Катанов Николай Федорович

Катанов Николай Федорович

Катанов Николай Федорович, Хызылұлы Пора (6.5.1862, Ресей, Краснояр өлкесі, Аскиз ауданы– 10.3. 1922, Қазан) – хакас филологы, этнографы, түркологы, Қазан университетінің профессоры (1893), салыстырмалы тіл білімінің докторы (1907).

• Әкесі Хызыл хакастардың ірі тайпасы саналған сағадан шыққан, шешесі – качы тайпасынан. 1869 – 76 жылы Аскиздегі училещеде оқыған. Красноярскіде классикалық гимназияны (1884), Санкт-Петербург университетінің шығыс тілдері факультетін (1888) бітірген.

• 1888 – 92 жылы Санкт-Петербург ғылым академиясының тапсырмасымен Сібірде, Моңғолияда, Жетісуда болып, ұйғыр, өзбек, қазақ, тыва, тағы басқа түркі халықтарының этнографиясы мен тілі жөнінде мол материал жинады. Қытайға сапарында оны деген қазақ бастап апарған.

• 1885 – 1921 жылы шығыстану саласы бойынша 180-нен астам ғылыми еңбек жариялаған.

• Негізгі еңбегі: “Урянхай тілін зерттеу тәжірибесі” (1903), көлемі 1600 беттей. Бұл еңбекте 50-ге жуық түркі тілдері мен диалектілері салыстырылып зерттелді. Хакас, тыва, карагастардың этнографиясы, лингвистикасы, фольклоры туралы 2 томдық “Урянхайлардың, абакан татарлары мен карагастардың сөйлеу тілі” деген еңбегі 1907 жылы В.В. Радлов шығарған “Түркі тайпаларының халықтық әдебиет үлгілері” аталатын кітаптың 9-бөлімінде жарияланды. Катанов – П.М. Мелиоранскийге қазақ тілін зерттеуге көмек берді.

• 1894 жылы Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамының хатшысы болып сайланды. Қазан университеті “Хабаршысының“ редакторы болды. Катанов – Орыс география қоғамының, Левендегі (Бельгия) Ғылым мен әдебиеттің халықаралық қоғамының, Будапешттегі Мажар этнография қоғамының толық мүшесі, Гельсингфорстағы финн-угор қоғамының корреспондент мүшесі болды.

Шығармалары:

• Среди тюркских племен, СПб., 1893;
• Этнографический обзор турецко-татарских племен, Казань, 1894;
• Песня Худаяр-хана и приход русских в Среднюю Азию, СПб., 1894;
• О погребальных обрядах у тюркских племен с древнейших времен до наших дней. – ИОАИЭК, 1894, т. 12, в. 2;
• Киргизские степи. Средняя Азия и Северный Китай в 18 столетии по показаниям, разведкам, доезжим запискам, отчетам и исследованиям *Западно-Сибирских казаков и прочих служилых сибирских людей, Записки ЗСОРГО. кн. 14, в. 1, Омбы 1893.

Дереккөздер:

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
2. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3