың, одан кейін Жоңғар хандығының құрамында болды. 1755-1766 жж. аймақты Цин империясының әскерлері басып алып, тувалықтар Маньчжурияның қол астына өтті. Бұл кезеңде әскери қызмет енгізіліп, қоғамның феодалдық ұйымы нығайып, әкімшілік аумақтарға бөлу жүргізілді.

1860 жылдан бастап орыс және қытай көпестеріне Тува аумағында еркін сауда жасауға рұқсат берілді. Орыс қоныстанушыларының белсенді жер игеруі басталады. Бұл Тываның оқшаулануын тоқтатты, заманауи тұрмыстық заттар, тұрғын үйлер, киім-кешектердің пайда болуына әкелді. 20 ғасырдың басында Ресей, Моңғолия және Қытай арасында стратегиялық Урянхай аймағына қатысты саяси даулар басталды. Нәтижесінде 1912 жылы тывалықтар Ресейден мемлекетін қорғау мен қамқорлық сұрап, 1914 жылы Ресей императоры бұл аймақты ел құрамына енгізді.

1922 жыл – тәуелсіз Танну-Тува Халық Республикасы немесе Тува Халық Республикасы құрылды. Халықтың кейінгі тарихы Ресеймен тығыз байланысты болды:

1944 ж. – Тува автономиялық облыс ретінде КСРО құрамына енді;
1961 ж. – Тува АССР-і мәртебесін алды;
1991 ж. – Ресей құрамындағы Тува Республикасы;
1993 ж. – «Тыва Республикасы» болып өзгерді.

Кәсібі

Кәсібі мен аумақтық таралуы бойынша тывалықтар шығыс және батыс болып бөлінді.

Шығыс тывалықтар (тоджиндер) Шығыс Саянның таулы аймағында жүрген бұғы бағушылары мен аңшылары болды. Олар терісі бағалы, тұяқты жануарларды аулады.
Батыс тывалықтар — батыс облыстардың жазықтары мен тау бөктерлерін алып жатқан малшылар. Көшпелі мал шаруашылығы, түйе, жылқы, қой шаруашылығы басым болды. Жазғы егіншілікпен айналысып, арпа, тары егіп, егіс алқаптарын суару үшін жасанды каналдарды жасап пайдаланды.

Тывалардың баспанасы – кидисег деп аталатын киіз үй. Чум деп аталатын баспананы да қолданған. Үй жиһазы оюлап әшекейленген ағаш төсек, абдыра, ыдыс-аяқ, оюлы тері торсықтардан құралады.

Мәдениеті

Тывалардың музыка өнерінің негізін әр алуан тұрмыс-салт жырлары, лирикалық әндер, күлдіргі частушкалар, көмеймен айтылатын сығыт, қарғыра, хормей секілді халық әндері, сондай-ақ эпикалық сарындағы жырлар, аспапта орындалатын саздар құрайды.

Ұлттық тағамдары ет пен сүттен жасалады. Сиыр мен бұғы сүтінен жаз кезінде айран, құрт, ірімшік даярлайды. Негізгі тағамдары – ет.

Тывалардың ұлттық киімі алуан түрлі, ашық түстер мен декорға бай. Киімдер маталардан, киіздерінен, үй және жабайы жануарлардың өңделген терілерінен тігілді. Дәстүрлі жазғы киімдері - моңғолша тігілген, ұзын, белбеуі бар халат. Киім түстері күлгін, жасыл, көк, қызыл, сары түсті болып, көйлектің үстіңгі жағы түрлі-түсті мата жолақтарынан жиналған тік жағамен безендірілген. Әйелдер зергерлік бұйымдарды жоғары бағалап, сақиналарды, ойылған білезіктерді пайдаланды. Әйелдердің үнемі орамал тағып, бас киім киді.

Кең тараған музыка аспаптары шекті-ысқышты – , бызанчы, игил; іліп тартатын аспаптар – чадаған, шанзы, шелер-хомус, кулузун-хомус, демир хомус; үрлемелі аспаптар – мургу мен шоор. Ламалар мен бақсылардың үрлемелі сазды аспаптарына бурээ, бушкуур, тун жатады. Соқпалы аспаптары – шан, конча, дщамбра, кенгирге, дунгур. Ел аралап, өнер көрсететін әнші-жыршы, сазгерлер ұлттық музыка мәдениетінің дамуын жалғастырды.

Ұлттық спорт өнерінің ішінде ең көп тарағаны – . Халықтық өнерден бұға-шатра, черги-шатра, тугул-шатра секілді есепке негізделген, ой-өрісті дамытуда маңызы бар тақта ойыны кең тараған.

Қазақстандағы тывалар

Қазақстанның тыва диаспорасы санының жалпы динамикасы:

85 (1970 ж.),
182 (1979 ж.),
129 (1989 ж.),
35 (1999 ж.),
37 (2009 ж.) адам.

Тағы қараңыз

Дереккөздер

Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 183-бет.
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 164-бет. ISBN 978-601-287-224-8
Анна Шихова. Тувинцы: горловое пение, сумо и соленый чай.https://travelask.ru/articles/tuvintsy-gorlovoe-penie-sumo-i-solenyy-chay
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 411-бет ISBN 978-601-7472-88-7

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Tuvinian Peoples

[1] Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 183-бет.

[2] ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 164-бет. ISBN 978-601-287-224-8

[3] Анна Шихова. Тувинцы: горловое пение, сумо и соленый чай.https://travelask.ru/articles/tuvintsy-gorlovoe-penie-sumo-i-solenyy-chay

[4] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

[5] Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 411-бет ISBN 978-601-7472-88-7