Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Бор кезеңі 145.5—65.5 млн ж. бұрын | |
| [[Image:|240px]] | |
| Кезең бойы атмосферадағы O2 орташа есесі | шам. 30 % көлемі (заманауи деңгейден 150 %) |
| Кезең бойы атмосферадағы орташа есесі | шам. 1700 (индустрияландыру алдындағы деңгейден 6 рет көп) |
| Кезең бойы жер бетінің орташа қызымы | шам. 18°C (заманауи деңгейден 4°C жоғары) |
Бор кезеңі – мезозой заманына кіретін үш кезеңнің үшіншісі.
145,5 млн. жыл бұрын басталып 65,5 млн. жыл бұрын аяқталған. Бор кезеңі Англияның қаласы маңындағы ағылш. White Cliffs (Ақ Жартас) деген жерде бордың жинақталуымен және көптеген омыртқалы мен омыртқасыздардың, оның ішінде динозавр, , ихтиозавр және жаппай қырылуымен белгіленеді.
Соңғы деректер бойынша шамамен 93 млн. жыл бұрын жанартау белсенділігі қазіргі деңгейден 300—500 есе көбейген. Жанартау қарқындылығы көбінесе қазіргі Кариб теңізінде болған. Атмосфераға көмір қышқылды газ көп мөлшерімен түскен, ал оттегі азайып әкті қабықшасы бар деген бір жасушалы жәндіктер жаппай қырылған. Бұлардың сүлделері бор болып жетілді.
Кейбір геологтар тұжырымы бойынша қазіргі жеріне 65,5 ± 0.3 млн жыл бұрын үлкен астероид құлап теңіз айшанағын жаратқан да жанаратауларды оятқан. Осының әсерінен мезозой жәндіктері қырылып кайнозойға жол ашқан. Бұл уақытты және қатысты геологиялық саты арасын бор-үштік шегі (ағылш. K-T boundary, сонда K — бор кезеңінің қысқартпасы, T — үштік кезеңі, boundary — шек) деп атайды.
Бор кезеңі бұдан 135 млн. жыл бұрын басталып, 60 — 70 млн жылға созылған; екі бөлімнен (төмен және жоғары), 13 ғасырдан тұрады. Бор кезеңінде Анд, Верхоян-Чукот, Кордильера таулары көтерілген. Верхоян-Чукот пен Шығыс Азияның түйіскен жеріндегі терең жарылыстар арқылы әрекет еткен жанартау процесінің нәтижесінде Охота-Чукот жанартаулық белдеуі пайда боды. Орталық және Оңтүстік-шығыс Азияда геосинклинальдік жағдай аяқталып, қазіргі заманға дейін сақталған мезозойлық қатпарлы таулы жер бедері қалыптасты. Бор кезеңінде Гондвана мен Лавразия континенттерінің жекелеген материктерге бөлінуі басталды.
Мұхит айдындары пайда болды. Юраның соңы мен бордың басында басталған регрессия Лавразия көлемінде континенттік жағдай туғызды. Ал одан соңғы трансгрессиялар өте көлемді болып, аса зор аумақтарды қамтыды. Мысалы, Қазақстанда трансгрессия солтүстік аймақтарды түгел қамтып, орталығына дейін жетті. Бор кезеңінде “Орталық Қазақстан қалқаны” деп аталатын аймақта континенттік жағдай туды. Бордың басында оның палеозойлық іргетасы үстінде жекеленген ірі жайпақ көтермелер — антеклизалар (Орал, Орталық Қазақстан, Алтай, Оңтүстік Тянь-Шань) және оларды бөліп тұрған жайпақ ойпаттар — синеклизалар қалыптасты. Қызылқұм, Торғай, Сарысу және Ертіс маңы ойыстарының төм. бөлігі континенттік, жоғары қарай теңіздік шөгінділермен толды. Каспий ойпатында бор жыныстарының толық қимасы сақталған. Мұнда — карбонаттық қабаттар, құмтас, саз, әктас, мергель, , олардың арасында мұнай, газ, бор, боксит қабаттары кездеседі. Континенттердің аридтік (құрғақ) аймақтарында қызыл түсті шөгінділер (көбінесе, гипсті және тұзды қабаттар), ал гумидтік (ылғалды) аймақтарында тұщы сулы шөгінділер қалыптасқан. Көтерілген аймақтарда үгілу қабаттары пайда болып, темір, никель кен орындары түзіле бастаған. Бор кезеңінің органик. әлеміне аммониттер, белемниттер, теңіз кірпілері, алтын сәулелі коралдар, фораминиферлер жатады. Бұл кезеңде сүтқоректілер, әсіресе, ірі денелі жануарлар тез дами бастады. Теңіздерде алып кесірткелер — мезозаврлар, плезиозаврлар, ихтиозаврлар, құрлықта — динозаврлар, ұзындығы 14 м-ге жететін жылан тәрізділер, әуе кеңістігінде қанаттарының өрісі 8 м-лік өткір тісті жыртқыш құстар өмір сүрді. Бор кезеңінің екінші жартысында жер бетінің физ.-геогр. жағдайының күрт өзгеруіне байланысты ірі жануарлардың жаппай қырылуы басталды. Оның себебі әлі толық ашылған жоқ. Өсімдік әлемінде жабық тұқымдылар (қайың, үйеңкі, терек т.б.) үстемдік ете бастады, гүлді өсімдіктер пайда болды. Бор кезеңінде жауын-шашынның органикалық әлем топтарының геогр. таралуына әсер еткен климаттық белдеулілік жақсы байқалды. Жерортатеңіздік, Бореальдық, Оңтүстік және Тынық мұхиттық палеогеографиялық аймақтар анық бөлінді. Бор кезеңінің шөгінділерімен әктастың, бордың, мұнай-газдың, тас көмірдің, фосфорит, бокситтің ірі кен орындары тығыз байланысты.
Дереккөздер
- Image:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg
- Image:Phanerozoic Carbon Dioxide.png
- Image:All palaeotemps.png
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология. А.Қ.Құсайынов — Алматы: "Мектеп" баспасы ЖАҚ , 2003. — 248 бет. ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
- Қазақ Энциклопедиясы
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Cretaceous |
| Бор кезеңі | |
|---|---|
| | | | | | | | | | |
| Мезозой заманы | ||
|---|---|---|
| Триас | Юра | Бор |
 | Бұл — геология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bor kezeni 145 5 65 5 mln zh buryn PreK K O S D Kr P T Yu B Pg N Image 240px Kezen bojy atmosferadagy O2 ortasha esesi sham 30 kolemi zamanaui dengejden 150 Kezen bojy atmosferadagy ortasha esesi sham 1700 industriyalandyru aldyndagy dengejden 6 ret kop Kezen bojy zher betinin ortasha kyzymy sham 18 C zamanaui dengejden 4 C zhogary Bor kezeni okigalaryOsy үlgini koru ondeu 140 130 120 110 100 90 80 70 YuraPaleogen B o r Mezozoj KajnozojBor kezeni basty okigalarynyn shamalangan shәkili Tik ozek shәkili birneshe million zhyl buryn Bor kezeni mezozoj zamanyna kiretin үsh kezennin үshinshisi 145 5 mln zhyl buryn bastalyp 65 5 mln zhyl buryn ayaktalgan Bor kezeni Angliyanyn kalasy manyndagy agylsh White Cliffs Ak Zhartas degen zherde bordyn zhinaktaluymen zhәne koptegen omyrtkaly men omyrtkasyzdardyn onyn ishinde dinozavr ihtiozavr zhәne zhappaj kyryluymen belgilenedi Songy derekter bojynsha shamamen 93 mln zhyl buryn zhanartau belsendiligi kazirgi dengejden 300 500 ese kobejgen Zhanartau karkyndylygy kobinese kazirgi Karib tenizinde bolgan Atmosferaga komir kyshkyldy gaz kop molsherimen tүsken al ottegi azajyp әkti kabykshasy bar degen bir zhasushaly zhәndikter zhappaj kyrylgan Bulardyn sүldeleri bor bolyp zhetildi Kejbir geologtar tuzhyrymy bojynsha kazirgi zherine 65 5 0 3 mln zhyl buryn үlken asteroid kulap teniz ajshanagyn zharatkan da zhanarataulardy oyatkan Osynyn әserinen mezozoj zhәndikteri kyrylyp kajnozojga zhol ashkan Bul uakytty zhәne katysty geologiyalyk saty arasyn bor үshtik shegi agylsh K T boundary sonda K bor kezeninin kyskartpasy T үshtik kezeni boundary shek dep atajdy Bor kezeni budan 135 mln zhyl buryn bastalyp 60 70 mln zhylga sozylgan eki bolimnen tomen zhәne zhogary 13 gasyrdan turady Bor kezeninde And Verhoyan Chukot Kordilera taulary koterilgen Verhoyan Chukot pen Shygys Aziyanyn tүjisken zherindegi teren zharylystar arkyly әreket etken zhanartau procesinin nәtizhesinde Ohota Chukot zhanartaulyk beldeui pajda body Ortalyk zhәne Ontүstik shygys Aziyada geosinklinaldik zhagdaj ayaktalyp kazirgi zamanga dejin saktalgan mezozojlyk katparly tauly zher bederi kalyptasty Bor kezeninde Gondvana men Lavraziya kontinentterinin zhekelegen materikterge bolinui bastaldy Muhit ajdyndary pajda boldy Yuranyn sony men bordyn basynda bastalgan regressiya Lavraziya koleminde kontinenttik zhagdaj tugyzdy Al odan songy transgressiyalar ote kolemdi bolyp asa zor aumaktardy kamtydy Mysaly Қazakstanda transgressiya soltүstik ajmaktardy tүgel kamtyp ortalygyna dejin zhetti Bor kezeninde Ortalyk Қazakstan kalkany dep atalatyn ajmakta kontinenttik zhagdaj tudy Bordyn basynda onyn paleozojlyk irgetasy үstinde zhekelengen iri zhajpak kotermeler anteklizalar Oral Ortalyk Қazakstan Altaj Ontүstik Tyan Shan zhәne olardy bolip turgan zhajpak ojpattar sineklizalar kalyptasty Қyzylkum Torgaj Sarysu zhәne Ertis many ojystarynyn tom boligi kontinenttik zhogary karaj tenizdik shogindilermen toldy Kaspij ojpatynda bor zhynystarynyn tolyk kimasy saktalgan Munda karbonattyk kabattar kumtas saz әktas mergel olardyn arasynda munaj gaz bor boksit kabattary kezdesedi Kontinentterdin aridtik kurgak ajmaktarynda kyzyl tүsti shogindiler kobinese gipsti zhәne tuzdy kabattar al gumidtik ylgaldy ajmaktarynda tushy suly shogindiler kalyptaskan Koterilgen ajmaktarda үgilu kabattary pajda bolyp temir nikel ken oryndary tүzile bastagan Bor kezeninin organik әlemine ammonitter belemnitter teniz kirpileri altyn sәuleli koraldar foraminiferler zhatady Bul kezende sүtkorektiler әsirese iri deneli zhanuarlar tez dami bastady Tenizderde alyp kesirtkeler mezozavrlar pleziozavrlar ihtiozavrlar kurlykta dinozavrlar uzyndygy 14 m ge zhetetin zhylan tәrizdiler әue kenistiginde kanattarynyn orisi 8 m lik otkir tisti zhyrtkysh kustar omir sүrdi Bor kezeninin ekinshi zhartysynda zher betinin fiz geogr zhagdajynyn kүrt ozgeruine bajlanysty iri zhanuarlardyn zhappaj kyryluy bastaldy Onyn sebebi әli tolyk ashylgan zhok Өsimdik әleminde zhabyk tukymdylar kajyn үjenki terek t b үstemdik ete bastady gүldi osimdikter pajda boldy Bor kezeninde zhauyn shashynnyn organikalyk әlem toptarynyn geogr taraluyna әser etken klimattyk beldeulilik zhaksy bajkaldy Zherortatenizdik Borealdyk Ontүstik zhәne Tynyk muhittyk paleogeografiyalyk ajmaktar anyk bolindi Bor kezeninin shogindilerimen әktastyn bordyn munaj gazdyn tas komirdin fosforit boksittin iri ken oryndary tygyz bajlanysty DerekkozderImage Sauerstoffgehalt 1000mj svg Image Phanerozoic Carbon Dioxide png Image All palaeotemps png Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Қ 17 Geologiya A Қ Қusajynov Almaty Mektep baspasy ZhAҚ 2003 248 bet ӀSVN 5 7667 8188 1 ӀSVN 9965 16 512 2 Қazak EnciklopediyasyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar CretaceousBor kezeni Mezozoj zamanyTrias Yura Bor Bul geologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz