Бұғылар, бітеумүйізділер (лат. Cervidae) — жұптұяқтылар отрядына жататын жануарлар тұқымдасы. Олар өздерінің тармақталған сүйекті, қуыс мүйіздерімен ерекшеленеді. Олардың мүйіздері жыл сайын түсіп, қайтадан өсіп отырады. Бұғылар бөкендермен бірге бұғылар тұқымдасына жатады. Бұғы мен бөкеннің сырт пішіндері бір-біріне ұқсас келеді. Алайда бұғылардан бөкеннің айырмашылығы – олардың мүйіздері мәңгілік болып табылатындығында.
Бұғылар Қазбалық ауқымы: Early Oligocene–Recent | ||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Дивергенция нәтижесінде пайда болған бұғылардың көптүрлілігі: 1-теңбіл бұғы; 2-бұғы (марал); 3-кербұғы; 4-солтүстік бұғысы; 5-бұлан; 6-елік; 7-құдыр | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Топтары | ||||||||||||||||
|
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: ; мунтжактар; ; ; Америка бұғылары. Бұғы Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі (құдыр, елік, марал, бұлан) Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарын мекендейді.
Таралу аймағы
Бұғылардың табиғи ауқымы Еуразия мен Американың үлкен бөліктерін қамтиды. Африкада олар тек солтүстік-батыс бөлігінде кездеседі, ал Сахараның оңтүстігінде олар жоқ. Адам оларды бұрын болмаған кейбір аймақтармен, соның ішінде Австралиямен, Жаңа Зеландиямен, Жаңа Гвинеямен және Кариб теңізінің кейбір аралдарымен таныстырды. Маралдың тіршілік ету ортасы әр түрлі климаттық және өсімдік аймақтары болуы мүмкін - шөлдер, далалар, батпақты жерлер, ормандар және арктикалық тундра.
Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі, сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті, қуыс мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады. Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі. Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны, мүкті, т.б. қорек етеді. Ұрғашылары мамыр – шілде айларында бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі және етін пайдаланады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі жасалады.
Әлеуметтік мінез-құлық және ұдайы өндіріс
Кейбір түрлер жалғыз тіршілік етеді, бірақ түрлердің көпшілігі топтарға, табындарға тіршілік етеді, олардың мөлшері түріне және тіршілік ету ортасына байланысты өзгеріп отырады. Көбінесе бұл гаремдік топтар деп аталады, онда бір ер адам бірнеше аналықтар мен күшіктер тобын басқарады, оны басқа қарсылас ерлердің шабуылынан қорғайды. Еркектер арасындағы жұптасу кезеңінде жұптасу құқығы үшін күрес жиі кездеседі. Мұндай ұрыстарда азу тістер мен мүйіздер қарудың қызметін атқарады, оның жылдық өсуі жұптасу маусымына сәйкес келеді. Аумақты белгілеу және туыстарымен сөйлесу үшін бұғылар бастағы, аяқтардағы және зәрдегі бездер бөлетін құпияларды пайдаланады. Тропикалық аймақтарда жұптасу жыл бойына жүруі мүмкін, қоңыржай ендіктерде ол күзде немесе қыста болады. Жүктіліктің ұзақтығы алты айдан тоғыз айға дейін. Ерекшелік - бұл жұптасу жазда болатын еуропалық маралдар, ал ұрықтанған жұмыртқа бірден дами бастай алмайтындығына байланысты жүктілік ұзарады. Күшіктердің саны бір-екіден, кейде төртеуіне дейін жетеді. Балаларынының терісінің түсі жиі дақты болады.
Түрлері
Әлемде бұғылардың 50-ден аса түрі белгілі, олар Америка құрлықтары, Еуропа, Азия және Солтүстік Африка бойында кездеседі. Түрлерінің ішіндегі ең үлкені – еуропалық бұлан. Еуропалық бұланның биіктігі 2 м-ге дейін жетсе, ең кіші бұғы- оңтүстікамерикалық пуду бұғысының биіктігі небәрі 0,2 м-дей ғана болады.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы, ||-том
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Cervidae |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bugylar biteumүjizdiler lat Cervidae zhuptuyaktylar otryadyna zhatatyn zhanuarlar tukymdasy Olar ozderinin tarmaktalgan sүjekti kuys mүjizderimen erekshelenedi Olardyn mүjizderi zhyl sajyn tүsip kajtadan osip otyrady Bugylar bokendermen birge bugylar tukymdasyna zhatady Bugy men bokennin syrt pishinderi bir birine uksas keledi Alajda bugylardan bokennin ajyrmashylygy olardyn mүjizderi mәngilik bolyp tabylatyndygynda Bugylar Қazbalyk aukymy Early Oligocene Recent PreK K O S D Kr P T Yu B Pg NDivergenciya nәtizhesinde pajda bolgan bugylardyn koptүrliligi 1 tenbil bugy 2 bugy maral 3 kerbugy 4 soltүstik bugysy 5 bulan 6 elik 7 kudyrDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerYksham taby ҰrykzholdastylarSaby ZhuptuyaktylarKishi saby RuminantiaYksham saby Tukymdasy Cervidae 1820Toptary Bugynyn otyz tүri bes tukymdas tarmagyna bolinedi muntzhaktar Amerika bugylary Bugy Aziya Europa Amerika zhәne Soltүstik Afrikada taragan Қazakstanda bugy eki tukymdas tarmagyna zhatatyn tort tүri kudyr elik maral bulan Almaty Soltүstik Қazakstan Shygys Қazakstan Akmola oblystarynyn ormandy alkaptaryn mekendejdi Taralu ajmagyBugylardyn tabigi aukymy Euraziya men Amerikanyn үlken bolikterin kamtidy Afrikada olar tek soltүstik batys boliginde kezdesedi al Saharanyn ontүstiginde olar zhok Adam olardy buryn bolmagan kejbir ajmaktarmen sonyn ishinde Avstraliyamen Zhana Zelandiyamen Zhana Gvineyamen zhәne Karib tenizinin kejbir araldarymen tanystyrdy Maraldyn tirshilik etu ortasy әr tүrli klimattyk zhәne osimdik ajmaktary boluy mүmkin sholder dalalar batpakty zherler ormandar zhәne arktikalyk tundra Bugylardyn kopshiligi ortasha nemese iri deneli symbatty keledi Barlyk tүrinin derlik su bugysyn kospaganda erkeginin tarmaktangan sүjekti kuys mүjizi bolady Ұrgashysynda mүjiz tek soltүstik bugysynda gana bolady Bugynyn mүjizderi zhyl sajyn kysta nemese koktemde tүsip kajta osip shygady Өsip kele zhatkan mүjizinin terisinde tүgi bolady birak ol mүjizdin osui toktagannan kejin tүsip kalady Bugylar ormanda ormandy dalada tundrada tauda kezdesedi Agash buta zhapyragyn kabygyn shoptesin osimdikterdi kynany mүkti t b korek etedi Ұrgashylary mamyr shilde ajlarynda buzaulajdy Bugynyn barlygy derlik kәsiptik manyzy bar an Olardyn terisi zhәne etin pajdalanady Tenbil bugy men maraldyn erkeginin mүjizinen dәri zhasalady Әleumettik minez kulyk zhәne udajy ondirisKejbir tүrler zhalgyz tirshilik etedi birak tүrlerdin kopshiligi toptarga tabyndarga tirshilik etedi olardyn molsheri tүrine zhәne tirshilik etu ortasyna bajlanysty ozgerip otyrady Kobinese bul garemdik toptar dep atalady onda bir er adam birneshe analyktar men kүshikter tobyn baskarady ony baska karsylas erlerdin shabuylynan korgajdy Erkekter arasyndagy zhuptasu kezeninde zhuptasu kukygy үshin kүres zhii kezdesedi Mundaj urystarda azu tister men mүjizder karudyn kyzmetin atkarady onyn zhyldyk osui zhuptasu mausymyna sәjkes keledi Aumakty belgileu zhәne tuystarymen sojlesu үshin bugylar bastagy ayaktardagy zhәne zәrdegi bezder boletin kupiyalardy pajdalanady Tropikalyk ajmaktarda zhuptasu zhyl bojyna zhүrui mүmkin konyrzhaj endikterde ol kүzde nemese kysta bolady Zhүktiliktin uzaktygy alty ajdan togyz ajga dejin Erekshelik bul zhuptasu zhazda bolatyn europalyk maraldar al uryktangan zhumyrtka birden dami bastaj almajtyndygyna bajlanysty zhүktilik uzarady Kүshikterdin sany bir ekiden kejde torteuine dejin zhetedi Balalarynynyn terisinin tүsi zhii dakty bolady TүrleriӘlemde bugylardyn 50 den asa tүri belgili olar Amerika kurlyktary Europa Aziya zhәne Soltүstik Afrika bojynda kezdesedi Tүrlerinin ishindegi en үlkeni europalyk bulan Europalyk bulannyn biiktigi 2 m ge dejin zhetse en kishi bugy ontүstikamerikalyk pudu bugysynyn biiktigi nebәri 0 2 m dej gana bolady DerekkozderҚazak Enciklopediyasy tom Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Cervidae